ژمارەی ئاوارەكان لە كوردستاندا
پەنابەر و ئاوارەكان لە هەرێمی كوردستاندا ژمارەیەكی جێگیریان نییە، شەپۆلێك دەگەڕێنەوە و لێشاوێكی تر دێنەوە. تا پێش هێرشەكانی داعش بۆ سەر پارێزگاكانی مووسڵ و سەڵاحەدین، بەشێك لە سنووری پارێزگای كەركووك و هەرێمی كوردستان، سەرووی 200 هەزار پەنابەری سووریایی روویان لە هەرێمی كوردستان كردبوو، لەو ژمارەیەدا سەرووی 115 هەزار پەنابەر لە دهۆك، سەرووی 40 هەزار پەنابەر لە هەولێر و نزیكەی 20 هەزار پەنابەر تا ئابی 2013 لە سلێمانی نیشەجێ بوون.
كاتێك لە حوزەیرانی 2014دا، داعش پەلاماری پارێزگاكانی مووسڵ و سەڵاحەدینی لە عێراق دا، سەتان هەزار ئاوارەی ئەو دوو پارێزگایە روویان لە كوردستان كرد، لەگەڵ هێرشەكانی داعش بۆ سەر ناوچەكانی سنووری پارێزگای كەركووك، هەولێر و دهۆك لە ئابی هەمانساڵدا، سەتان هەزاری تر لە ئاوارەی ناوخۆیی پەنایان بۆ شارەكانی هەرێمی كوردستان (دهۆك، هەولێر و سلێمانی) هێنا.
حكوومەتی هەرێمی كوردستان ژمارەی گشتیی ئاوارە و پەنابەران بە نزیكەی یەك ملیۆن و 800 هەزار ئاوارە و پەنابەر دەخەمڵێنێت، ئەو ژمارەیە تێكڕای ئەو كوردانەش لەخۆ دەگرێت كە لە رۆژهەڵات، باكور و رۆژئاوای كوردستانەوە لە سەرەتای نەوەتەكانی سەدەی رابردووەوە هاتوونەتە هەرێمی كوردستانەوە، بەشێكیان لە كەمپ و ئۆردوگای تایبەتدا دەژین و بەشێكیان تێكەڵاوی ژیانی ئاسایی خەڵكی باشووری كوردستان بوون.
رێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچ تا تشرینی دووەمی 2016، بەدیاریكراوی 919 هەزار و 302 ئاوارەی ناوخۆیی لە پارێزگاكانی دهۆك، هەولێر و سلێمانی تۆمار كردووە، بەڵام ئەو ژمارەیە، ئەو سەتان هەزار ئاوارەیە لەخۆ ناگرێت كە پاش كردەوەگەلی ئازادكردنی مووسڵ روویان لە كەمپەكانی سنووری پارێزگای دهۆك و هەولێر كردووە.
ئاماری ورد و راستەقینەی ئاوارە و پەنابەران لە هەرێمی كوردستاندا بەردەست نییە، حكوومەت بەهۆی تەنگژەی دارایی و لێشاوی كتوپڕ و لە ناكاوی ئاوارەكان و هاوكات بەهۆی پەرش و بڵاوبوونەوەی ئاوارە و پەنابەران لەناو شار و شارۆكە و شارەدێیەكانی كوردستاندا، نەیتوانیوە ژمارەیەكی ورد بخاتە روو، لە كاتێكدا خودی پەرش و بڵاوی ئاوارە و پەنابەران، رێگری لە رێكخراوەكانی لۆكاڵی و نێودەوڵەتی كردووە، ئامارێكی ورد لە كۆی گشتیی ئاوارەكان رابگەیەنن، بەڵام بەو حاڵەشەوە دەشێت ژمارەی گشتی ئاوارە ناوخۆیییەكان لە نێوان یەك ملیۆن و 200 هەزار تا 600 هەزار ئاوارەی ناوخۆیی دابنرێت، بەو ژمارە ئاوارەیەوە كە لە دوای دەستپێكردنی كردەوەگەلی مووسڵ لە كەمپەكانی هەولێر و دهۆك گیرساونەتەوە، ئەوە جگە لە ژمارەی پەنابەران لە كوردستاندا.
دابەشبوونی ئاوارەكان لە كوردستاندا
بەگوێرەی داتاكانی رێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچ، تا تشرینی دووەمی 2016، لە كۆی 919 هەزار و 302 ئاوارەی ناوخۆیی لە هەرێمی كوردستاندا، 396 هەزار و 468 ئاوارە لە دهۆك، 365 هەزار و 958 ئاوارە لە هەولێر و 156 هەزار و 876 ئاوارە لە سلێمانی گیرساونەتەوە. وەك دەردەكەوێت، پارێزگای دهۆك زۆرترین ئاوارە و پارێزگای سلێمانی كەمترین ئاوارەی بەركەوتووە، بەڵام پارێزگای هەولێر بە دووەم پارێزگا دێت لە دوای دهۆكەوە لەڕووی لەخۆگرتنی ئاوارەكان، ئەو حاڵەتە لەسەر ئاستی گیرسانەوەی پەنابەرەكانیش دووبارە دەبێتەوە(1).
ئاوارەكانی پارێزگای دهۆك، لە چوار پارێزگای ئەنبار، مووسڵ، بەغدا و سەڵاحەدینەوە هاتوون، هەزار و 890 ئاوارەی ئەنبار، 240 ئاوارەی بەغدا، 393 هەزار و 276 ئاوارەی نەینەوا و هەزار و 62 ئاوارەی سەڵاحەدین. لە كاتێكدا پارێزگای هەولێر، 153 هەزار و 54 ئاوارەی ئەنبار، چوار هەزار و 956 ئاوارەی بەغدا، هەزار و 830 ئاوارەی دیالە، 16 هەزار و 830 ئاوارەی باشووری پارێزگای هەولێر خۆی، پێنج هەزار و 652 ئاوارەی كەركووك، 149 هەزار و 28 ئاوارەی نەینەوا و 34 هەزار و 608 ئاوارەی سەڵاحەدینی لەخۆ گرتووە. هەرچی پارێزگای سلێمانییە، 82 هەزار و 974 ئاوارەی ئەنبار، چوار هەزار و 32 ئاوارەی بابل، 10 هەزار و 830 ئاوارەی بەغدا، 18 هەزار و 750 ئاوارەی دیالە، 15 هەزار و 822 ئاوارەی نەینەوا و 24 هەزار و 468 ئاوارەی سەڵاحەدینی لەخۆ گرتووە.
وەك دەردەكەوێت دهۆك زۆرترین ئاوارەی پارێزگای نەینەوا، هەولێر زۆرترین ئاوارەی پارێزگاكانی ئەنبار و نەینەوا و سلێمانی زۆرترین ئاوارەی پارێزگای ئەنباری لەخۆ گرتووە. لە ئاستی عێراقیشدا زۆرترین ئاوارەكان لە پارێزگای ئەنبار بەرێژەی 35% و پارێزگای نەینەوا بەرێژەی 39% پێك دێن. لەو ماوەیەشدا كە رێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچ راپۆرتی لەسەر كردووە(تشرینی دووەمی 2016)، پارێزگای دهۆك رێژەی 13% و پارێزگای هەولێر رێژەی 12%ی كۆی گشتی ئاوارە ناوخۆیییەكانی عێراقیان لەخۆ گرتووە.
لەسەر ئاستی هەموو عێراقدا بەرێژەی 15%ی ئاوارەكان لە كەمپەكاندا گیرساونەتەوە، بەرێژەی 19%ی ئاوارەكان لەگەڵ خێزانە خانەخوێیەكاندا دەژین، رێژەی 3% لە باڵەخانەی ئاینی، رێژەی 4% لە شوێنی نافەرمی، رێژەی 46%ی ئاوارەكان لە خانووی كرێدان، رێژەی 8%ی ئاوارەكان لە باڵەخانەی تەواونەكراو، رێژەی 1%ی ئاوارەكان لە قوتابخانەكاندا و رێژەی 2%ی ئاوارەكان لەسەر ئاستی عێراقدا لە شوێنی نەزانراو گیرساونەتەوە.
لەسەر ئاستی كوردستان، رێژەی 15%ی ئاوارەكانی سنووری پارێزگای دهۆك لە كەمپەكاندا گیرساونەتەوە و رێژەی 85%ی ئاوارەكان لە دەرەوەی كەمپەكاندا دەژین، بەڵام لە ئاستی پارێزگاكانی هەولێر و سلێمانی، تەنیا رێژەی 3%ی ئاوارەكان لە كەمپەكاندا دەژین و 97%ی ئاوارەكان لە دەرەوەی كەمپەكاندا دەژین(2).
