ئەگەر تۆ دەتەوێ ئەوە بزانی كە دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمەریكا چۆن گەیشتە دۆخی ئێستەی، چۆن ڕێگە پڕ پێچەكانی بڕی و گەیەنرایە كۆشكی سپی، سەیری ئەو واقیعە مەكە كە تەلەڤزیۆن و میدیاكان و تویتەر دەیگوازرێتەوە، سەیری شوێنێكی تر بكە كە تەواو واقیعی تر و ڕاستترە ئەویش بریتییە لە عێراق.
دۆناڵد ترەمپ لە شاری نیویۆرك لە دایك بوو و تەواوی تەمەنی لە ناوەندی جەنگی كڕین و فرۆشتنی خانوو و زەوی لە شارەكەی بەسەر بردووە و دوورتریش ڕۆیشتووە بۆ ئەتلانتیك ستی و نیوجێرسی و گازینۆی ئایز وۆرلد، خاڵی زێڕین و سیحری خۆی دروست كردووە كە بوون بە ماركەیەكی بازرگانییە، ویستوویەتی ئەو خاڵە زێڕین و سیحرییە بۆ بواری تەلەڤزیۆن بگوازێتەوە بەبێ ئەوەی لە ماڵەكەی بچێتە دەرەوە، بەڵام سەرۆكایەتیی ئەو پرسێكی زۆر جیاوازە لەو بابەتانەی باسمان كرد، ئەو بەو پۆستە گەیشتووە بە توندوتیژی و توندڕۆیی، ئەمەش لە ڕێگەی عێراقەوە.
ترەمپ هەرچەندە نكۆڵی لەوە دەكات، بەڵام ئەو پشتیوانێكی سەرسەختی هێرشی واشنتن بوو بۆ سەر بەغدا لە 2003، بۆیە ترەمپ سەرۆكێكە جەنگەكان دروستیان كردووە و گەیاندوویانە بە بەرزترین پۆست لەسەر گۆی زەوی، ئەمە پرسێكە ناكرێ لێی لا بدەین بە بێ جەنگ هیچ كات نەدەگەیشتە سەرۆكایەتی، بۆیە بەبێ جەماوەریبوون و ناوبانگێكی زۆر، سەرۆكایەتیی ئەمەریكای بردەوە.
پێشبینی دەكرێ جەنگ تەواوی ژیانی داگیر بكات، كەسێك بەهۆی جەنگەوە ببێتە سەرۆكی زلهێزترین وڵاتی دنیا، بێگومان لەسەر ئەو پرسە بەردەوام دەبێ، ئەو لە بیركردنەوەدا خۆی دەرناخات وەك ئەوەی پێوەست بوو بە ڤێتنام، بیركردنەوەی وەك سەرۆك بلوهارد نییە، بەڵكو وەك سەرۆك بلوباكە.
دەستپێك و لابردنی هەموو شتێك
بۆ تێگەیشتن لەو بابەتە پێویستە بەرەو دواوە بگەڕێینەوە تا 11 ئەیلوول/سێپتێمبەر، ئەو ڕۆژە خەمهێنەرەی لە مێژووی نوێی ئەمەریكا نووسرایەوە، جگەلەوە ڕێگەیەكی تر نییە بۆ چۆنیەتیی زانینی سەرەتای دەستپێكی هەموو شتەكان لە ژێر داروپەردووی داڕووخاون، دەتوانی ئەگەر بتەوێ بگەڕێیتەوە بۆ سێ ڕۆژ دوای داڕمانی تاوەرەكانی سەنتەری بازرگانی جیهانی، كاتێك سەرۆك جۆرج دەبلیو بوش سەردانی بەشێك لە شوێنە داڕماوەكانی لە ناوەڕاستی مانهاتن كرد، لە دەوربەری پیاوانی ئاگركوژێنەوە بە بووقەكانیان ئامادە بوون، دەتوانی گوێت لەوە بێ، هەموو دنیا گوێی لێت دەبێ و گەل كە بەو شێوەیە گورزی بەركەوت، هەمووان لە دۆخەكە بە وردی تێ دەگەن.
