"یەكێك لە سیناریۆكانی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بۆ كەمكردنەوەی كورتهێنانە لە بودجەی عێراق"

لە چەند رۆژی دواییدا نرخی دۆلار كتوپڕ بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی، ئەوەیش نیگەرانی لە عێراق و هەرێمی كوردستان دروست كردووە، كە هۆكارەكەی دیار نییە و ناشزانرێ ئەو بەرزبوونەوەیە كاتییە یان بەردەوام دەبێت، پ.د. سەباح سابر خۆشناو، پرۆفیسۆری ئابووری و دارایی گشتی/ زانكۆی سەڵاحەدین – هەولێر،  تیشك دەخاتە سەر سیناریۆكانی ئەوەی روودەدات و داهاتووی دۆخەكەیش.

گەشبینم ئابووری عێراق ئاسایی دەبێتەوە و نرخی نەوت بەرز دەبێتەوە و سیناریۆی خراپ روو نادات

نرخی دۆلار لە عێراق بانكی ناوەندی رای گرتووە، واتە نرخی ئالوگۆڕكردنی دراوی عێراقی بە دراوی بیانی و بەتایبەتی دۆلاری ئەمەریكی، كە پێی دەگوترێ دراوی قورس، ئەوەیش پێوەستە بە سیاسەتەكانی بانكەكە، ئەوكاتەی سەدام حوسێن گەمارۆی لەسەر بوو، نەیدەتوانی هاوسەنگیی نرخەكە رابگرێت، چونكە دراوی عێراقی بەهای زۆر دابەزی، بەڵام لە عێراقی نوێ فەلسەفەی سیاسی و دارایی و ئابووری و دامەزراوەكانی دەوڵەت دروست بوو، لەوانەیش بانكی ناوەندی.

بانكی ناوەندی بەرپرسە لە داڕشتنی سیاسەتی نەختێنەیی، كاری بۆ ئەوە كرد كە جۆرێك لە هاوسەنگی لە ئالوگۆڕی دراوی عێراقی بەرانبەر بە دراوی بیانی بەتایبەتی دۆلار دروست بكات، بۆیە لە ماوەی چەندساڵێك توانی بگاتە ئاستێكی سەقامگیر، جیا لەوە مەزهەر محمەد ساڵح، راوێژكاری ئابووری سەرۆك وەزیرانی عێراق، پێشبینی لابردنی سێ سفری دراوی عێراقی لاببرێ و هەوڵبدرێ بەهای دینار بەرانبەر بە دۆلار بكرێتە دۆلارێك بەرانبەر بە دینارێك، ئەوە ستراتیجیەتی بانكی ناوەندی عێراق بوو.

بەداخەوە ئەو پڕۆژەیە بەهۆی هاتنی داعش لە 2014ەوە و ئەوكات نووری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی عێراق نەیتوانی وەك پڕۆژە جێبەجێیان بكات، بۆیە ئەگەر ئەو رووداوانە نەبوونایە، تووشی ئەو كێشانە نەدەبووین، ئێستەیش بانكی ناوەندی لەژێر گوشاردایە، حكوومەت لە رێگای وەزارتەكانی دارایی و پلاندانانەوە بەرپرسە لە داڕشتنی سیاسەتی دارایی، لەوكاتەی بانكی ناوەندی بەرپرسە لە داڕشتنی سیاسەتی نەختێنەیی، بە گوێرەی دامەزراوەكانی دەوڵەت، بانكی ناوەندی كەسایەتییەكی سەربەخۆی لە حكوومەت هەیە و سەر بە دەوڵەتە، كە حكوومەتیش بەشێكە لە دەوڵەت.

نابێ دەست لە دەسەڵاتەكانی بانكی ناوەندی وەربدرێت، بەڵام بەداخەوە لە عێراق سیاسەتی دارایی كە حكوومەت لێی بەرپرس بوو، لە رێگەی وەزارەتی داراییەوە بودجەی عێراقی هەڵدەئاوساند، واتە گەورەی دەكرد، ئەوەیش بە زیادكردنی مووچە و خەرجییەكان، بۆیە بودجەی عێراقی زۆر قورس كرد، ئەوانە هەمووی هۆكار بوون بازاڕ پارەی زیاتری بچێتە ناو و هەڵاوسان دروست ببێت، بۆیە ئەو سیاسەتەی بانكی ناوەندی كاری لەسەر دەكرد لە رووی ستراتیجییەوە، كە نرخی دراوی بیانی لەگەڵ دراوی عێراقی جێگیر بكات، بەرە بەرە لە كورتی دەدا، بەتایبەتی كە قەبارەی هەناردەكردنی نەوت بەپێی رێككەوتنی ئۆپێك پڵەس كەم بووەوە، جگە لەوەیش نرخی نەوتیش دابەزی كە وای كرد یەدەگی بانكی ناوەندی لە كورتی بدات.

