كودەتاكانی ئەفریقیا پێوەندیان بە ململانێی فڕەنسا و چین چییە؟

لە ماوەی رابردوودا لە گینیا كودەتایەكی سەربازی رووی دا، كاتێك ژمارەیەك لە هێزە تایبەتەكانی ئەو وڵاتە هەڵیان كوتایە سەر كۆشكی كۆماری و سەرۆكی وڵاتیان گرت، زۆرینەی وڵاتان سەركۆنەی كودەتاكەیان كرد، بەڵام فڕەنسا تەنیا سەركۆنەی كرد و هاریكاریی سەربازی و ئابووری لەگەڵ گینیا نەوەستاند، ئەوەیش بووە جێی پرسیار، ئاخۆ رۆڵی فڕەنسا لەو كودەتایە و پێوەندی بە چینەوە چییە؟

گینیا كە یەكێك بوو لە موستەعمەرەكانی پێشووی فڕەنسا، لە 5ی ئەم مانگە دووچاری كودەتایەكی سەربازی هاتەوە، كاتێك عەقید مامادی دۆمبۆیا، فەرماندەی هێزە تایبەتەكان بەیاننامەی كودەتاچییەكانی لە ئێزگە و تەلەڤزیۆنی حكوومەت خوێندەوە و گرتنی ئەلفا كۆندی، سەرۆكی وڵاتەكە و هەڵوەشاندنەوەی حكوومەت و پەرلەمان و پەكخستنی دەستووری راگەیاند. 

بەوەیش گینیا بووە سێیەم وڵات دوای چاد و مالی لە ماوەی چەند مانگی رابردوو رووبەڕووی كودەتای سەربازی هاتەوە، كە هەر هەموویان موستەعمەرەی پێشووی فڕەنسان، بۆیە رووداوەكان نیشانەی پرسیاریان لەسەر، بەتایبەتی لە سایەی بوونی ململانێ لە نێوان زلهێزەكان بۆ دەستگرتن بەسەر سامانی گەورەی سروشتی ئەو وڵاتانە. 

كودەتاكەی گینیا لە بەرژەوەندی پاریس و واشنتنە و وەبەرهێنانی چین پەك دەخات

بەو پێیەی فڕەنسا پێشتر ئەو وڵاتانەی داگیر كردووە، بۆیە تا ئێستە بەسەر كاروباری سیاسی و ئابووریان باڵادەستە، فڕەنسا سەركۆنەی كودەتاكەی گینیای كرد، بەڵام هیچ سزایەكی بەسەر كودەتاچییەكان نەسەپاند، وەك ئەوەی بەرانبەر كودەتاكەی مالی كردی، بۆیە لێكدانەوە سیاسی و ئابوورییەكان ئاماژە بۆ لایەنێكی تری بابەتەكە دەكات، لەوانە سەرپەرشتیاری رێكخستنەوەی سوپای گینیا جەنەراڵێكی فڕەنسی بوو بەناوی برۆنۆ كلیمان بۆلێ، كە ئەلفا كۆندی سەرۆكی گینیا زیاتر لە فەرماندەكانی خۆی متمانەی پێی هەبووە، بۆیە كودەتاكە و گرتنی كۆندی بە ئاگەداری ئەو جەنەراڵە بووە یان نا؟، لەلایەكی تر فڕەنسا گومانی لە پاكیی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی گینیا لە 2020 هەبوو كە كۆندی هێنایە فەرمانڕەوایەتی. هاوكات میدیاكانی فڕەنسا كودەتاكەیان وەك كودەتایەكی دەستووری ناساند.  

لایەنێكی تری گوماناوی لەو بابەتە ژیاننامەی دۆمبۆیای سەركردەی كودەتاكە و پێوەندی بە فڕەنسایە، كە گومان لە ئەگەری بوونی رۆڵێكی شاراوەی فڕەنسی لە كودەتاكە دروست دەكات، كاتێك ئەو 15 ساڵ لە سوپای فڕەنسا خزمەتی كردووە، جیا لەوانە ئابووری و سامانە سروشتییەكانی وڵاتانی ئەفریقیا كڕۆكی ململانێی بەردەوامی زلهێزەكانە لە ئەفریقیا، وەك زۆرینەی شارەزا و شرۆڤەكاران باسی دەكەن.