لەو كاتەدا پنتاگۆن لە دۆخێكی خراپدا بوو، چونكە فڕۆكەیەكی هێڵی ئاسمانی ئەمەریكا ڕفێنرا لەلایەن تیرۆریستان و ئەو كارەساتەی پێ ئەنجام درا، دوای پێنج سەعات لە هێرشەكە، وەزیری بەرگریی ئەو كاتی ئەمەریكا "دۆناڵد ڕامسفێلد" هەستی بە وێرانی و كارەساتەكە كرد و گومانیان لەوە نەما كە ئوسامە بن لادن بەرپرسە لەو كارە، فەرمانی بە یاریدەدەرانی كرد كە تێبینی ئەوە بكەن، پێویستە پلانڕێژی بكرێ، بۆ لێدانی گورزی كوشندەی تۆڵەكردنەوە، دژ بە عێراق و سەدام حوسێن.
قسەكانی ڕێك بەوشێوەیە بوون، "دەست پێ بكەن، لابردنی هەموو شتێك، ئەوانە پێوەندییان بەیەكەوە هەیە یان نا؟".
بەشێوەیەكی بە پەلە و ڕاستەوخۆ لە ژێر كاریگەری دووكەڵە مەزنەكەی تاوەرە وێرانبووەكان گوتی، ئەمە دەبێتە هۆی دروستبوونی جەنگی جیهانی دژ بە تیرۆر، بابەتەكە پێوەندی بە 11ی سێپتێمبەرەوە نییە "حكوومەتی بوش هیچ كات بەوەی نەزانی"، بابەتەكە پێوەندی بە خەونی ئەو پیاو و ئافرەتانەوە بوو، كە چاودێری سیاسەتی دەرەوەیان دەكرد لە ماوەی ساڵانی سەرۆكایەتیی بوش، ئەو خەونانە وای كرد دەست بە لەناوبردنی فەرمانڕەوای دیكتاتۆری عێراق سەدام حوسێن بكرێت.
بەڵێ، لەو نێوەندەدا بن لادن بوونی هەیە و پێویستە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێ، تاڵیبان و ئەفغانستان هەن، بەڵام ئەوانە گۆڕانكاری ڕیشەیی دروست ناكەن، هەرزوو مامەڵەیان لەگەڵ ئەوانە كرد، بە هەندێك هێزی ئاسمانی و ئاژانسی هەواڵگریی ئەمەریكا پارەی ڕادەستی فەرماندەكانی جەنگ لە ئەفغانستان كرد و ژمارەیەكی كەم لە سەربازانی ئەمەریكا كرد، دوای چەند مانگێك ئەفغانستان ئازاد كرا و ئوسامە بن لادن وڵاتەكەی جێ هێشت و بزووتنەوەی تاڵیبان چەكەكانیان ڕادەست كرد.
دوای چەند مانگێك دۆخەكە بە تەواوی ڕوون بوو بۆ جۆرج دەبلیو بوش و دیك چینی جێگری و هاوبەشەكانی، كە چارەنووس و كلیكی گەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی داهاتووی ئەمەریكایان بە دەستەوەیە، بۆیە كاریان كرد بۆ لەناوبردنی دیكتاتۆری عێراق، ئەوە خەونی زۆرێك لە بەشدارانی جەنگی یەكەمی كەنداو بوو لە ساڵی 1990 تا 1991، بۆیە بوش هێزەكانی ڕەوانەی بەغدا كرد و هاوپەیمانی پێشووی ئەمەریكا سەدام حوسێنی لەناو برد و تۆڵەیەكی هاوشێوەی هیتلەری لێ كردەوە.
جەنگی ئەمەریكا لە ساڵی 2003 ساتێكە هیچ كات لە مێژووی هێزەكانی دنیا لەبیر ناكرێ، لەو ڕێگەیەوە جۆرج دەبلیو بوش و سوپای ئەمەریكا بوون بە گەورەترین هێزی ڕزگاركردنی مرۆڤ كە تا ئێستە دنیا بەخۆیەوەی نەدیوە، ئەمەش لە ڕێی ڕزگاركردنی عێراق لە ئەنجامی هەڵمەتێكی سەرسوڕهێنەر و بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای زۆر پێشكەوتوو، دنیا ئەمە لەیاد ناكات، جگەلەوەش ئەم جارە وەك 1991 نەبوو، بەڵكو هێزەكان چوونە نێو بەغدا و سەدام لە نێو ئاگری دووكەڵ و بۆردمانەكان ڕای كردووە، هەموو ئەمانە بەبێ هاوكاریی 28 وڵاتەكەی تری ڕۆژئاوا ئەنجام دران.
