سامان عارەب بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنانی هەولێر لە دیمانەی "وشە" دا تیشك دەخاتە سەر دواین دۆخی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان و پارێزگای هەولێر و موژدەی ئەوە بە هاووڵاتییان دەدات، دوای ئەو هەموو كێشە و نەهامەتییانەی بەسەر كوردستاندا هات كە نوێترینیان كۆرۆنا بووە، خەریكە دووبارە وەبەرهێنان لە كوردستان گەشە دەكاتەوە و كۆمپانیا بیانییەكانیش دەستیان بە وەبەرهێنان كردووەتەوە. ئەو دەڵێت چینییەكان گەورەترین پڕۆژە لە ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە هەولێر جێبەجێ دەكەن، پێشوازی باش لەو هەزار و 55 پڕۆژەیە كراوە حكوومەت خستوویەتە بەردەم وەبەرهێنەران، لە هەمووی گرنگتر حكوومەت بەمزووانە لە قازانجی خەڵكی كەمدەرامەت و كرێچی و بنەماڵەی شەهیدان دەست بە پێدانی مۆڵەتی نیشتەجێبوون بە قیستی درێژخایەن و هەرزان دەكات.
سێ مانگ ماوە ساڵی 2020 كۆتایی پێ بێت، ساڵێك كە لە هەموو دنیادا لەبەر كۆرۆنا دۆخێكی تایبەتیی زاڵ بوو، دۆخی وەبەرهێنان لە كوردستان چۆن بوو و ئێستە لە چ قۆناغێكی گەشەسەندندایە؟
هەركاتێك رەوشێك روو لە هەرێمی كوردستان دەكات، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر پرۆسەی وەبەرهێنان و پڕۆژەكانی ئاوەدانكردنەوە و وەبەرهێنانیش دەبێت، بەتایبەتی كاتێك دوو مانگ دەوامی فەرمی نابێت و جووڵەی بازرگانی دەوەستێنرێت، بەڵام خۆشبەختانە بەشێكی زۆری وەبەرهێنەران لە كوردستان وەبەرهێنەری خۆماڵیی بوون، راگرتنی فڕۆكەخانەكان و ئەو رێوشوێنانەی گیرانەبەر، بە دڵنیاییەوە دەبن بە كۆسپ لە بەردەم وەبەرهێنەرانی بیانی، لە سەرەتای سەرهەڵدانی ڤایرۆسەكە توانیمان هاوئاهەنگی تەواو لەگەڵ ئیدارەی پارێزگای هەولێر بكەین بۆ ئەوەی بتوانین رێگری لە وەستاندنی پڕۆژەكان بكەین بەپێی ئەو مەرج و ئەو رێنوێنییە تەندروستییانەی كە هەبوون. هەرچەندە كاریگەری لەسەر پڕۆژەكانی وەبەرهێنان هەبوو، بەڵام نەبووە هۆكارێك پڕۆژەكان 100% بوەستن. بە پێی داتاكان سەرەڕای ئەو هەمووە رێگرییەی لە هاتوچۆ بە هۆی رێوشوێنەكانی كەرەنتین هەبووە، پڕۆژەكان بەردەوام بوون لە كاركردن و تەنانەت مۆڵەتی نوێشیان داوە بە تایبەتی لە دوای مانگی حەوتەوە كە دەوام ئاسایی بووەوە. لەو چەند مانگەش ماوە ژمارەیەكی زۆری مۆڵەتی وەبەرهێنان ئامادەن و دەچنە بواری جێبەجێكردن.
30% تا 40%ی پڕۆژەكان بەهۆی رێوشوێنەكانی كەرەنتین و رێگرییەكانی هاتوچۆ وەستان.
چ رێژەیەك لە پڕۆژەكان بەهۆی كۆرۆنا وەستان؟
30% تا 40%ی پڕۆژەكان بەهۆی رێوشوێنەكانی كەرەنتین و رێگرییەكانی هاتوچۆ وەستان. كارمەندی هەندێك پڕۆژەش كە خەڵكی بیانی بوون گەڕانەوە كە كاریگەری لەسەر پڕۆژەكان هەبووە و ئێستەش كە ئەوانە دەگەڕێنەوە، بە پێی رێنوێنیی و رێوشوێنی توند دەگەڕێنەوە. كارگەكانی چیمەنتۆ و شیش و نزیكەی 40 كارگەی پیشەسازی كە لە بواری جیاوازدا بە تایبەتی خۆراك كاریان دەكرد، هیچ كاریان تێدا نەوەستا و تەنانەت شفتی كاركردنیشیان زیاد كردووە و بە چەند وەجبە كارەكانی خۆیان ئەنجام داوە.