حكوومەت نەوت دەفرۆشێ و دۆلاری دەست دەكەوێت، ئەو دۆلارە دەدات بە بانكی ناوەندی، چونكە ناتوانێ بە دۆلار خەرجی بكات و دەبێ بیكاتەوە دراوی ناوخۆیی، ئەوەیش لای بانكی ناوەندی دەست دەكەوێت، چونكە ئەو پارە چاپ دەكات و پارە هی بانكەكەیە، بانكی ناوەندی ئەو دۆلارە لە حكوومەت وەردەگرێ و دەبێتە یەدەگ و كەلەكە دەبێت، بۆیە رۆژێك لە رۆژان یەدەگی دراوی عێراق 70-80 ملیار دۆلار بووە، ئێستە ئەو یەدەگە لەكورتی دەدات.

بانكی ناوەندی فەلسەفەیەكی هەیە بەناوی بازاڕی ئازاد بۆ ئالوگۆڕكردن، كە لەلایەن بانكەكەوە بەڕێوە بچێت، لەو رێگایەوە رۆژانە بڕێك دۆلار دەخاتە بازاڕەكانەوە، جگە لە ئازادی هاتن و چوونی دۆلار بۆ عێراق و هەرێمیش لە رێگەی كەسانی بیانی، بەڵام گرنگترین سەرچاوەی هاتنی دۆلار بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان هەناردنی نەوتە، كە ئەویش سەرچاوەی ئەو دۆلارەیە كە دێ و بانكی ناوەندی بەشێكی دەخاتە بازاڕەكانەوە، جا لەبەر ئەوەی یەدەگی بانكەكە لە كورتی دەدات، ناتوانێ بەوشێوەی جاران بەردەوام بێت.

پێشتر بانكەی ناوەندی رۆژانە 250 ملیۆن دۆلاری دەخستە روو، بە بانكە بازرگانییەكان و بریكارەكانی دەدا و بازاڕی رادەگرت، ئێستە لە كورتی داوە و لە خوار 200 ملیۆن دۆلاری رۆژانەیە، بۆیە ئەگەر كەم بخرێتە روو، نرخی دۆلار بەرز دەبێتەوە، كە نرخی دۆلاریش بەرز بووەوە ئەو كێشەیە دروست دەكات و بازاڕەكانی عێراق و هەرێمیش پێوەستن بە دۆلارەوە، چونكە ئابووری ئێمە لاسەنگ و یەكلایەنەیە و زۆرینەی كاڵاكان لە دەرەوە دێنین و وڵاتێكی پیشەسازی نین، ئێمە كۆمەڵگایەكی بەكارهێن و پشت بە داهاتی نەوت دەبەستین.

سیناریۆیەك هەیە بەوەی لەو رێگایەوە عێراق كورتهێنانی بودجە كەم بكاتەوە، بۆ ئەو مەبەستەیش چەند رێگایەكی هەیە، یەك لەوانە بەرزكردنەوەی نرخی دۆلارە، واتە ئەو دۆلارەی نەوتی پێ دەفرۆشێ و دیداتەوە بانكی ناوەندی، بە نرخێكی زیاتر بیگۆڕێتەوە و بگاتە 130 هەزار و هەندێك باسی 150 هەزار دینار دەكەن بۆ هەر 100 دۆلارێك، كاتێك دۆلار بە 117 هەزار یان 118 هەزار دەگۆڕایەوە، كورتهێنان هەبوو، بەڵام ئەگەر نرخەكەی بگاتە 130 تا 150 هەزار دینار، لە هەر 100 دۆلار 30 یان 32 هەزار زیاد دەكات و 30-32% كورتهێنان كەم دەكاتەوە، ئەوە یەكێكە لە سیناریۆكان، بەڵام لەسەر زەوی جێبەجێ دەبێ یان نا، ئەگەر نرخی دۆلار بەرز بووەوە و گەیشتە 130 هەزار یان نزیكەی 150 هەزار، كەواتە بە مەبەستە و بانكی ناوەندی دەسەڵاتی خۆی پێڕەو دەكات بۆ یارمەتیدانی حكوومەت بۆ كەمكردنەوەی كورتهێنانی بودجە، ئەوەی لەو هەنگاوە زەرەر دەكات، مووچەخۆرە، چونكە داهات و توانای كڕینی كەم دەبێتەوە.    