فڕەنسا لەبەر هۆكاری ئابووری، جیا لە هۆكاری سیاسیی راگەیەندراو، لە كۆندی تووڕە بوو، چونكە ئەو دۆستایەتی و پێوەندیی چینی پێش فڕەنسا خست، بەنیاز بوو مۆڵەتی كاركردن لە یەكێك لە گەورەترین كانەكانی ئاسن لە دنیا بدات بە چین، بۆیە گینیا وڵاتێكی دەوڵەمەندە بە سەرچاوە سروشتییەكان و وڵاتانی كێبەركێی لەسەر دەكەن، هەروەها شوێنە ستراتیجییەكەی كە كەوتووەتە سەر لێواری زەریای ئەتڵەسی.

گینیا خاوەن دووەم گەورەترین یەدەگی بۆكسایتە لە دنیا كە ئەلەمنیۆمی تیادا بەرهەم دێت، خاوەنی كانی سیماندۆیە، یەكێك لە گەورەترین كانەكانی ئاسن لە دنیا و قەبارەی یەدەگەكەی 2.4 ملیار تۆنە، بۆیە هەندێك بە "موعجیزەی جیۆلۆجی"، ناوی دەبەن، هەرئەوەیش وای كردووە ببێتە هۆی چاوتێبڕینی فڕەنسا و چین و ئیسرائیل. 

لە 2005 و 2010، مافی كاركردنی لە كانی سیماندۆ بە بنی شتاینمیتز، ملیاردێری جووی بە رەگەز فڕەنسی بەخشرا، بەڵام ئەلفا كۆندی لێی وەرگرتەوە و لە 2019 ژمارەیەك كۆمپانیای چینی دۆخەكەیان قۆزتەوە و مۆڵەتی بەكارهێنانی چەند بەشێكی كانەكەیان وەرگرت، جیا لە پڕۆژەی تر، بۆیە چین بە پاڵپشتیی كۆندی، چنگی خۆی لە گینیا توندتر دەكرد، كاتێك دەرگەی لەبەردەم وەبەرهێنانی چینی واڵا كرد، ئەوەیش فڕەنسای نیگەران كرد، كە تا ئێستەیش لە رووی سیاسی و سەربازییەوە بەسەر گینیا باڵادەستە، بۆیە لە نەیاری بۆ چین و كۆندی لەگەڵ ئەمەریكا و ئەوروپا یەك دەگرێتەوە، واتە نەیاریان بۆ فرەوانبوونی دەسەڵاتی چین لە ئەفریقیا.

شارەزایان دەڵێن كە دەرهێنانی یەدەگی ئاسنی كانی سیماندۆ، وا دەكات گینیا ببێتە هێزێكی گەورەی بەرهەمهێنەری ئاسن، هاوكات چین ساڵانە بڕی ملیارێك تۆن لە خاوی ئاسن هاوردە دەكات، كە زۆرینەی لە ئوسترالیایە، بۆیە سوودوەرگرتن لە ئاسنی گینیا وا دەكات ناچاری ئوسترالیا نەبێت و نرخەكەیشی دابەزێت و تێچووی بەرهەمهێنانی كەمتر ببێتەوە.

لە بەرانبەر بەوە فڕەنسا و ئەمەریكا هەوڵ دەدەن چین لەو خەڵاتە بێبەش بكەن، بۆیە ئەو كودەتایەی سەری كۆندی خوارد، واتە دۆستی بەوەفای چین، لە بەرژەوەندی پاریس و واشنتنە، وەك چۆن پێشتر هاتنی كۆندی وەبەرهێنانەكانی فڕەنسا و ئیسرائیلی پەك خست، ئەگەری هەیە كودەتاكەی دوایی وەبەرهێنانی چین لەو وڵاتە پەك دەخات.