خەرجكردنی كرێی خانوو
لە پارێزگای دهۆك، 140 هەزار و 988 ئاوارە لە خانووی كرێدا دەژین و سێ هەزار و 732 ئاوارەی تر لە هۆتێل و مۆتێلەكاندا دەمێننەوە، ئەوانیتر بەسەر خێوەتگەكان، باڵەخانەی ئاینی، خانووی خانەخوێیەكان و باڵەخانەی تەواونەكراو دابەش بوون.
لە پارێزگای هەولێر 312 هەزار و 300 ئاوارە لە خانووی كرێدان، دوو هەزار و 988 ئاوارەی تر لە هۆتێل و مۆتێلەكاندا دەژین و سەرجەمی ئەوانیتر لە كەمپ، باڵەخانەی تەواونەكراو، باڵەخانەی قوتابخانە و شوێنی تردا گیرساونەتەوە. لە كاتێكدا لە پارێزگای سلێمانی، 128 هەزار و 106 ئاوارە لە خانووی كرێدان و هەزار و 812 ئاوارەی تر لە هۆتێل و مۆتێلەكاندا دەمێننەوە.
بەكۆی گشتی 581 هەزار و 394 ئاوارە لە هەرێمی كوردستاندا لە خانووی كرێدان كە دەكاتە 96 هەزار و 899 خێزان، هاوكات هەشت هەزار و 532 ئاوارەی تر لە هۆتێل و مۆتێلەكاندا دەمێننەوە كە دەكاتە هەزار و 422 خێزان، ئەوەش بەپێی پێوەری رێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچ كە بۆ هەر خێزانێك شەش كەسی دەستنیشان كردووە(3).
ئامارەكان نیشانی دەدەن، لە پارێزگای هەولێر بەراورد بە هەردوو پارێزگای سلێمانی و دهۆك، زۆرترین خانوو لەلایەن ئاوارەكانەوە بەكرێ گیراوە، بەڵام لە پارێزگای دهۆك زۆرترین هۆتێل و مۆتێلەكان لەلایەن ئاوارەكانەوە بەكرێ گیراون.
كەواتە بەكۆی سەرووی 100 هەزار خێزانی ئاوارە لە خانووی كرێدان، ئەگەر هەر خانوویەك بە ئاستی كەمی كرێی 300 هەزار دیناری مانگانە وەربگرین، ئاوارە كرێچییەكان مانگانە 30 ملیار دینار و ساڵانە 360 ملیار دینار لە كرێی خانوو خەرج دەكەن، بەڵام ئەوە روونە كە هەر خێزانێكی ئاوارە بە تەنیا خانوویەكی بەكرێ نەگرتووە، بەشێك لەوان دوو خێزان بەیەكەوە خانوویان گرتووە، دەتوانین گریمانەی ئەوە بكەین كە بۆ هەر خانوویەكی كرێ دوو خێزانی ئاوارەی لەخۆگرتووە، لەو بارودۆخەدا مانگانە 15 ملیار و ساڵانە 180 ملیار دینار لەلایەن ئاوارەكانەوە بە كرێی خانوو دەدرێت. ئەوەش لانی كەمی داهاتی ئاوارەكانە كە لە رێگەی بەكرێگرتنی خانووەوە بەسەر كوردستاندا دابەش دەبێت، چونكە لەلایەك هەموو دوو خێزانێك لە یەك خانوودا نین و لەلایەكی تر كرێی خانووەكان لەو رێژەیە زیاترە ئێمە وەك گریمانە وەرمان گرتووە، بۆ نمونە، ئاوارە مەسیحییەكان بەهۆی ئەوەی لەلایەن كەنیسەكانەوە خانوویان بۆ بەكرێ گیراوە، دیاریكردنی كرێی خانووی ئەوان ئاسانترە، كەنیسە بۆ هەر خانوویەك لە سەرەتای هاتنی مەسیحییەكاندا بڕی 600 هەزار دینار كرێی خانووی لە گەڕەكەكانی هەولێر دەدا، دواتر لەگەڵ قوڵبوونەوەی تەنگژەی دارایی و داكشانی كرێی خانوو ئەو بڕە پارەیە لە ساڵی رابردووەوە بۆ 400 هەزار دینار دابەزی.
خێزانە مەسیحییەكان بەدەگمەن نەبێت لە كەمپەكاندا بوونیان نییە. تەنیا كەنیسەی كلدان لە شارۆكەی عەنكاوەی سنووری هەولێر، هەزار و 400 خانووی بۆ ئاوارە مەسیحییەكان بە كرێی مانگانەی 400 هەزار دینار گرتووە و تەنیا لەو كەنیسەیەوە 560 ملیۆن دیناری مانگانە بۆ كرێی خانوو خەرج دەكرێت، ئەو پارەیەش لەلایەن رێكخراوە مەسیحییەكان و ناوەندەكانی دیكەی مەسیحی لە جیهاندا دابین دەكرێت.
ئەو ئاوارانەی لە خانووی كرێدا نیشتەجێن، هەر تەنیا داهاتێك بۆ خاوەن خانووەكان مسۆگەر ناكەن، بەڵكو ئەوان لە رێگەی دابینكردنی كرێی خزمەتگوزارییەكانی وەك ئاو و كارەبا بۆ حكوومەت، سەرچاوەیەكانی داهاتی ناوخۆیی حكوومەت زیاد دەكەن، لە كاتێكدا زۆرێك لە خەڵكی رەسەنی كوردستان بەكرێچی و خانەخوێیەكانەوە بەهۆی تەنگژەی دارایی و نەبوونی كار و مووچەوە، ناتوانن پارەی خزمەتگوزارییەكان بە حكوومەت بدەن(4).
لە سەرەتای هاتنی لێشاوی ئاوارەكان بۆ هەرێمی كوردستان، هەندێك پێیان وابوو، بەو هۆیەوە كرێی خانوو هەڵدەكشێت، چونكە خواست لەسەر خانووی كرێ بەرز دەبێتەوە، رەنگە ئەو حاڵەتە لە چەند ناوچە و گەڕەكدا راست بێت، بەڵام بەكۆی گشتی هاتنی ئاوارەكان لەكاتی دروستبوونی تەنگژەی دارایییەوە روو دەدات، كە راستەوخۆ خواست لەسەر بە كرێگرتنی خانوو لەلایەن دانیشتووانی كوردستان كەم دەكاتەوە. راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان هەر لە سەرەتای تەنگژەكەوە ئاماژەیان بەوە كرد كە زۆرێك لە خێزانە بچووكەكان یان تازە هاوسەران كە لە خانووی كرێدان، بەهۆی تەنگژەوە چوونەتەوە ماڵە باوانیان، ئەوە لەلایەك، لەلایەكی تر، هاتنی لێشاوی ئاوارەكان لە كاتێكدا بوو كە دەیان پڕۆژەی گەورەی نیشتەجێبوون تەواو بووبوون و بەهۆی نەبوونی خواستی بەكرێگرتنەوە، بە چۆڵی مابوونەوە، خێزانە ئاوارەكان راستەوخۆ ئەو خانووانەیان بە كرێ گرت.
بۆ نموونە، كۆمەڵگەی نیشتەجێبوونی ئۆزال ستی لە رۆژهەڵاتی هەولێر، لە كۆی هەزار خانوودا، كەمتر لە 100 خێزانی رەسەنی كوردستانی تێدابوو، بەڵام كەنیسەی كلدان لە هەولێر سەتان خانووی بۆ خێزانە مەسیحییەكان تێدا بەكرێ گرت و خێزانە ئاوارەكانی عەرەب و ئێزیدی و شەبەك و ئەوانیتر، بەهەمانشێوە تێیدا نیشتەجێ بوون، ئەوەش وای كرد تا بە ئێستەیشەوە، نزیكەی 900 خانووی ئەو كۆمەڵگە نوێیە لەلایەن ئاوارەكانەوە بەكرێ بگیرێت كە خاوەن خانووەكان بەهۆی هەبوونی شوێنی تری نیشتەجێبوون (شوێنی سەربەخۆ یان مانەوە لەگەڵ ماڵە باوان)، خانووەكانیان بە كرێ داوە، ئەوەش سەرچاوەیەكی داهات بوو بۆ 900 خێزانی خاوەن خانوو لەو شارەدا مسۆگەر دەكات.