ئێستە كە دۆخەكە ئاسایی بووەتەوە، سەرجەم ئەو پڕۆژانە دەستیان بە كاركردن كردووەتەوە؟
دەتوانم بڵێم 90%یان دەستیان بە كاركردن كردووەتەوە. ئەوانەی كە ماون بەشێكیان داوای فراوانكردن و بەشێكی تر داوای پێداچوونەوە بە نەخشە و پلانەكانیان كراوە، ئەگەر نا زۆربەیان دەستیان بە كار كردووەتەوە و بەشێكیش هەڵوەشاونەتەوە كە ئیستیغلالی ئەو ماوەیان كردبوو بە تایبەت دوای ئەوە لەسەر فەرمانی جەنابی سەرۆكی حكوومەتی هەریمی كوردستان هەر وەبەرهێنەرێك پابەند نەبێت، رێكاری یاسایی بەرانبەری بگیرێتەبەر. هەرچەندە قەرەبووی ئەو ماوەیەش كرایەوە كە بەهۆی بڕیارەكانی حكوومەت پڕۆژەكان كارەكانیان دواكەوتبوو.
پیشەسازی خۆراك و دەرمان و پێداویستی پزیشكی لە كوردستان گەشەی كرد
لە وڵاتان لەگەڵ ئەو زیانەی بەهۆی كۆرۆنا بەر زۆر لە كەرتەكان كەوت، هەندێك كەرتیش گەشەیان كرد، لە كوردستانیش كەرتێك هەبووە بەراستی گەشەی كردبێت.؟
پیشەسازی خۆراك و دەرمان و پێداویستی پزیشكی لە كوردستان گەشەی كرد، بۆ نموونە لە ماوەی كەرەنتین و لەو ماوەیەی كە هاتوچۆ لە نێوان پارێزگاكاندا نەبوو، مۆڵەتی كردنەوەی كارگەیەكی بەرهەمهێنانی دەمامك و پێداویستییە پزیشكییەكانمان دا و توانای بەرهەمهێنانەكەی جێی دڵخۆشی بوو، دەتوانم بڵێم لە ماوەی مانگێكدا زیاتر یەك تا پێنج ملیۆن دەمامك و پێداویستی نەخۆشخانەكان لە رووی جلوبەرگەوەی دابین كرد. ئەو پڕۆژانەی راستەوخۆ پێوەندییان بە ژیانی هاووڵاتی هەیە چ لە رووی خواردن و چ لە رووی تەندروستییەوە، گەشەیەكی بەرچاویان كرد و سوودمەنیش بوون. پڕۆژەكانی تر لەكار نەكەوتن، بەڵام چەند پڕۆژەیەكیان بەهۆی نەبوونی بازاڕ و كەڵەكەبوونی بەرهەم كارەكانیان خاو بووەوە. ئاشكرایە بەشێك لە بەرهەمەكانی كوردستان بۆ پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق دەڕۆن و كاتێك رێگری هەبێ، بەرهەمیش ساغ نابێتەوە. بۆ نموونە كارگەی سەندویج پانێڵ بۆ پێداویستییەكانی بیناسازی هەیە كە ئێستە دوای كرانەوەی رێیەكان سێ شفت دەوام دەكات، كارگەی تری وەك شیش و چیمەنتۆش پەرەیان بە بەرهەمهێنان داوە.
