ئێران یەكێكە لە وڵاتە فرەپێكهاتەكان و هەریەك لەوانە خۆیان بە كەمتر لە پێكهاتەی فارس نازانن، كە ساڵانێكە بەشێوەیەكی رەها فەرمانڕەوایەتی ئەو وڵاتە دەكا و پێكهاتەكانیتری بۆ خزمەت خۆی و ئەجینداكانی بەكار هێناوە، ئازەر و كورد و عەرەب و بلووچ و هیتریش، لەپاڵ دەیان تەنگژەی سەختی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە، بوونەتە شمشێری سەر ملی رژێمی كۆماری ئیسلامی ئێران، چاودێران پێیان وایە هۆكارەكانی مانەوەی ئێران رەنگە زۆر كەمتر مابێتەوە لە هۆكارەكانی لێكترازانی.
جیا لە بزاوی ناڕەزایەتی كوردی رۆژهەڵات و عەرەبی ئەهواز و بلووچەكانی رۆژئاوا، ئازەرەكان بەشێكی كارای ناڕازییەكانی ئێرانن، سلێمان تاشان، رۆژنامەوان و شارەزا لە كاروباری ئێران بۆ "وشە" دەڵێت، ئازەری یان توركەكان لە حكوومەتەكانی سەدان ساڵی رابردووی ئێران رۆڵیان هەبووە، تا سەردەمی قاجارییەكانیش بنەماڵەی توركەكان بوون كە بەسەر ئێراندا زاڵ بوون، لەسەردەمی رژێمی پەهلەوی، لە بایەخیان كەم بووەوە و بنەماڵەی پەهلەوی دەسەڵاتیان درێژە پێ دا كە فارس بوون.
زیاتر گوتی، دوای رووخانی شۆڕشی ئێران و هاتنی رژێمی ئیسلامی خومەینی، توركەكان بەهۆی ئەوەی شیعە بوون و دەسەڵاتی نوێش لەسەر بنەمای ئایدۆلۆجیای شیعە دامەزرا بوو، بۆیە بەشی زۆریان پاڵپشتیان لە دەوڵەتی ئیسلامی كرد و لە سوپا و دامەزراوەكانی دەوڵەت رۆڵیان هەبووە و هەیشە، لە پاراستنی كۆماری ئیسلامی ئێرانیش كاریگەری و رۆڵی كارایان هەبووە، تەنانەت عەلی خامنەیی رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران توركە.
باڵوێزی پێشووی ئەمەریكا لە ئازەربایجان: ئێران لە ئەگەری لێكهەڵوەشانەوەی نیگەرانە
"لە دەیەی رابردوودا بەهۆی ئەو گۆرانكارییانەی لە ئێران رووی داوە و ئەو تەنگژانەی تووشی بووە، توركەكان لە دەسەڵات دوور كەوتوونەتەوە و هەستی ناسیۆنالیستی توركبوونیان بەسەر هەستی ئاینیان زاڵتر بووە. هۆكارێكی تر ئەوەیە هەر دوو حكوومەتی توركیا و ئازەربایجان پەرەیان بە رەوتی "پان تۆركیزم"، داوە و پشتیوانییان لە توركەكانی ئێران پەرە پێ داوە"، سلێمان تاشان وای گوت.
روونی كردەوە، ئەوەیش وای كرد پێوەندییەكانی ئێران و ئازەربایجان لە چەند مانگی رابردوودا ئاڵۆزتر بێت. ساڵی رابردوو كاتێك ئازەربایجان هێرشی كردە سەر هەرێمی كەرەباغ و بەرانبەر ئەرمینیا جەنگا، توركەكانی ئێران پشتیوانییان لە ئازەربایجان كرد، هەرچەندە سەركەوتنی ئازەربایجان لە جەنگەكە بە قازانجی ئێران نەبوو و لە ژێرەوە یارمەتی ئەرمینیای دا، بەڵام لەبەر هەستی ناسیۆنالیستی توركەكانی نەیوێرا پێش بە هەست و سۆزیان بگرێت.
ئازەرییەكان پێكهاتەیەكی گەورەی ئێرانن و ناوچەكانیان كەوتووەتە باكوری رۆژئاوا و ناوەڕاستی ئەو وڵاتە، نزیكەی 20%ی دانیشتووانی ئێران پێك دێنن، بەگشتی ژمارەی دانیشتووانی ئێران سەرووی 85 ملیۆن كەسە، 15 تا 20 ملیۆنی توركی ئازەرن، كە زۆرینەیان بە مەزەوە شیعەن و ژمارەی سوننەكانیان كەمتر لە یەك ملیۆن كەس دەبێت.
توركەكانی ئێران ئێستە بەسەر سێ بەرەدا دابەش بوونە، یەكەمیان هاوشێوەی جاران لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێرانن، دووەمیان خۆیان پێ ئێرانییە، بەڵام لەگەڵ كۆماری ئیسلامی نین و سێیەمیان ناوی ناوچەكانیان ناوە ئازەربایجانی باشوور و پێیان وایە دەبێ ببنە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، یان بە برا تورك و ئازەرییەكانیانەوە لە ئازەربایجان گرێ بدرێن.