لە كاتێكدا ئاوارەكان وردە وردە دەگەڕێنەوە زێدی خۆیان، خانووەكانی كرێ بە چۆڵی دەمێننەوە، ئەوەش سەلماندنی ئەو راستییەیە كە ئەوكات و ئێستەش خواست لەسەر ئەو ژمارە زۆرەی خانووی كرێ نەبووە، بە پێچەوانەوە دەبوو لەگەڵ رۆیشتنی ئاوارەكان لەو خانووانەدا، راستەوخۆ شوێنەكانیان پڕ ببێتەوە، بەپێی ئەو بەدواداچوونانەی بەتایبەت لە كۆمەڵگە و گەڕەكە نوێیەكاندا كراون، دەركەوتووە لەو چەند مانگەی رابردوودا، بەهۆی گەڕانەوەی بەشێك لە خێزانە ئاوارەكان بۆ زێدی خۆیان(پاش ئازادكردنی ناوچەكانیان)، زۆرینەی ئەو خانووانەی چۆڵیان كردوون، تا ئێستە هەر بە بەتاڵی ماونەتەوە، ئەوەش مانای نەبوونی خواستی بەكرێگرتنی خانوو لەلایەن خەڵكی رەسەنی هەرێمی كوردستان بەراورد بەو ژمارە خانووەی بۆ بەكرێدان هەیە. لەگەڵ بەرەوپێشچوونی كردەوەگەلی ئازادكردنی مووسڵ و ئاوەدانكردنەوەی ناوچە ئازادكراوەكان، رێژەی گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ زێدی خۆیان هەڵدەكشێت، ئەوكات دەردەكەوێت چەند لەو گەڕەك و كۆمەڵگە نوێیانەی تا ئێستە لەلایەن ئاوارەكانەوە بەكرێ گیراون، بە چۆڵی دەمێننەوە.
كۆمەكە دارایییەكان و مووچەی ئاوارە فەرمانبەرەكان
سەرچاوەی سەرەكیی داهاتی بەشێكی زۆر لە ئاوارەكان خۆی لەوەدا دەبینێتەوە، كە ژمارەیەك لەوان فەرمانبەری حكوومەتی عێراقن، پاش ئاوارەبوونیان لەلایەن حكوومەتی عێراقەوە رێژەیەك لە مووچەكانیان بۆ خەرج دەكرێت و لە رێگەی بانكەكانی كوردستانەوە بەدەستیان دەگات، هاوكات كۆمەكی حكوومەتی عێراقی و جگە لەوەش كۆمەك و هاوكاری ئاژانس و رێكخراوەكان، لەپاڵ كاركردنی خۆیان.
تەنیا لە ناوەندی شاری هەولێر و كۆمەڵگەكانی دەوروبەری، نزیكەی 100 هەزار فەرمانبەری ئاوارە هەن كە مانگانە لەلایەن حكوومەتی عێراقەوە مووچەكانیان بەسەردا دابەش دەكرێت، ئەگەر تەنیا 250 هەزار دینار لە مووچەكانیان بمێنێتەوە، مانگانە 25 ملیار دینار دەگرێتەوە، ئەوەش پارەیەكی زۆرە كە لە بازاڕەكانی ناوخۆی كوردستاندا خەرجی دەكەن(5).
ئاوارە ناوخۆیییەكان لەلایەن حكوومەتی عێراقییەوە، سوودمەند بوون لە وەرگرتنی كۆمەكی یەك ملیۆن دیناری و 250 هەزار دیناریی، ئەوە گوژمەیەكی زەبەلاح بوو كە لەو رێگەیەوە رژایە هەرێمی كوردستانەوە.
لە سەرەتای 2015دا، حكوومەتی عێراق لە رێگەی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانەوە، كاروانێك(وەجبەیەك) كۆمەكی یەك ملیۆن دیناری بۆ 227 هەزار و 780 خێزانی ئاوارەی هەرێمی كوردستان نارد، 92 هەزار و 691 خێزان لە دهۆك، 84 هەزار و 418 خێزان لە هەولێر، 39 هەزار و 261 خێزان لە سلێمانی و هاوكات 11 هەزار و 410 خێزان لە گەرمیان و خانەقین. ئەو بڕە پارەیە دەكاتە 227 ملیار و 780 ملیۆن دیناری عێراقی(6).
تەنیا لە ئابی 2016دا، وەزارەتی كۆچ و كۆچبەران بڕی 250 هەزار دیناری بۆ 590 هەزار خێزانی ئاوارە لە سەرتاسەری عێراق نارد، كە 33 هەزار و 46 لەو خێزانە ئاوارانەی كۆمەكەكەیان بەركەوت لە هەرێمی كوردستان بوون، دهۆك 14 هەزار و 800 خێزان، هەولێر 12 هەزار و 500 خێزان و سلێمانی پێنج هەزار و 746 خێزان بوون، ئەو بڕە پارەیە بەكۆی گشتی هەشت ملیار و 261 ملیۆن و 500 هەزار دینار دەكات(7).
ئەو بڕە پارانە بە قۆناغی جیاجیا خەرج دەكرێن تا هەموو ئاوارەكان دەگرێتەوە، بەو شێوەیە بڕە پارەی جیاجیا لە رێگەی ئاوارەكانەوە دەڕژێتە هەرێمی كوردستانەوە و لە بازاڕی ناوخۆیی كوردستاندا خەرج دەكرێتەوە. ئەوە جگە لە كۆمەكی مادی رێكخراوەكانی نێودەوڵەتی، هەروەها دابینكردنی خۆراك و پێداویستییەكانی رۆژانە لەلایەن رێكخراوەكانی كۆمەكبەخش و فریاگوزارییەوە. بەهۆی ئەوەی بەشێك لەو كەلوپەلانە لە بازاڕەكانی ناوخۆی كوردستاندا دەكڕێن، ئەوەش جووڵەیەك لە چالاكی بازرگانی و بازاڕ دروست دەكات.
دابەشبوونی خەرجی ئاوارەكان لە كوردستاندا
یەكێك لە تایبەتمەندییە بنچینەیییەكانی ئەو پارەیەی ئاوارەكان لە كوردستاندا خەرجی دەكەن، چ ئەو پارەیەی وەك مووچە و كۆمەك لەلایەن بەغدا بۆیان دێت و خەرجی دەكەن، چ ئەو پارە و كۆمەكەی لەلایەن ئاژانسەكانەوە وەك هاوكاری وەریدەگرن یان ئەو كەلوپەلانەی بۆیان دابین دەكرێت، ئەوەیە كە خەرجییەكە سروشتێكی ئاسۆیی هەیە و بەسەر كۆی ناوچەكانی هەرێمی كوردستان بەپێی دابەشبوونی ئاوارەكان و بەسەر پانتاییەكی بەرفرەوانی خەڵكدا دابەش دەبێت. بۆیە رێژەی ئاوارەكان لە هەر شوێنێكدا قەبارەی خەرجییەكان زیاتر و كەمتر دەكات.
خەڵكە ئاوارەكە، پارەكانیان لە پێداویستی جیاجیادا خەرج دەكەن، كرێی خانوو، كرێی هاتوچۆ، جلوبەرگ، خۆراك، تەندروستی، سووتەمەنی و... هتد، ئەوەش وا دەكات زۆرترین توێژ و گرووپ لە پارەكانیان سوودمەند بن. ئەو خەرجییانە بە هیچ شێوەیەك تەنیا بۆ گرووپێكی دیاریكراو نابن، بەڵكو پانتایییەكی بەرفرەوانی كۆمەڵایەتی سوودمەند دەكەن.
خەرجی ئاوارەكان لە كوردستاندا، كاریگەریی لەسەر هەموو بازاڕی هەرێمی كوردستان داناوە، دەكرێت نمونەی بەنزینخانەكان بەرچاو بخرێت، كاتێك لە 2014ەوە تەنگژەی دارایی لە كوردستان روو دەدات و خەڵك بێكار دەكەون یان مووچەكانیان بەتەواوەتی وەرناگرن، راستەوخۆ ئۆتۆمبێلی كەمتر بەكار دێنن(ئەوە هاوكێشەیەكی سادەیە، كەم بوونەوەی داهات، كەمبوونەوە لە هەموو خواستەكان دروست دەكات)، ئەوەش وا دەكات خواست لەسەر بەنزین كەمتر ببێتەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە لە دوو ساڵی رابردوودا ژمارەی بەنزینخانەكان بەرەو هەڵكشان چووبێت، بەرەو داكشان نەچووە، هۆكارەكەی بۆ بەكارهێنانی ئۆتۆمبێلی گشتی و تایبەت لەلایەن ئاوارەكانەوە دەگەڕێتەوە.