ئەمە یەكەم كار و بنەمای دانانی ئیمپراتۆریەتییەكە كە بە زەبری هێز لەسەر گۆی زەوی دروست دەكرێ، بێگومان عێراقییەكانیش بە بیانووی ئەوەی ڕزگاریان كردوون، دەبێتە دەوڵەتێكی ژێر دەستی ئەمەریكا لە دڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و خاوەن زۆرترین یەدەگی نەوت، لەوكاتەی جەنگەكە دەستی پێ كرد، پنتاگۆن پلان و نەخشەی بۆ دروستكردنی چوار بنكەی سەربازی زۆر گەورەی ئەمەریكا لە عێراق دانا كە ناوی "سەربازگە هەمیشەیییەكانی عێراق" لێ نرا، بە هەزاران لە سەربازانی ئەمەریكا تێیدا بوون، لە پێناوی ئەو ئیمپراتۆرییەتەدا دەجەنگان.
لە كاتی دەست پێكردنی داگیركردنی عێراق، ژمارەی ئەو بنكە سەربازییانە گەیشتە 500 بنكە و بەجۆرێك هەوڵی نیشتەجێكردنی سەربازانی ئەمەریكا بوو لە عێراق، چونكە بەشێك لەو سەربازگە ئەمەریكییانە هاوشێوەیەكی شارێكی بچووكی ئەمەریكا بوون، دوای 2011 زۆرێك لەو بنكانە بوونە شاری تارمایی، بەڵام بەهۆی جەنگ دژی ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش جارێكی تر لەلایەن هێزەكانی ئەمەریكاوە داگیر كرانەوە.
ئەم جارە داگیركردنەوەی عێراق بەشێوەیەكی ئاشتی و دیموكراتییانە بوو، بەڵام سووریا و ڕژێمی ئەسەدیش هاتە نێو سروشتی ستراتیجەكەی ئەمەریكا بۆ پاراستنی ئەمەریكا لە عێراق و ئیسرائیل شوێنە جوگرافییەكەی تەواو گرنگە، هاوكات ڕژێمی ئێرانی ئیسلامیش دوای دوو دەیە لە دوژمنكاریكردن لەگەڵ ئەمەریكا، ئێستە لە كارەساتدایە، پیاوانی ڕەوتی پارێزخوازان دەڵێن، هەمووان دەیانەوێ بڕۆنە بەغدا، بەڵام پیاوی ڕاستەقینە دەبێ بچێتە تاران، بەو مانایەی پێویستە تارانیش هاوشێوەی بەغدای بەسەر بهێنرێت.
لە داهاتوویەكی نزیكدا واشنتن پلانەكانی بە ڕوونی جێبەجێ دەكات، ئەو دەیەوێ دەست بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە بگرێ، كە لە پاكستانەوە دەست پێ دەكات و بۆ باكوری ئەفریقا درێژ دەبێتەوە، ئەمەش دەیكات بە هێزێكی یەكجار مەزن و كەس ناتوانێ ڕووبەڕووی ببێتەوە، ئەو كاتەش چركەساتی ئاشتی لەسەر گۆی زەوی دێتە دی و نەوەكانی داهاتوو تێیدا ژیان بەسەر دەبەن.
ئایا ئەمە خەونە؟
بەشێوەیەكی سروشتی، پێویستە ئەو ڕاستییە بزانین كە وێرانكاری لە پایتەخت و هێرشكردنە سەر سوپای سەدام و دوورخستنەوەیان لە كار و خستنەسەر شەقامەكان، بۆ ئەوەی بچنە ڕیزی گرووپە توندڕەوەكان و ڕاپەڕین ئەنجام بدەن، سەرەنجام گرووپێك لە سوننە و شیعە هەڵگەڕاونەتەوە و ئێستە جەنگی ناوخۆیی و پاكتاوی مەزەوی بەردەوامی هەیە، هاوكات بەرنامەی دووبارە بنیادنانەوەی عێراق، لەلایەن كۆمپانیاكانی نزیك و سەر بە پنتاگۆنی ئەمەریكا سەرپەرشتی دەكرا، ناوی پڕۆژەی زۆر گەورە دەهێنرا، بەڵام زۆر كەمیان جێبەجێ كران و بنیادی هیچ شتێكمان نەبینی، لە نێو گرتووخانەكان خەڵكیان ئەتك كرد، بۆ ئەوەی دواتر دووبارە هەڵگەڕێنەوە و توندوتیژی دروست بكەن، بۆیە دوای ئەو ساڵانەی ئەمەریكا نەما، ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش دروست بوو و پەلی بۆ سووریا هاوێشت و لە عێراقیش تەشەنەی كرد، ئێستەش ڕۆژەكانی درێژتر دەبێتەوە، لە سەردەمی دۆناڵد ترەمپ دا.