هەزار 55 پڕۆژە پێشكەش كراوە
زۆرترین وەبەرهێنان لە ساڵی 2020دا لە چ كەرتێكدا بووە؟
وەك پێشتر گرنگیدانەكە زیاتر بۆ كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و گەشتیاری بووە، هەڵبەت ئەوەش بەو واتایە نییە هیچ پڕۆژەیەك لە بوارەكانی تەندروستی و خوێندن و ژینگە و بوارەكانی تر ئەنجام نەدرابێت. بە گشتی پیشەسازی لە پلەی یەكەمدایە. لەدوای ساڵی 2013 و 2012 كە پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون راگیران. كەرتی پیشەسازی كەوتووەتە ریزبەندی یەكەمەوە. پڕۆژەكانی پیشەسازی زیاتر مەبەستی حكوومەت بووە و لە پلانی 2020ی پڕۆژەكانی وەبەرهێنانیش كە هەزار 55 پڕۆژە پێشكەش كراوە، زیاتر لە نیوەیان پڕۆژەی پیشەسازین. لە 5/3/2020 لە لایەن سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان ئەو پڕۆژانە راگەیەنران بۆ هەموو وەبەرهێنەران و گوترا ئەوە پلانی حكوومەتی هەرێمی كوردستانە، بڕیار درا لەمەودوا حكوومەت خۆی نەخشەڕێیەكە بكێشێت و وەبەرهێنەر لەسەر ئەو نەخشەرێیە دەڕوات، لە كاتێكدا پێشتر وەبەرهێنەر ئازاد بوو. پڕۆژەكان بۆ 11 سێكتەرن و وەبەرهێنەر لەمەودوا ئاراستە دەكرێ بۆچ سێكتەر و پڕۆژەیەك بنێرێت و بەمەش دەرفەتی شەفافییەت و كێبەركێ زیاتر دەبێت. هەڵبەت ئەگەر وەبەرهێنەریش پڕۆژەیەكی باش و دەگمەنی هەبێ، ئەوا دیسان پێشوازی لێ دەكەن. لە هەولێر لەو 480 پڕۆژەیە نزیكەی 80 پڕۆژەی وەبەرهێنان پڕۆپۆزەڵی وەبەرهێنانی پێشكەش كراوە كە كاری لەسەر دەكەن. ئەو هەزار و 55 پڕۆژەیە بۆ 10 ساڵە و بە رەزامەندی وەزارەتە پێوەندیدارەكان كاریان لەسەر دەكرێت.
ئەو یاسایەی بۆ وەبەرهێنان هەبوو لە رابردوودا قسە و رەخنەی جیاوازی هەڵگرتووە، بەتەما بوون هەمواری بكەن، لەم رووەوە چیتان كردووە؟
یاسای ژمارەی چواری ساڵی 2006 لە سێ ساڵی یەكەمی جێبەجێكردنیدا تێبینیمان لەسەر بڕگەكانی هەبوو، رەشنووسێكمان ئامادە كرد و ساڵی 2011 بە فەرمی رەوانەی ئەنجوومەنی وەزیران و پاشان پەرلەمانمان كرد، بەداخەوە یاساكە هەرچەندە خوێندنەوەی یەكەمیشی بۆ كرا، بەڵام پەسند نەكرا و گەڕایەوە حكوومەت. بەپێی دواین رێكار كە گرتوومانەتەبەر بە هاوئاهەنگی لەگەڵ هەموو لایەنە پێوەندیدارەكانی حكوومەت لە وەزارەتی دارایی و ئاوەدانكردنەوە، كشتوكاڵ، گەشتوگوزار و شارەوانی و بازرگانی، هەمواری كۆتایی یاساكەمان ئامادە كردووە، ئێستە لە ئەنجوومەنی وەزیرانە و ئومێد دەكەین لە دوو هەفتەی داهاتوودا ئەو یاسایە بچێتە پەرلەمان و هەموار بكرێتەوە یان وەك یاسایەكی نوێ پەسند بكرێت.
رێكاری پێویست بەرانبەر وەبەرهێنەری كەمتەرخەم دەستنیشان كراوە
چ شتێكی نوێ و گرنگ لە گۆڕانكارییەكاندا هەیە؟
مادەكان دەستكاری كراون لەگەڵ یاساناسان و بەڕێوەبەرە گشتییەكان لە پارێزگاكان، دەستەی وەبەرهێنان گەیشتینە ئەو قەناعەتەی ناوی یاسایەكی نوێی لێ بنێین نەك هەمواری یاساكە كە دواجار بۆ پەرلەمان دەگەڕێتەوە. 90%ی یاساكە دەستكاری كراون، بەشێكیان ئیمتیازی پێ دراوە. بەشێكیان رێكاری پێویست بەرانبەر وەبەرهێنەری كەمتەرخەم دەستنیشان كراوە كە پێشتر نەبووە. جگە لەمە سیستمی جێبەجێكردنی پڕۆژەی هاوبەش لە نێوان حكوومەت و كەرتی تایبەتدا لە یاساكەدا جێی بۆ كراوەتەوە و كۆمەڵێك مادە لە بوارەكانی تەرخانكردنی زەوی و سەرپەرشتیكردنی پڕۆژەكان لە یاساكەدا رەنگی داوەتەوە.