بەپێی سەرچاوەكانی بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆ لە هەرێمی كوردستاندا، سەرووی 200 هەزار ئۆتۆمبێلی پارێزگاكانی عێراق لە كوردستانن، ژمارەی زۆری ئۆتۆمبێلەكان لەلایەن ئاوارەكانەوە بەكار دەهێنرێن و بەشێكیشیان لەلایەن خەڵكی كوردستان كڕاونەتەوە و بەكار دەهێنرێن. تەنانەت ئەو خێزانە ئاوارانەش كە هیچ هۆیەكی گواستنەوەی تایبەتیان نییە، راستەوخۆ هۆیەكانی هاتوچۆی گشتی یان كرێ بەكار دێنن، لە شێوەی پاس و ئۆتۆمبێلی هێڵە دیاریكراوەكان یان تاكسی، ئەوەش وا دەكات خاوەن تاكسی و هۆیەكانی تری گواستنەوە سوودمەند ببن.
بەشێكی تر لە خەرجییەكان پێوەستن بە كەلوپەلانەی لەلایەن رێكخراو و ئاژانسەكانەوە بۆ هاوكاری ئاوارەكان لە بازاڕەكانی ناوخۆی كوردستاندا دەكڕێن، هەرچەند ئامارێكی ورد لەو رووەوە بەردەست نییە، بەڵام ئاشكرایە كۆی ئەو كەلوپەلانەی وەك كۆمەك پێشكەش بە ئاوارەكان دەكرێن، لە دەرەوەی كوردستانەوە هاوردە ناكرێن، بەڵكو بەشێكیان لە ناوخۆی كوردستاندا كڕاون، ئەوەش جووڵەی بازرگانی لە كوردستان زیاتر دەكات.
ئاژانسەكانی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لە چەندان راپۆرتدا تەنانەت دووپاتیان لە هەڵكشانی كرێی كۆگەكانی هەڵگرتنی شتومەك و كەلوپەلی هاتوو بۆ ئاوارەكان كردووەتەوە. رێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچ لە دوایین راپۆرتی خۆیدا لە كانوونی دووەمی 2017دا، ئاماژە بە هەڵكشانی كرێی كۆگەكانی هەڵگرتنی كەلوپەلی هاوكاری ئاوارەكان دەكات لە سنووری پارێزگای دهۆك، بەهۆی زۆری كەلوپەلەكان و پڕبوونەوەی كۆگەكان كە وای كردووە كرێی كۆگەكان هەڵبكشێت.
خەرجی و بارگرانی ئاوارەكان لەسەر حكوومەت
لێشاوی ئاوارەكان بۆ هەرێمی كوردستان، هاوكات بوو لەگەڵ جەنگی داعش و رووبەڕووی هێزەكانی پێشمەرگە لەگەڵ چەكدارانی ئەو رێكخراوە تیرۆریستییە لەلایەك و لەلایەكی تردا، پچڕانی پێوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا و بڕینی بودجەی كوردستان لەلایەن حكوومەتی عێراقەوە، دواتریش دابەزینی نرخی نەوت كە ئەوەندەی تر تەنگژەی دارایی و ئابووری لە كوردستان و قووڵ كردەوە.
حكوومەتی هەرێمی كوردستان ژمارەی ئاوارە و پەنابەران بە یەك ملیۆن و 800 هەزار ئاوارەی عێراق و پەنابەری سووریایی، توركیا و ئێرانی دادەنێت، بەڵام ئەو ژمارەیە تەنیا خەمڵاندنە و ئامار و سەرژمێرییەكی وردی بەردەست نییە.
حكوومەتی هەرێم خەرجی ئاوارەكانی بە 117 ملیۆن دۆلاری مانگانە/یەك ملیار و 400 ملیۆن دۆلاری ساڵانە خەمڵاندووە، ئەو خەرجییانەش بەسەر سێكتەرەكانی كارەبا، تەندروستی و تەناهی دابەش دەبەن، بەڵام پێویست دەكات حكوومەت وردەكاری زیاتر لەبارەی ئەو خەرجییانەوە بخاتە روو، چونكە وردەكاری و شێوازی خەرجییەكان روون نییە(8).
لەڕووی تەندروستییەوە، پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری لە نەخۆشخانە و بنكە تەندروستییەكاندا و كارەباش بۆ كەمپی ئاوارەكان تەرخان كراوە، ئەوە جگەلەوەی كە ئەركی هێزەكانی تەناهی بەهۆی پاراستنی ئاوارەكان لەلایەك و لێكۆڵینەوە و دروستكردنی دۆسیەی تایبەت بۆ ئاوارەكان قورستر بووە، ئاشكرایە بەشێك لە خەرجییەكانی تەندروستی ئەگەر سنوورداریش بێت لەلایەن بەغدا و ئاژانسەكانەوە دابین دەكرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئەو خەرجییانە ناتوانێت پێویستییەكان پڕ بكاتەوە، حكوومەتی هەرێم ناچار دەبێت هەندێك خەرجی تر لە رێگەی خۆیەوە دابین بكات.
حكوومەتی هەرێم بەهۆی ئەو تەنگژەیەی رووبەڕووی بووەتەوە، ناتوانێت كۆمەكی زیاتری ئاوارەكان بكات، لەبەرئەوە بەردەوام بانگهێشتی ئاژانسەكانی نێودەوڵەتی دەكات بۆ بەهاناوەهاتنی ئاوارەكان لە كوردستاندا، ئەوە جگە لە داواكاری بەرامبەر بە بەغدا كە بەشە دەرمان و پێداویستییەكانی تری ئاوارەكان بەتەواوەتی بنێرێت، لەوكاتەدا كە حكوومەتی هەرێم رەخنە لە بەرپرسانی بەغدا دەگرێت بە پابەندنەبوونیان بە دابینكردنی پێداویستییەكان بۆ ئاوارە ناوخۆیییەكان لە هەرێمی كوردستاندا.
بەرپرسانی حكوومەت بەردەوام ئاوارەكان وەك بارگرانییەك و وەك یەكێك لە هۆكارەكانی تەنگژەی دارایی لە كوردستان دادەنێن، سەرەڕای ئەوەی ئاوارەكان خەرجییان لەسەر حكوومەت هەیە، بەڵام لە كۆی ئەو لێدوانانەدا، شێوەیەك لە زیادەگۆیی بەدی دەكرێت.
كێشەی حكوومەتی هەرێم لەتەك ئەو داهاتەی لە رێگەی ئاوارەكانەوە دەڕژێتە كوردستانەوە ئەوەیە كە حكوومەت بۆ دەربازبوون لەو تەنگژەیەی تێی كەوتووە، پێویستی بە داهاتێكی كۆنتڕۆڵكراو هەیە، داهاتێك كە حكوومەت خۆی بتوانێت بەڕێوەی ببات، نەك داهاتێك كە لە بازاڕ و لە دەست و گیرفانی خەڵكدا جووڵە دەكات.
لە راستیدا حكوومەتی هەرێم بەدوای داهاتێكدا دەگەڕێت كە بتوانێ خودی حكوومەت خۆی لە تەنگژەكان دەرباز بكات، بۆ دانەوەی قەرزەكان، دابینكردنی دەستحەقی كۆمپانیاكانی نەوت و هاوكات خەرجییەكانی تری حكوومەت بەگشتی، لە كاتێكدا داهاتی ئاوارەكان، هاوشێوەی داهاتی نەوت یان گومرگ و باج و رسووماتی خاڵە سنوورییەكان نییە، پارەیەكی كۆنترۆڵكراو نییە كە لە رێگەی حكوومەتەوە بڕیار لەسەر دابەشكردن و ئاراستەكردنی بدرێت، ئەوەش وا دەكات حكوومەت وا بیر بكاتەوە ئاوارەكان لە بارگرانییەك زیاتر نین، چونكە لە راستیدا بەشێوەی راستەوخۆ ئەو پارەیە دابین ناكەن كە حكوومەت دەیەوێت، وەك دەردەكەوێت سیاسەتی دابەشكردنی داهات لەلایەن حكوومەتەوە لەو ساڵانەی تەنگژەی داراییدا، یەكەمجار دەربازكردنی حكوومەتە لە تەنگژەدا و ئینجا خەڵك.