لەو كاتەدا سەرۆكی نوێی ئەمەریكا لە گوتەیەكی لە بەردەم كۆنگرێسی وڵاتەكەی گوتی، بە تریلیۆن دۆلار خەرج كراوە بۆ پاراستنی ئاسایشی ئەمەریكا، بەڵام لە ئەنجامدا پڕۆژەی سەربازیی شكستخواردووی لێ كەوتووەتەوە و بووەتە هۆی جێهێشتنی ژێرخانی وڵات لە حاڵەتێكی ئاژاوەگێریدا، كۆی گشتی ئەو پارانەی خەرج كراون زۆر گەورە و خەیاڵین، بە بیركردنەوە لەو ڕێگەیە، لە بەرامبەر وێرانكردنی بەشێك لە پنتاگۆن و بەشێك لە ناوەڕاستی شاری مانهاتن و گۆڕینیان بۆ داروپەردوو، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا چووە نێو زنجیرەیەك جەنگ و ململانێ لەگەڵ بزووتنەوە هەڵگەڕاوەكان و تیرۆریستییەكان و وڵاتان، بەشێكی زۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كرد بە وڵاتی فاشیل، ژمارەیەكی یەكجار زۆری شار و شارۆكەی گۆڕی بۆ وێرانەیەكی تەواو، ئایا ئەمە هەر بۆ تۆڵەی داڕووخانی دوو تاوەر بوو كە واشنتن بە دەیان تریلیۆن دۆلار خەرج بكات؟
جەنگی ئەمەریكا
لە كۆتادا دووبارە جەنگ بە كەمترین سەركەوتن گەڕایەوە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە، ئەمەش لە كاتێكدایە تەواوی كەلوپەلە نوێكانی تایبەت بە جەنگ بوونیان هەیە، وەكو ئۆتۆمبێلی گولەنەبڕ و ئۆتۆمبێلی دژە كەمین و دژە مین و فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان و بوونی هێزی سەربازی، بەڵام دەگوترێ گرووپەكان كۆسپ و هەڕەشەن لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا.
بیر لەوە بكەنەوە، خاوەنی ڕاستەقینەی هۆتێل و زەوی و گازینۆكانی نیویۆرك، كە بە ئاسوودەیی تەواوەوە ماوەیەكی زۆر لە نێو ناوەندی بژاردەی لیبراڵەكانی ئەمەریكا ژیانی بەسەر دەبرد، هیچ پێوەندی بە سەنتەری بەڕێوەبردنی ئەمەریكا نەبوو، لەلای سوپا و خەڵكی وڵاتەكەی كەسێكی نامۆ بوو، وەك چۆن سوپای ئەمەریكا خەڵكی عێراقیان نەبینی و نەناسی بوو بە نامۆ سەیریان دەكردن، بەڵام ئەو بە فڕۆكە تایبەتەكەی دەستی بە جەنگ دژی ئەو ناوچانە كرد و ڕووبەڕووی مەترسییەكان بووەوە كە دوای 11ی ئەیلوول/سێپتێمبەر لە وڵاتەكەی سەریان هەڵدایە، ئەو مەترسییانە زەنگێكی بەزر بوو بۆ ناوەندە زیندووەكانی وڵات، ئەو بەر لە هەمووان ڕووبەڕووی مەترسییەكان بووەوە، بۆیە ئەمە پاڵنەر و هۆكاری ئەوەی ترەمپ بچێتە نێو كۆشكی سپی، چونكە بێ ترس و بە ڕاشكاوی هەر لە زووەوە باسی لەوە كردووە كە پێویست بوو نەوتی عێراق هەمووی بۆ واشنتن بێ و كۆنتڕۆڵ بكرێت.