پێشتر ئەگەر كەسێك پڕۆژەیەكی بكردایە بۆ ماوەی 10 ساڵ لە باج دەبەخشرا، ئەمجارە چۆنە؟
لە یاسا نوێیەكەش ئەو مادەیە ماوە، بۆ هەندێك پڕۆژە بڕی لێخۆشبوون زیاتر كراوە بە تایبەت بۆ ئەو پڕۆژانەی كە لە ناوچە دووردەستەكان جێبەجێ دەكرێن وەك هاندەرێك بۆ وەبەرهێنەران. هەروەها ئەو پڕۆژانەی كە دەگمەنن ئاسانكارییان بۆ كراوە، بۆ ئەو پڕۆژانەش كە بە هاوبەشی بیانی دەكرێن بۆ راكێشانی وەبەرهێنەرانی بیانی، هەندێك ئیمتیاز دیاری كراون.
بە نرخێكی كەم و قیستی درێژخایەن یەكەی نیشتەجێبوون بۆ خەڵکی کەمدەرامەت دروست دەکرێت
لە كەرتی نیشتەجێبوون چ گۆڕانكارییەك هەیە؟
لە 2012ەوە مۆڵەت پێدان راوەستابوو بە حوكمی فراوانبوونی پارێزگاكان و هەرێمی كوردستان و زیاتربوونی ژمارەی دانیشتووان، بە بڕیاری سەرۆك وەزیران داوا كراوە رێنوێنیی تایبەت بۆ پڕۆژەی نیشتەجێبوون دەربكرێ، بەشێوەیەك خەڵكی كەمدەرامەت و كرێچی و شەهیدان بتوانن بە نرخێكی كەم و قیستی درێژخایەن یەكەی نیشتەجێبوونیان بە كوالێتی بەرز بۆ دروست بكرێت. ئێستە خەریكی ئامادەكردنی ئەو رێنوێنییەین و ئومێد دەكەم لە داهاتوویەكی نزیك رێنوێنییەكان بخرێنە بەردەم سەرۆكی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی پەسندی بكات، دواجار پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لە رێی كێبەركێ و راگەیاندن بخرێنەڕوو.
بەڵام بازاڕگەرمی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون بەتایبەتی شوقەكان خۆش بووە، ئایا ئەوان لە لایەن ئێوەوە سەرپەرشتی دەكرێن؟
چەند پڕۆژەیەك لە لایەن ئەنجوومەنی باڵای وەبەرهێنان لە كابینەی پێشتر مۆڵەتیان پێ درابوو كە لە ساڵی 2020 دەستیان پێ كرد، خەڵكیش دەبینن جووڵەیەكی ئاوەدانكردنەوە لە بواری شوقەی نیشتەجێبوون لە هەولێر لە ئارادایە. لە هەولێر 15 تا 20 پڕۆژەی باڵەخانەی نیشتەجێبوون مۆڵەتیان پێ دراوە كە بەشێكیان لە قۆناغی كۆتادان. ئەوەی لەمەودوا دەكرێ بۆ چینی كەمدەرامەت و كرێچی دەبێ و هاوئاهەنگی تەواو لەگەڵ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و كۆمەڵەی كرێنشینان و وەزارەتی كاروباری شەهیدان و لایەنەكانی تر هەیە، ئەوەی گرنگە ركابەری وەبەرهێنەران لەسەر ماوەی گەڕانەوەی قیستەكان و نرخی یەكەكان دەبێت، ناكرێ هاووڵاتی بە نەقد پارە بدات.