بەڵام لە راستیدا ئاوارەكان بە ناڕاستەوخۆ یارمەتیدەر بوون لەوەی حكوومەت بتوانێت لە سیاسەتی بەڕێوەبردنی داهاتەكەی، لە دابەشكردنی داهات لە نێوان قەرز و كۆمپانیاكان لەلایەك و فەرمانبەران/خەڵك لەلایەكی تر سەركەوتوو بێت، چونكە ئەگەر سەرمایەی ئاوارەكان لە بازاڕدا نەبێت، بەدڵنیایییەوە فشاری خاوەنكار و هاووڵاتییان لەسەر حكوومەت زیاتر دەبێت، ئەوەش حكوومەت ناچار دەكات پارەیەكی كەمتر بۆ قەرزەكان و كۆمپانیاكان دابین بكات.
لە راستیدا ئاوارە و پەنابەران زیاتر لەرووی خەرجكردنی توانا و وزەی مرۆییەوە حكوومەت ئەركدار دەكەن، بۆ نمونە، بەهۆی ئاوارەكانەوە ئەركی زیاتر لەسەر هێزەكانی پۆلیس و تەناهی یان ئەركی زیاتر دەكەوێتە سەرشانی پزیشك و كارمەندانی تەندروستی لە نەخۆشخانەكاندا كە ناچار دەبن ژمارەیەكی زیاتر لە نەخۆش ببینن و چارەسەر بكەن. لەئاستی كۆمەڵگەشدا هەمان حاڵەت هەیە، بۆنمونە، بەهۆی ئاوارەكانەوە قەرەباڵغی زیاتر لە شەقام و بازاڕ و شوێنە گشتییەكاندا و ... هتد دروست دەبێت.
بەهۆی ئەو تەنگژە داراییەی حكوومەتی گیرۆدە كردووە، حكوومەت بە هەموو توانایەوە هەوڵ دەدات سەرنجی ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان و رێكخراوەكانی لۆكاڵی لەسەر دۆسیەی ئاوارەكان بێت، ئەو بارودۆخە وایكردووە، لە 2014ەوە ئاژانسەكان 90%ی پرۆژەكانیان پێوەست بێت بە پێكەشكردنی خزمەتگوزاریی بە ئاوارەكانەوە، ئەوەش وایكردووە لەو رێككەوتەوە كەمترین ئامادەیی رێكخراوە ناحكوومییەكان لەسەر كۆمەڵگەی رەسەنی هەرێمی كوردستان بێت.
دوو خاڵی گرنگ لەو بابەتەدا هەیە، یەكەمیان، ئەوەندەی تێبینی دەكرێت، سەرنجی بنەڕەتی ئاژانس و رێكخراوەكان لەسەر ئەو ئاوارانەیە كە لە كەمپەكاندا نیشتەجێن، ئەوانیش وەك لە ئامارەكاندا روونكراوەتەوە، كەمینەی ئاوارەكان پێك دێنن، لەكاتێكدا زۆرینەیان لە دەرەوەی كەمپەكاندا دەژین. دووەمیان، بەهۆی سەرقاڵبوونی ئاژانس و رێكخراوەكان بە ئاوارەكانەوە، كۆمەڵگەی ناوخۆیی كوردستان پەراوێز خراوە، ئەوە لەكاتێكدا كە لە دوو ساڵی رابردوودا، كۆمەڵگەی كوردستان رووبەڕووی كۆمەڵێك تەنگژە و كێشەی قووڵی دارایی و ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی و دەروونی بووەتەوە و پێویستی بە زۆرترین ئامادەیی ئاژانس و رێكخراوەكان هەبووە، بەڵام ئەوان كەمترین ئامادەییان هەبوو، نائامادەیی ئاژانس و رێكخراوەكان لەو دوو ساڵە پڕ لە تەنگژە و كێشەیەدا، سەرئەنجام بە قوڵبوونەوەی زیاتری كێشەكان و نەبوونی چاودێری و فشار لەسەر دەسەڵاتی سیاسی بەگشتی كۆتایی هاتووە.
كەواتە ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان بەهۆی داخوازییەكانی حكوومەت لە چڕ كردنەوەی سەرنجەكانیان لەسەر دۆسیەی ئاوارەكان، رێكخراوە لۆكاڵییەكانیان ناچار كرد هەموو وزەی خۆیان لە كۆمەك و خزمەتگوزاری پێوەست بە ئاوارەكان خەرج بكەن، بەهۆی نەمانی پاڵپشتی دارایی حكوومەتیش بۆ رێكخراوەكان، چیتر رێكخراوەكان نەیانتوانی ئەو پرۆژانە گەڵاڵە بكەن كە پێوەندییان بە كۆمەڵگەی ناوخۆیی كوردستانەوە هەیە. رەنگە قەبارەی كۆمەكی ئاژانسەكان لەو دوو ساڵەدا گەورەتر بووبێت بەراورد بە پێشتر، بەڵام نەبوونی رووئیایەكی روون بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی ئاوارەكان لەلایەك و لەلایەكی تر فشارەكانی حكوومەت بۆ ئاراستەكردنی ئاژانسەكان بە دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكان بۆ ئاوارەكان، لەسەر رۆڵی رێكخراوەكان لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە نامایەكییەكان كەوتووە، لەوەی پێوەستە بە تواناسازی و پەرەپێدانی مرۆییەوە. خەمی پێویستییە مادییەكانی ژیان لە خۆراك، جل و بەرگ و شوێنی ژیان، پێش خەمی پێكەوەژیان و كەم كردنەوەی لێكەوتە نەرێنییەكان لەرووی كۆمەڵایەتی، دەروونی و سیاسی و ... هتد كەوتووە. ئەوەی یەكەم دەبوو لە ئەركی لە پێشینەی دەوڵەت و حكوومەتەكانی بەغدا و هەولێر بێت، بەڵام نائامادەیی ئەوان، ئاژانس و رێكخراوەكانی ناچار كرد ئەو كەلێن و بۆشاییە پڕ بكەنەوە.
بەڕێوەبردنی سەرمایەی مرۆیی و مایەكی ئاوارەكان لە كوردستاندا
كێشەی هەرێمی كوردستان ئەوەیە بەرنامەیەكی روون و پتەوی بۆ بەڕێوەبردنی كەیس و داهاتەكانی نییە، ئەوەش وا دەكات ئاوارەكان و داهاتەكان تەنیا وەك بارگرانییەك و تەنگژەیەكی تر ببینێت كە لەو قۆناغەدا رووبەڕووی بوونەتەوە.
ئاوارە و پەنابەران دەبێت وەك سەرمایەكی مرۆیی و مایەكی مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، ئەوەش كاتێك روو دەدات كە دەوڵەت بەرنامە و تێگەیشتنێكی بۆ بەڕێوەبردنی سەرمایەی مرۆیی و مایەكی هەبێت، بە پێچەوانەوە نەك ناتوانێ سوودمەند ببێت، بگرە ئەگەری زیانمەندبوونی هەیە.
ئاوارە و پەنابەران لە هەر وڵاتێكدا، هێزی كاری هەرزان پێك دێنن، ئەوە یارمەتیدەر دەبێت لەوەی بتوانرێت بەرامبەر بە كرێیەكی كەمتر پڕۆژە بچووك و گەورەكان بەردەوامیان پێ بدرێت. ئەو كرێیەی ئاوارەكان لە بەرامبەر جێبەجێكردنی كارێكدا وەریدەگرن، بەراورد بە كرێی كرێكارێكی ناوخۆیی كەمترە، بەڵام بۆ كرێكارە ئاوارەكە كەم نییە، بەڵكو یارمەتیدەر دەبێت لەوەی بتوانێت ژیانێكی مسۆگەر بۆ خێزانە ئاوارەكەی دابین بكات، هێزی كاری ئاوارە لەبەرئەوەی شوێنی ئاوارەبوون هی خۆی نییە، تەنیا دەیەوێت شتێك پەیدا بكات كە خێزانەكەی لە هەر نەهامەتییەك دەرباز بكات، ئەوەش وا دەكات دەستكەوتنی هەر بڕەپارەیەك بۆ ئەو، كەم نەبێت.
لە كاتێكدا ئاوارە و پەنابەران بە لێشاو روویان لە هەرێمی كوردستان كرد، كە حكوومەتی هەرێم دەیتوانی ئەو هێزی كارە لە بووژاندنەوەی ژێرخانی كشتوكاڵی و پیشەسازی بەكار بێنێت. بووژاندنەوەی ژێرخانی كشتوكاڵی لە هەرێمی كوردستاندا لە رادەبەدەر گرنگە و پڕۆژەیەكە كە خێزانە ئاوارە و پەنابەرەكان دەتوانن زۆر باشتر و ساناتر رۆڵی تێدا ببینن.