لەو چوارچێوەیە بیر لە بەهێزیی جەنگی عێراق بكەنەوە لە هەندێ ڕوانگەی تێكەڵاوەوە كە بووە هۆی ڕۆژێكی نوێ بۆ ئەمەریكا، وەك ئەوەی پارێزگارانی حكوومەتەكەی بوش كاریان بۆ دەكرد، دۆناڵد ترەمپ ماوەیەكی زۆرە خەون بە هێنانە دیی ئیمپراتۆریەتییەكەی دەبینی، بۆ ئەوەش ئەفغانستان و عێراق هەڵوەشێنرانەوە، ئەو زۆر بە ڕژدییەوە كاری كرد، بۆ ئەوەی خەونەكەی بۆ یەك هۆكار بهێنێتە دی، بۆیە لە سەرەتاوە دەستی بە دروشمێكی كۆنی ئەمەریكییەكان كرد، كە " دووبارە ئەمەریكا دەكەینەوە وڵاتێكی مەزن"، هاوشێوەی بوش و دیك چینی، ترەمپ بەشێوەیەكی یەكلاكەرەوە سوور بوو لەسەر جەنگ و شەڕ لەو ناوچانەی نەوتیان هەیە لەسەر گۆی زەوی، بۆیە 2003 عێراق داگیر كرا و لە 2015 و 2016ش جارێكی تر ئەمەریكا گەڕایەوە ئەو ناوچانەی وزەی زۆریان لێیە، ترەمپ دەیەوێ نەوتی بەردینی زیاد بكات، بۆ ئەوەی ململانێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات، لەلایەكی تریشەوە دەیەوێ ناوچەكان بگرێ و ئەو نەوتەی ئەمەریكا هەیەتی بیپارێزێت.
سیاسەتەكانی ترەمپ بە تەواوی ڕوونن، دەیەوێ دەوڵەتێكی بەهێز و پارێزراوی ئەمەریكا بێنێتە كایەوە، بۆیە پرسی ڕێگری لە چوونی هاووڵاتییان بۆ ئەمەریكا و دروستكردنی دیوار لە سنوورەكان لەگەڵ مەكسیك بەڵگە و ئاماژەن بۆ ئەو ڕاستییە، پاشان ئەو كەسێكە لەسەر بنەمای قازانج و زیان مامەڵە دەكات و ڕەنگە هەور و گەردەلوولی ڕەش و بەهێز لە دنیا بەرپا بكات، بۆ ئەوەی قازانجی زیاتر بكات و بەهێزی ئەمەریكا پتەوتر بكات، بۆ ئەمەش پێویستی بە پەلهاوێشتن و پاوانخوازی ستراتیجیترین ناوچەی دنیایە كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە خۆ دەگرێ، هاوكات دەوڵەمەندترین ناوچەیە بە سەرچاوەی وزە، ئەمە خەونێكە كە ئەمەریكا ناتوانێت دەسبەرداری ببێت، تا ئێستە ڕۆژەكانمان ئاسایین و ڕووناكن، بەڵام هاتنی ترەمپ، مانای گەیشتنی وڵاتانی تری ناوچەكە بە دۆخی عێراق 14 ساڵ پێش ئێستە، نهاش لەتبوون و پەرتەوازەیی بە تەواوی عێراقی تەنیوە، بۆیە لەجیاتی دووبارە بنیادنانەوە، ڕۆژ دوای ڕۆژ وڵاتەكە بەرەو دابەشبوون و هەڵوەشانەوە دەڕوات، ئەو بە هەموو شێوەیەك كەسێكی تاكڕەو و یەكلاكەرەوە و بەهێزە، چاوەڕوانی لە هەگبەیدا بوونی نییە و سەركێشی زۆر دەكات، لەبەر ئەوە ڕۆژ دوای ڕۆژ تووشی شۆكی زیاترمان دەكات، چونكە ئەوەی كەس بیری لێ نەكاتەوە ئەو بێ ترس و دوودڵی ئەنجامی دەدات، بێگومان بە توندیش ڕووبەڕووی بەرهەڵستكارانی ناوخۆی ئەمەریكا و دەرەوە دەبێتەوە، كە ڕێگر بن لە خەونەكەی بۆ گەشەسەندنی ئیمپراتۆرە ئابوورییەكەی.