سیناریۆیەكی تر ئەوەیە پارەی نوێ دەربكات، ئەوەیش پێوەندی بە نرخی دراوەوە هەیە، واتە عێراق پارە چاپ بكات و كورتهێنان چارەسەر بكات، ئەوەیش سیاسەتێكی مەترسیدارە و لەوانەیە هەڵاوسان دروست بكات و دراوی عێراق تووشی داڕووخان بكات، چونكە ئەگەر پارەیەكی زۆرت هاوێشتە بازاڕ و دۆلاریش لە ئاستی پێویست نەبوو، ئەوكات نرخی ئالوگۆڕكردنی دراوی بیانی بەرز دەبێتەوە.

سیناریۆیەكی تر ئەوەیە پارە قەرز بكەن، یەكێك لە سیناریۆكانی جێبەجێ كرا كە یاسای قەرزكردن بوو لە پەرلەمانی عێراق لە رێگەی كاغەزی دارایی كورتخایەن وەزارەتی دارایی بۆ بانقی ناوەندی دەری دەكات و بانكەكەیش قەرزی پێ دەدات، واتە وەكو سەنەداتە، ئەوە ئێستە جێبەجێ دەكرێت، هەرچی قەرزی نێودەوڵەتییە، عێراق خەریكە لە ئەمەریكا و دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان رازی بكات بەوەی هاوكاری بكەن تا ئەوكاتەی بێتەوە سەرپێ.

ئەو بابەتە دەكەوێتە سەر ئەو دۆخەی دێتە پێشەوە، ئێستە نرخی نەوت گەیشتووەتە 50 دۆلار، بۆیە ئەگەر نرخی نەوت زیاتر بەرز ببێتەوە بۆ سەرووی 50 دۆلار تا 70 دۆلار، ئەوكات دۆخەكە ئاسایی دەبێتەوە و پەنا بۆ ئەو شێوازانە نابرێت، لەلایەك دراوی بیانی زیاتر دێ و یەدەگیش زیاتر دەبێتەوە، هەروەها بابەتی ئۆپێك پڵەس، ئایا لە كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت بەردەوام دەبێت یان نا، ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی عێراق كەمی كردووەتەوە نەمێنێ و بەهۆی زیادبوونی خواست و كەمبوونەوەی كۆرۆنا نرخی زیاتر بێت، بۆیە ئەگەر چوار تا شەش مانگی تر دۆخەكە ئاسایی ببێتەوە، بەتایبەتی كەرتی پیشەسازی چین و خواست لەسەر نەوت زیاد ببێت، ئەوكات كەمكردنەوەی بەرهەمهێنان نامێنێ و بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق ئاسایی دەبێتەوە.

 جیا لەوەی ئەگەر لەگەڵ هەرێمی كوردستانیش رێككەوتن بكرێت، بۆیە پێشبینی دەكەم نرخی دۆلار بەرز نەبێتەوە، ئەگەر نا نرخی دۆلار بەرە بەرە بەرز دەبێتەوە، بەهۆی كەمبوونەوەی یەدەگی دراو و ناچاربوونی بۆ پێڕەوكردنی ئەو سیاسەتە كە دەیەوێ دوو چۆڵەكە بە بەردێك بكوژێت، لەلایەك كورتهێنانی لە عێراق كەم بكاتەوە و لەلایەكی تر یەدەگی دراوی بانكی ناوەندی كەمتر نەبێتەوە، بەڵام گەشبینم بەوەی ئابووری عێراق ئاسایی دەبێتەوە و نرخی نەوت بەرز دەبێتەوە و سیناریۆی خراپ روو نادات.