حكوومەتی هەرێم بە ئێستەشەوە دەتوانێت بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەو رێكخراو و ئاژانسانەی كۆمەكی ئاوارە و پەنابەران دەكەن، ئەو هێزی كارە لە پڕۆژەی بچووك بچووكی كشتوكاڵی بەگەڕ بخات، ئەو ملیاران ملیارەی لە رێگەی ئاوارەكانەوە دەڕژێتە كوردستانەوە، پێویستی بە ئاراستەكردنە لە هەندێك پڕۆژەدا، لەبری ئەوەی ئاوارە و پەنابەران لە كەمپەكاندا وەك تاكێكی بەكاربەر ببەسترێنەوە، دەشێت لە هەمانكاتدا ئەوان رۆڵی بەرهەمهێن بگێڕن، ئەوەش لە كاتێكدا كە وەك دەردەكەوێت خەڵكی كوردستان بەهۆی فەرمانبەرایەتی و ژیانی ناوشار، بەتەواوەتی پشتیان لە كەرتی كشتوكاڵ كردووە.
لە هەندێك لە گوندەكانی هەرێمی كوردستاندا، خێزانە ئاوارەكان بەرامبەر بە كرێیەكی مانگانە، پڕۆژەی كشتوكاڵی و ئاژەڵداری بۆ خاوەن زەوی و ئاژەڵدارانی كوردستان بەڕێوە دەبەن، ئەوەش وایكردووە رووبەری چاندن و ژمارەی ئاژەڵ لەو ناوچانەدا هەڵبكشێت. خاوەن زەوی و ئاژەڵداران لە كاتێكدا پشت بە خێزانە ئاوارەكان دەبەستن كە خەڵكی رەسەنی كوردستان ئامادەیی ئەو كارانەیان تێدا نییە.
هەندێك لە ئاژانسەكانی نێودەوڵەتی بە هەماهەنگی لەگەڵ رێكخراوەكانی ناوخۆیی، چەند پڕۆژەیەك لە بواری كشتوكاڵی لەگەڵ خێزانە ئاوارەكان بەڕێوە دەبەن، بەڵام پڕۆژەكان پێوەندییان بەو خێزانە ئاوارانەوە هەیە كە بۆ ناوچەكانی خۆیان دەگەڕێنەوە و دەست بە بنیاتنانەوەی ژیان لە ناوچەكانیاندا دەكەنەوە. لە كاتێكدا سەرنجی ئێمە لەسەر بەگەڕخستنی ئاوارە و پەنابەرانە لە كات و شوێنی ئاوارەییدا، دەتوانرێت ئەو پرۆسەیە بە رێگەی بەرنامەیەكی تۆكمە و بەهەماهەنگی لە نێوان حكوومەت و ئاژانسەكانی كۆمەكبەخش و خێزانە ئاوارەكان رێك بخرێت، ئەو كۆمەكەی ئاژانس و حكوومەتەكان پێشكەش بە ئاوارەكانی دەكەن، ئەگەر لە چوارچێوەی پڕۆژەیەكی لەو شێوەیەدا بەرجەستە بكرێتەوە، لەیەك كاتدا سوودێكی هەمەلایەن بە خێزانە ئاوارەكان و خەڵك و حكوومەتی كوردستانیش دەگەیەنێت.
لەو دوو ساڵەی دواییدا هەندێك لەو پرۆژانەی كە رێكخراوەكانی ناوخۆیی بە پاڵپشتی رێكخراوەكانی نێودەوڵەتی لەمەڕ ئاوارەكانی نیشتەجێی كوردستان جێبەجێیان دەكرد، بەتەواوەتی گرنگ بوون، بۆ نموونە یەكێك لەو پرۆژانە كە بۆ ئاوارەكانی پارێزگای هەولێر كاری لەسەر دەكرا، دامەزراندنی چەند ناوەندێكی تایبەت بوو بە دروستكردنی جلوبەرگ بۆ ئاوارەكان، رێكخراوەكان لە رێگەی ژنانی بەرگدروو لەناو ئاوارەكاندا، ئەو ناوەندانەیان بەڕێوە دەبرد، ئەوان بەرامبەر بە كرێیەكی مانگانە رۆژانە جلوبەرگیان بۆ ئافرەتانی ئاوارە دروست كرد، ئەركی رێكخراوەكان تەنیا دابینكردنی مادەی خامی جلەكان بوو، خاڵی یەكەم، مادە خامەكە لە بازاڕە ناوخۆییەكانی كوردستان دەكڕدرا و لە خاڵی دووەمیشدا چیتر ئەو ژنانەی كارەكەیان بەڕێوە دەبرد، بەرهەمهێن بوون و سەرچاوەیەكی بژێویان بۆ خۆیان و خێزانەكەیان مسۆگەر دەكرد.
دەتوانرێت ئاوارە و پەنابەرەكان لە كۆمەڵگەی كشتوكاڵیدا نیشتەجێ بكرێن، ئەوە وا دەكات لە هەمان كاتدا بتوانرێت بەشێوەیەكی رێكخراو، توانای گەیاندنی خزمەتگوزارییەكان دابین بكرێت، هەر لە خزمەتگوزارییە سەرەتایییەكانەوە تا دەگات بە خزمەتگوزارییەكانی تەندروستی و پەروەدەیی، لەكاتێكدا لە حاڵەتی پەرش و بڵاوبوونەوەی ئاوارەكان هەم گەیاندنی خزمەتگوازرییەكان ئەستەم دەبێت و هەم لەرووی تەناهییەوە ئەركەكە قورستر دەبێت.
حكوومەتی هەرێم دەتوانێت لانی كەم بە هەماهەنگی لەگەڵ ئاژانس و دەوڵەتانی كۆمەكبەخش هەندێك رێوشوێنی سەرەتایی لەبەر بگرێت بە ئامانجی زیاتر بە جووڵە خستنی بازاڕی هەرێمی كوردستان، لەسەر بنەمایەی ئەو كۆمەكەی كە بۆ ئاوارەكان دابین دەكرێت، بۆنمونە دەكرێت داوا لە ئاژانس و دەوڵەتانی كۆمەكبەخش بكرێت كە هەوڵ بدەن زۆرینەی ئەو كاڵا و كەلوپەلانەی بۆ ئاوارەكانی دابین دەكەن، لە بازاڕە ناوخۆییەكانی كوردستاندا بیكڕن، مەرج نییە دابینكردنی هەموو كاڵاكان لە بازاڕی ناوخۆیی كوردستاندا مسۆگەر ببێت، بەڵام دەتوانرێت بەشێكی دابین بكرێت، ئەوەش جووڵەیەكی تر دەخاتەوە بازاڕەكانی كوردستان، لەكاتێكدا كە تا ئێستە وەها بەرنامە و هەوڵێكی ئاشكرا لەلایەن حكوومەتی هەرێمەوە بەدی نەكراوە.
بەهۆی ئەوەی توێژینەوە و لێكۆڵینەوەی ورد لەبارەی ئاوارەكانەوە نەكراوە، ئەوەی دەگوترێت لە چەند تێبینییەكی سەرپێییانە و سەرنجی كورت و كورتبینانەدا تێپەڕ ناكات. بەهەمان شێوەی ئەو كورتبینییانەی لە بەرامبەر ئاوارەكان و بەرزبوونەوەی كرێی خانوو لە كوردستاندا هەبوو، هەندێك دەهۆڵی ئەوەیان دەكوتا كە بەهۆی ئاوارەكانەوە زانكۆ و پەیمانگە تایبەتەكانی كوردستان، دەرفەتی كاركردنی مامۆستایانی كوردستانیان تێدا نەماوەتەوە، ئەوە راست بوو كە لە سەرەتای هاتنی ئاوارەكاندا مامۆستایانی ئاوارە لە زانكۆ تایبەتەكاندا تا رێژەی نزیكەی 90%ی كۆی گشتی مامۆستایانی زانكۆ تایبەتەكانیان پێك دێنا، بەڵام ئەوە لەكاتێكدا بوو كە مامۆستایانی هەرێمی كوردستان ئامادە نەبوون لە زانكۆ تایبەتەكاندا وانە بڵێنەوە، بەهۆی مووچەی باش و تەواو لە زانكۆ حكوومییەكاندا، بەڵام لە ساڵی رابردووەوە كە بەشێك لە مامۆستا ئاوارەكان بۆ ناوچەكانی خۆیان گەڕانەوە، لە ئێستەدا رێژەی ئەوان لە زانكۆ تایبەتەكاندا بەپێی داتاكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا لە 20% تێپەڕ نابێت، شوێنی مامۆستا گەڕاوەكان بەدوو هۆكار پڕ كراوەتەوە، یەكەم: گەڕانەوەی ژمارەیەكی زۆر لە دەرچووانی تواناسازی بۆ كوردستان و دووەم: ژمارەیەكی زۆر لە مامۆستایانی زانكۆ حكوومییەكان بەهۆی نەبوونی مووچەی حكوومەت، مۆڵەتێ بێ مووچەیان كردووە و خۆیان بۆ زانكۆ تایبەتەكان گواستووەتەوە.