لە رابردوودا وەبەرهێنەری بیانی لە كوردستان زۆر بوون و هەست دەكرێ پاشەكشەیان كردووە، هۆكارەكە بۆچی دەگەڕێتەوە؟
لە دوای 2014وە هەرێمی كوردستان بە كۆمەڵێك قەیراندا تێپەڕیوە كە خراپترینیان هاتنی داعش بوو. وەبەرهێنەرانی بیانی هەر وەك عێراق سەیری كوردستانیش دەكەن و بە هێڵی سوور ناوی دەبەن، بە دڵنیاییەوە دۆخی خراپی عێراق كاریگەری بۆ سەر كوردستانیش هەیە. لە رێی كونسوڵگە و فەرمانگەی پێوەندییەكانی دەرەوە تێمان گەیاندوون هەرێمی كوردستان جیایە لەگەڵ ناوچەكانی تری عێراق، بەڵام دوای نەمانی تیرۆریستانی داعش و لە دوای 2017وە، وەبەرهێنەری بیانی دیسان هاتوونەتەوە هەرچەندە بەراورد بە ساڵەكانی 2012 و 2013 زۆر كەمترە.
پڕۆژەیەكی بەرچاو و دیاری بیانی هەیە لەم ماوەیەدا كاری بۆ بكرێت و شایانی ئەوە بی باسی بكەی؟
چینییەكان هاتوون پڕۆژەی زۆر گەورە و تۆكمەیان پێشكەش كردووە و ئێستە ئێمە لە قۆناغی ئامادەكارین بۆ تەرخانكردنی زەوی.
سەرمایەی پڕۆژەكە چەندە؟
سەرمایەكەی سەرووی ملیارێك دۆلارە.
سەرمایەكەی سەرووی ملیارێك دۆلارە. پڕۆژەیەكی گەورەیە كە لای چینییەكان یەكلا بووەتەوە و لای ئێمەش پەسند كراوە و دەمانەوێ شوێنێكی گونجاو بۆ ئەو پڕۆژەیە بدۆزینەوە.
پڕۆژەكە زیاتر بۆ چ بوارێكە؟
پڕۆژەكە گەشتیارییە، هەمان پڕۆژەیان لە سەنگافوورەش جێبەجێ كردووە و پێویستییان بە دوو هەزار دۆنم زەوییە. شارێكی گەشتیاری، بازرگانی و نیشتەجێبوونە و لە ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكەمە، لە سنووری سەرۆكایەتی شارەوانیی هەولێرە و تەرخانكردنی زەوییەكەش لە قۆناغی كۆتادایە.
لە وڵاتی تریش وەبەرهێنەر هاتوون؟
كۆمەڵێك وەبەرهێنەر لە توركیا، ئەڵمانیا و وڵاتانی عەرەبی هاتوون و حەز دەكەن لە هەرێمی كوردستان پڕۆژە جێبەجێ بكەن.
گەورەترین براند لە بواری پاككەرەوە لە توركیاوە هاتووە لە هەرێمی كوردستان پڕۆژە جێبەجێ بكات.
عەرەبەكانی عێراق بە هۆكاری جیاواز هاتوونەتە كوردستان، ئایا وەبەرهێنەریشیان تێدایە و كارێكی باشیان لە كوردستان ئەنجام دابێت؟
وەبەرهێنەر روو لەو شوێنە دەكات ئاسایشی تێدا بێت. زۆر وەبەرهێنەری عێراقی هاتوون بەتایبەت ئەوانەی سەرماكەیان لە ناوچەكانی تری عێراق لە ژێر مەترسیدا بووە. زانكۆیەك مۆڵەتی وەرگرتووە كە كەسەكە لە ئوردن دادەنیشێت، بەڵام خەڵكی عێراقە. سەرەڕای ئەوەی دەوڵەت نین و نەیارمان زۆرە و نەیارانی دەوروبەر بەم پڕۆژانە دڵخۆش نین، ئیمتیازیان پێ دەدەن بۆ ئەوەی لە كوردستان وەبەرهێنان نەكەن. وەبەرهێنەری ئێرانیش هاتوون، گەورەترین براند لە بواری پاككەرەوە لە توركیاوە هاتووە كە بە سەرمایەیەكی گەورە پڕۆژە لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكات. بەو سیاسەتە حەكیمانەیەی سەركردایەتی سیاسیی كورد و حكوومەتی هەرێمی كوردستان گرتوویانەتەبەر، وایانكردووە چاوەكان زیاتر لەسەر هەرێمی كوردستان بن. چەندان براندی نێودەوڵەتی هاتوون و لە هەرێمی كوردستانیش فۆكسەكە زیاتر لەسەر هەولێرە. ئێمە زیاتر كارمان لەسەر ئەوە كردووە وەبەرهێنەران رابكێشین.