حەمید كەفائی، نووسەر و سیاسەتوانی دێرینی عێراقی باسی سیاسەتەكانی دەرەوەی ئێران دەكات كە سەری دەخۆن و لەناوی دەبەن، چونكە هیچ دۆستێكی راستەقینەی پێوە نەهێشتووەتەوە، تەنانەت ئازەربایجان، كە دراوسێ و هاو ئاین و زمان و مەزەوە لەگەڵیدا، ئێستە بۆ ئێران بووەتە هەڕەشە و دوژمن، هەر ئەوەیش بوو وای كرد مانۆرێكی سەربازی لەسەر سنوورەكانی بكات و بە یارمەتیدانی ئیسرائیل تۆمەتباری بكات.
رەنگە پرسیار بكرێت بۆچی ئێران هێز لەسەر سنووری ئازەربایجان كۆ دەكاتەوە و تۆمەتباری دەكات؟، بەرپرسانی ئازەربایجان دەڵێن، سەركەوتنی ئازەربایجان بەسەر ئەرمینیا ئێرانی بێزار كرد، بەڵام بۆچی؟، راستییەكە ئەوەیە نزیكەی 30 ملیۆن ئازەری لە ئێران هەن، ئەوانە وابەستەیەكی نەتەوەییان بە ئازەربایجانەوە هەیە، بۆیە سەركەوتنی سیاسی و ئابووری و سەربازی ئازەربایجان، نیگەرانی بۆ ئێران دروست دەكات و تووشی كێشەیەكی گەورەی ناوخۆیی دەكات.
بە بۆچوونی كەفائی ئێران بەو مانۆرە پەیامێكی ئاراستەی ئازەرییەكانی خۆی كرد، كە رێگە بە یەكخستنی بەری ئێرانی ئازەربایجان و وڵاتی ئازەربایجان نادات، بەتایبەتی دوای گەڕاندنەوەی ناكۆڕنی كەرەباغ لەلایەن ئازەربایجانەوە، ئێستە ئێران ترسی هەیە، كاتێك یەكخستنەوەی ئازەرییەكان خەونێكی هەموویانە، جیا لەوەی ترساندنێك بوو بۆ دەوڵەتی ئازەربایجان لەوەی كوتارێكی نەتەوەیی ئاراستەی ئازەرییەكانی ئێران بكات.
لە 2006 ئازەرەكانی ئێران لە شارەزانی تەبریز و ئەرومیە و موراغە و زەنجان و ئەردەبیل ناڕەزایەتییەكی فرەوانیان ساز كرد و ژمارەیەكیان كوژران، ئازەرییەكان لە خۆبەزلزانی نەتەوەی فارس بەسەریاندا بێزارن، وەك عەلی كۆكنار، شارەزای نەهێشتنی تیرۆر لە وتارێكی لە پەیمانگەی واشنتن دەڵێت، فارسەكان دەستەواژەی "كەری توركی"، بۆ ئازەرییەكانی ئێران بەكار دێنن، لەوكاتەی ناڕەزایەتییەكان ئێران ئەوكات سەری هەڵدا كە رۆژنامەیەكی ئێرانی كاریكاتۆرێكی بڵاو كردبووەوە و ئازەرییەكانی وەك قالۆنچە پێشان دابوو.
ماسۆ بریزا، باڵوێزی پێشووی ئەمەریكا لە ئازەربایجان و بەرپرسی توێژەران لە ئەنجوومەنی ئەتلەنتی، وای دەبینێ كە مەبەست لە كۆكردنەوەی هێزی سەربازی ئێران لەسەر سنوورەكانی ئازەربایجان ئاماژەیەكە بۆ ناوخۆی ئەو وڵاتە، واتە بۆ ئازەرەكانی ئێرانە، رژێمی ئێران لە ئەگەری لێكهەڵوەشانەوەی وڵاتەكە نیگەرانە كە ئەگەرێكی گریمانكراوە، چونكە جیا لە ئازەرییەكان، بزاوی جیاخوازی كورد و عەرەب و بلووچ و بزاوێكی ئۆپۆزسیۆنی نیشتمانیش هەیە، كە تا دێت پاڵپشتی زیاتر دەبێت، هەموو ئەو بزاوانەیش بەهۆی توندڕۆیی رژێمەكە و سەركوتكردنی نەتەوەكانیتر و بەهەدەردانی پارەی وڵاتەكەیە لە جەنگی دەرەكی، كە تەنیا سزای نێودەوڵەتی بۆ ئێران هێناوە.
لە كۆتاییدا كەفائی دەڵێت، ئەشرەف یالینكیلیجی، شرۆڤەكاری سیاسی تورك دەڵێت، ئێران ترسێكی بەردەوامی سیاسی هەیە لە یەكخستنی باكۆی پایەتەختی ئازەربایجان لە باكور و تەبریزی پایەتەختی ئازەرەكانی ئێران لە باشوور رۆژێك لە رۆژان، هەروەها بیرۆكەی "ئازەربایجانی گەورە"، وەك فاكتەرێكی گرنگی بیركردنەوەی سیاسیانە لە ئازەربایجان ماوەتەوە، هەرچی لە ئێرانە ئەو بیرۆكە هەڕەشەیەكی رژدە بۆ رژێمی فەرمانڕەوایەتی وڵاتەكە، كە بۆ پەكخستنی خواستەكانی ئازەربایجان پەنای بۆ یارمەتیدانی سەربازی ئەرمینیا برد.