لەراستیدا هاتنی مامۆستا ئاوارەكان بۆ زانكۆ تایبەتەكانی كوردستان سوودوەرگرتن بوو لە توانای مرۆیی ئەوان لە هەرێمی كوردستاندا، ئەوە خاڵێكی گرنگ بوو، هاتنی عەقڵ و توانای بەرزی مرۆیی بوو بۆ كوردستان، كەلێنێك پڕ دەكەنەوە كە بە توانای خۆماڵی ناتوانێت پڕی بكاتەوە، بە ئێستەشەوە ئەگەر دەرچووانی تواناسازی بە بڕوانامەوە بۆ كوردستان نەگەڕابوونایەوە و بەشێك لە مامۆستایانی زانكۆ حكوومییەكان بەهۆی نەبوونی مووچەوە بۆ زانكۆ تایبەتەكان نەچوونایە، رەنگ بوو ئێستە زانكۆ تایبەتەكان هاوشێوەی ئەو خانووانەی ئاوارەكان چۆڵیان كردن، بە بەتاڵی دەمانەوە. پێدەچێت هەبوونی ناڕەزایەتی خەڵك بەرامبەر بە هاتنی عەقڵ و توانای بەرزی مرۆیی بۆ كۆمەڵگەكەیان، لە جیهاندا حاڵەتێكی ناوازە و دەگمەن بێت!
خاڵێك كە ئەگەر بە كورتیش بێت پێویستە لێرەدا هەڵوەستەی لەسەر بكرێت، بەڕێوەبردنی سەرمایەی مرۆیی ئاوارە و پەنابەرانە لە هەرێمی كوردستاندا. ئەو دۆسیەیە دەبوو لە نەوەتەكانی سەدەی رابردووەوە لەگەڵ هاتنی كوردانی رۆژهەڵات و باكووری كوردستان بەتایبەت بۆ باشووری كوردستان چەندین توێژینەوەی زانستی لەسەر بكرێت، بەڵام بەداخەوە كاری لەسەر نەكراوە، بۆنمونە یەكێك لە لێكەوتە كۆمەڵایەتییە هەرە پۆزەتیڤەكان لە هاتنی كوردانی رۆژهەڵات بەتایبەت بۆ باشووری كوردستان، هێنانی كولتورێكی كراوەتر و مرۆڤانەترە بەرامبەر بە ژنان! ئەگەر ئەوە رەچاو بكەین لە رۆژهەڵاتدا دەرفەتێكی لەبارتر بۆ دەركەوتن و هاتنەپێشەوەی ژنان بەراورد بە باشوور هەیە، بە ئێستەوە ئەگەر كچانی رۆژهەڵات لە سەر شاشە و ناو ستۆدیۆی رادیۆكانی باشووری كوردستان دوور بخەینەوە، سەرووی 50%ی دەركەوتنی ژنانی میدیاكار لە میدیای باشووری كوردستاندا ون دەبن.
دەركەوتنی ژنانی رۆژهەڵاتی لە میدیای باشووردا، هاندانێكی راستەوخۆیە بۆ رەخساندنی دەرفەت بۆ دەركەوتنی خودی ژنانی باشوور لە میدیای خۆیاندا. هاوشێوەی دەركەوتنی كچانی ئاوارە و پەنابەر لە ماركێت و بازاڕەكاندا، زەمینەیەكی كۆمەڵایەتی دەڕەخسێنێت بۆ دەركەوتنی كچانی كۆمەڵگە رەسەنەكە لە بازاڕی كاری كوردستاندا. كۆمەڵگەی باشووری كوردستان پێویستی بە هێزی كاری ژنانی بیانییە لە بازاڕی كاردا، ئەوە دەركەوتنی وردە وردەی هێزی كاری ژنانی ناوخۆیی بەدوادا دێت. بە ئێستەشەوە توێژینەوەیەكی ورد نییە پێمان بڵێت داخۆ چەند لەو هێزی كارەی ژن كە لە ئامارەكانی كوردستاندا ئاماژەی بۆ دەكرێت، لە بنەڕەتدا هێزی كاری ژنانی عێراقییە نەك كوردستانی، چونكە كرێكاری خۆماڵی لەسەر بنەمای رەگەزنامەی عێراقی دیاری دەكرێت نەك كوردستانی!
لەگەڵ هاتنی لێشاوی ئاوارە ناوخۆییەكانی عێراق چ لە كوردانی ئێزدی، شەبەك و كاكەیی و ... هتد بۆ شارە گەورەكانی هەولێر و دهۆك و سلێمانی چ لە ئاستی ئاوارە عەرەب و مەسیحییەكانی پارێزگاكانی ئەنبار، سەلاحەدین و نەینەوا بۆ هەرێمی كوردستان، دەكرێت لێكۆڵینەوە لە كاریگەری و لێكەوتە كۆمەڵایەتییە پۆزەتیڤەكانی بكرێت، هەتا ئەگەر لە چوارچێوەی بەرفرەوانبوونی ئاستی پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیشدا بێت لە نێوان خەڵكێكی هەولێر و یەكێكی ئەنباردا، لە نێوان كاكەییەكی سفەیە و ئێزدییەكی كۆجۆدا، لە نێوان توركمانێكی هەولێر و توركمانێكی تەلەعفەر و گۆگجەلیدا و ... هتد.
بەداخەوە لە سەرەتای هاتنی لێشاوی ئاوارەكاندا، دیدگایەكی پۆلیسی و سیاسی لە هەڵسوكەوت كردن لەتەك ئاوارەكاندا پێش خرا و تا ئێستەش ئەو دیدگایە زاڵێتی خۆی لە دەست نەداوە، بەهۆی ئەو دیدگا پۆلیسی و سیاسییەوە، ئاوارەكان وەك مەترسییەك لەسەر باری تەناهی(ئەمنی) و لەسەر باری سیاسی و نەتەوەیی كوردان وێنا كران، ئەوەش كاریگەری هەبوو لە قبوڵكردنی ئاوارەكان لە هەندێك شار و كۆمەڵگەدا، بۆنمونە لە هەندێك ناوچەدا خۆپیشاندان و گردبوونەوە دژ بە هاتنی ئاوارەكان كران و لە هەندێك شاردا بەتایبەت لە سلێمانی دژایەتی زۆری بڕیاری بەناوكردنی خانوو بۆ ئاوارەكان كرا، بڕیاری بەناوكردنی خانوو بۆ ئاوارەكان لەلایەن پارێزگای سلێمانییەوە، بە تێگەیشتنی ئێمە، بۆ دروستكردنی جوڵەیەك بوو لە بازاڕی كپ و وەستاوی سلێمانی دا، بەڵام دیدگە پۆلیسی و سیاسییە رێگری لێ دەكرد.
كەواتە پێوەست بە لایەنی كۆمەڵایەتی، هیچ ناڕوونییەك لەوەدا نییە كە هاتنی لێشاوی ئاوارەكان كۆمەڵێك لێكەوتی نەرێنی/نێگەتیڤ دروست دەكات، بەڵام لە بەرامبەردا لێكەوتی ئەرێنی/پۆزەتیڤ هەیە، لە ئاشناكردنی وردە كولتورەكان لەئاست گرووپە ئیتنی و ئاینییەكانی كورد خۆی لەلایەك و لەلایەكی تر لە ئاستی ئاشناكردنی كولتوری نەتەوە جیاكان بۆ نمونە لە نێوان كورد و عەرەب یان لە نێوان كورد و كلدان و ئاشوورییەكاندا و چەندان لێكەوتی تری ئەرێنی تر كە پێویست بە چاوێكی كۆمەڵناسانە دەكات بیبینێت.
كۆمەڵگەی كوردستانی بە هەموو وردە كولتور و تایبەتمەندی گرووپە ئیتنییە جیاجیاكانی، بە هەر هۆكارێك بێت خزمایەتییەكی سنوورداری دروست كردووە، گرووپە ئیتنییە ئاینییەكان یان كەمینە ئاینییەكان بەهۆی مێژووی پڕ لە دەستدرێژی و كارەساتیانەوە، خۆیان لە كۆمەڵگەی داخراودا شاردووەتەوە و پێوەندییەكی بەرتەسك لە نێوان ئەوان و زۆرینەدا هەیە، بەڵام دوای ئاوارەبوون، تێكەڵاوییەك، نزیكایەتی و خزمایەتییەكی كۆمەڵایەتی دروست دەبێت، لێرەوە كولتورە هاوبەشەكە دەوڵەمەندتر و پتەوتر دەبێت، لەهەمان كاتدا كاریگەری پۆزەتیڤی دەبێت لەسەر زاڵكردنی لایەنی مرۆڤایەتی بەسەر لایەنە جیاوازەكانی ئایینی بەتایبەتی، پاش ئاوارەبوون بۆ گرووپە میوان و خانەخوێیەكان روون دەبێتەوە ئەوان پێشتر مرۆڤن و بنەما مرۆییەكان لە پێوەندییەكاندا سەرەكین و بنەما ئایینی و مەزەبییەكان لاوەكین.
رەنگە ئەو پێوەندییەی كە ئێستە لە ئاست گرووپە جیاجیاكانی كۆمەڵگەی ناوخۆیی كوردستاندا و بەهۆی ئاوارەبوونەوە دروست بووە، هیچ كات لە مێژووی كوردستاندا دروست نەبووبێت، ئەوەش پێویستی بە هەڵوەستە لەسەر كردن و بەڕێوەبردنێكی تۆكمە لەرووی مرۆییەوە هەیە. حاڵەتەكە روونە كە دوای ئەو تێكەڵاوییە، زۆرینەی كوردانی مسوڵمان و كەمینە ئایینی و نەتەوەییەكانی تر تێگەیشتنێكی راستەقینەیان بەرامبەر بە یەكتر بۆ دروست دەبێت، كە هەموو ئەو وەهم و ئەفسانانە بەتاڵ دەكاتەوە هێزە دەرەكییەكان یان هێزەكانی دژ بە پێكەوەژیان لەسەری تاكی كوردستانی و بەهۆی جیاوازی ئایینی و مەزەبییەوە چاندوویانە.
بگرە ئەو ئاوارەییە، هەتا پێوەندییەكی كۆمەڵایەتی لە نێوان كوردانی ناوچە جیاجیاكان دروست دەكات، نابێت ئەوە لە بیر بكەین، حاڵەتی ئاوارەبوونەگە ئەمسەر تا ئەوسەری باشووری كوردستانی گرتووەتەوە، گوندێكی لەوپەڕی زاخۆ بە گوندێكی لەوپەڕی خانەقینەوە گرێ داوە، ئەوە دروستبوونی پێوەندییەكی راستەقینەیە لەنێوان یەك نەتەوەدا، ئەو پێوەندییە لە ئاستی جیاجیادا سەردەكێشێت بۆ دروستكردنی پێوەندی خزمایەتی و هاوسەرگیری كە بە قازانجی بەیەكەوە گرێدانی دانیشتووانی كۆمەڵگەی كوردستانی دەشكێتەوە. ئەوەی تا ئێستە لە كوردستان پێوەست بە دروستكردنی پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە نێوان خەڵكی باشووری كوردستاندا هەبووە، زانكۆ و پەیمانگەكان لە ئاستێكی سنوورداردا كاریگەربوون لە دروستكردنی پێوەندی لە نێوان كەسانی ناوچە جیاجیاكان كە وەك خوێندكار دەخوێنن، بەڵام ئەوە هیچ كات بە ئەندازەی ئەو پێوەندییە نییە كە ئاوارەبوونەكە دروستی دەكات، بگرە ئەوەی لە حاڵەتی ئاوارەبوونەكەدا بەرجەستە دەبێتەوە، پێدەچێت لە دوای پرۆسەی ئەنفال و راگواستنیشدا دروست نەبووبێت.
تەنانەت لە پێوەندی نێوان كۆمەڵگەی رەسەنی هەرێمی كوردستان و خێزانە ئاوارە عەرەبەكان كە لە پارێزگاكانی ئەنبار و سەلاحەدین و نەینەواوە بە پلەی یەكەم هاتوون، پێوەندییەكی كۆمەڵایەتی بەهێز دروست دەبێت، ئاوارەكان بەتەواوەتی سروشتی میوانیان هەیە لە بەرامبەر خانەخوێیەكدا كە رێزیان دەگرێت و باوەشیان بۆ دەكاتەوە، ئەو پێوەندییە بۆ كورد چ لەناو عێراقدا بمێنێتەوە و چ بڕیار لە سەربەخۆیی بدات و لە عێراق جیا ببێتەوە، دەتوانێت دۆستگەلێكی زۆر لە ئاستی هەزاران عەرەبی ئاوارە دروست بكات كە تێگەیشتنییان بۆ ماف و خواستی نەتەوەیی و مرۆیی كورد هەبێت. ئەو تێگەیشتنە بەهۆی لەخۆگرتنی ئاوارەكانەوە دروست دەبێت و لە كۆتاییدا سەردەكێشێت بۆ پشتیوانی لە داخوازییەكانی كورد وەك مرۆڤ و نەتەوە، بەڵام دیسان ئەو ئامانجە پێویستی بە بەڕێوەبردنێكی بەرنامە بۆ داڕێژراو هەیە.
پرسیارەكە ئەوەیە، پاش زیاتر لە دوو ساڵ لە لەخۆگرتنی سەتان هەزار خێزانی ئاوارەی عەرەب لە كوردستاندا، ئایا كورد توانی چەند پاڵپشتی ئەو خێزانە ئاوارە عەرەبانە مسۆگەر بكات كە سبەی بۆ شوێنی خۆیان دەگەڕێنەوە؟ ئایا تا چەند توانی لانی كەم كاریگەرییەكی پۆزەتیڤ لە بیركردنەوەی ئەو توركمان، عەرەب، مەسیحی و ئێزدی و شەبەك و كاكەییە ئاوارانە دروست بكات كە لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی سنووری كارگێڕی حكوومەتی هەرێم/ناوچە دابڕێنراوەكانەوە هاتوون، بەو ئاراستەی لە سبەینێی ریفراندۆم و راپرسیدا بە ئاراستەی گەڕانەوە بۆ سەر هەرێمی كوردستان بڕیار بدەن؟ ئایا ئەو لایەن و كارەكتەرە سیاسیی و چالاكە نەتەوەخوازانەی مەترسییان لە هاتنی ئاوارە عەرەبەكان نیشان دەدا، بەدرێژایی نزیكەی سێ ساڵ توانیان تەنیا وەلائی چوار ئاوارەی عەرەب بۆ هەرێمی كوردستان دروست بكەن؟ تەنیا توانیان هۆكاری نیگەرانی و مەترسییەكانی كورد لە عێراق بۆ سێ ئاوارەی عەرەبی ئەنبار و مووسڵا و سەلاحەدین روون بكەنەوە؟
سەرچاوەكان:
1-.راپۆرتی رێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچ، تشرینی دووەمی 2016.
2- ئاماری بەڕێوەبەرایەتی كۆچ و كۆچبەرانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان. بڕوانە ماڵپەڕی فەرمی حكوومەتی هەرێم: http://cabinet.gov.krd/a/d.aspx?s=040000&l=13&a=54562
3- ماڵپەڕی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی حكوومەتی عێراق. https://momd.gov.iq/Kr_Posts/Index
4- ئاماری كەنیسەی كلدانی لە عەنكاوەی سەر بە هەولێر/چاوپێكەوتنی تایبەت.
5- داتای لیژنەی سەرپەرشتی ئاوارەكان/چاوپێكەوتنی تایبەت.
6- ماڵپەڕی فەرمی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی عێراق. https://momd.gov.iq/Posts/Article?id=4776
7-ماڵپەڕی فەرمی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی عێراق. https://momd.gov.iq/Posts/Article?id=4754
8- ماڵپەڕی فەرمی حكوومەتی هەرێم: http://cabinet.gov.krd/a/d.aspx?s=040000&l=13&a=54790
تێبینی: بەشێك لەم بەدواداچوونە لە ژمارە (174)ی هەفتەنامەی "وشە"دا بڵاوكراوەتەوە، بەهۆی نەبوونی شوێنەوە لە رۆژنامەكەدا كورت كراوەتەوە و لەو كورتكردنەوەیەدا چەند ژمارەیەك پەڕیوە كە لێرەدا تەواوی بەدواداچوونەكە بڵاوكراوەتەوە.