ئه‌مڕۆ یه‌كشه‌م (16ی نیسان/ ئه‌پریلی 2017)، خه‌ڵكی توركیا چوونه به‌رده‌م سندوقه‌كانی ده‌نگدان بۆ ڕاپرسی له‌سه‌ر گۆڕانكارییه‌كانی ده‌ستووری توركیا كه به "به‌ڵێ" واته پێیان ڕازیم و "نه‌خێر" واته پێیان ڕازی نیم، ده‌نگ ده‌درێ، گرنگترین گۆڕانكاریش بریتییه له گۆڕینی سیسته‌می حوكمڕانیی وڵات، له په‌رله‌مانییه‌وه بۆ سه‌رۆكایه‌تی.
له ڕاپرسییه‌كه‌ی ئه‌مڕۆدا، 55 ملیۆن كه‌س له توركیا، به تورك و كورد و كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌كانه‌وه، ده‌توانن بچنه سه‌ر سندووقه‌كانی ده‌نگدان و ده‌نگ به به‌ڵێ یان نه‌خێر بۆ گۆڕانكارییه ئاماده‌كراوه‌كانی حزبی داد و گه‌شه‌پێدان بده‌ن، هه‌ڵبه‌ت ده‌نگدانه‌كه هه‌ر له‌ناو توركیا ناكرێ، له 119 نوێنه‌رایه‌تیی ئه‌و وڵاته‌ش كه 57 وڵات ده‌كات، هاووڵاتیی توركیا ده‌توانن ده‌نگی خۆیان بده‌ن، ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، پشتی به ده‌نگی ئه‌وانه به‌ستووه كه له ده‌ره‌وه‌ی وڵاتن و پێشبینی ده‌كات به "به‌ڵێ" ده‌نگ بده‌ن.
به‌پێی ئه‌و پێشبینییانه‌ی كۆمه‌ڵێک ده‌زگه‌ی ڕاگه‌یاندن و كۆمپانیا له توركیا ئه‌نجامیان داوه، 62%ی خه‌ڵكی توركیا ده‌نگ به به‌ڵێ بۆ گۆڕانكارییه ده‌ستوورییه‌كان ده‌ده‌ن، له به‌رامبه‌ردا، ته‌نیا 38% ده‌نگ به نه‌خێر ده‌ده‌ن. ئه‌وه‌ش كه لێره جێی سه‌رنجه، به‌پێی هه‌مان ئه‌و پێبینییانه، خه‌ڵكی باكوری كوردستان، زۆرتر ده‌نگ به به‌ڵێ ده‌ده‌ن، به‌پێچه‌وانه‌ی ویستی هه‌ده‌په و ئۆپۆزیسیۆنی حكوومه‌تی توركیا.
پارتی داد و گه‌شه‌پێدان، پێش ئه‌وه‌ی په‌نا بۆ ڕاپرسی له‌سه‌ر ئه‌م هه‌مواركردنه‌وه‌یه‌ی ده‌ستوور بدات، پێشتر هه‌وڵی دا له ڕێی په‌رله‌مانه‌وه ده‌نگی دوو له‌سه‌ر سێی ئه‌ندامان به‌ده‌ست بهێنێ، به‌ڵام نه‌یتوانی له كۆی 550 ئه‌ندام، ئه‌و ده‌نگانه به‌ده‌ست بهێنێ كه ده‌بوو بگاته ئه‌و ڕێژه‌یه. ئه‌مڕۆ ئه‌گه‌ر خه‌ڵكی توركیا به 50+1% ده‌نگیان پێ دا، ئه‌وا ئه‌و گۆڕانكاریانه ده‌چێته سه‌ر ده‌ستووری توركیا.
گۆڕانكارییه ده‌ستوورییه‌كان چین؟
گۆڕانكارییه‌كانی پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (AKP) له‌سه‌ر ده‌ستووری توركیا، بریتییه له 18 خاڵ كه به ته‌واوی سیسته‌می وڵات له په‌رله‌مانییه‌وه ده‌كات به سه‌رۆكایه‌تی، ئه‌مه‌ش واده‌كات پۆستی سه‌رۆكوه‌زیران نه‌مێنێ، سه‌رۆككۆمار خۆی سه‌رۆكی ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكار و فه‌رمانده‌ی گشتیی هێزە چەکدارەکانە و وه‌زیره‌كانیش به دامه‌زراندن له‌لایه‌ن خۆیه‌وه داده‌نرێ و خۆشی ده‌توانێ بڕیاری لابردنیان بدات. هه‌روه‌ها جێگری سه‌رۆك ئه‌گه‌ر له هه‌مان كاتدا ئه‌ندامی په‌رله‌مان بێت، یه‌كسه‌ر له په‌رله‌مان ده‌بێ بكشێته‌وه و یه‌كێكی تر له شوێنی دابنرێت.
به‌پێی ئه‌و گۆڕانكارییه، هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی و په‌رله‌مان له یه‌ك ڕۆژ ده‌كرێ، واته ڕۆژی هه‌ڵبژاردنی داهاتووی توركیا كه بریتییه له مانگی تشرینی دووه‌م/ نۆڤه‌مبه‌ری 2019، یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردن له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م ده‌ستووره نوێیه ده‌كرێ (ئه‌گه‌ر ده‌نگ بهێنێ)، ئه‌و كه‌سه‌ش كه ده‌بێته سه‌رۆك، ته‌نیا دوو جار بۆی هه‌یه ئه‌و پۆسته وه‌ربگرێ كه هه‌ر جاره پێنج ساڵه.
سوودێكی تری تایبه‌ت بۆ ئه‌ردۆغان ئه‌وه‌یه، ئه‌م ماوه‌یه‌ی ئێسته سه‌رۆك بووه، هه‌ژمار ناكرێ، له 2019 ئه‌گه‌ر بووه‌وه به سه‌رۆك، ده‌توانێ دوو خول پۆسته‌كه‌ی وه‌ربگرێ و تا ساڵی 2029 بۆخۆی مسۆگه‌ر بكات كه ئه‌و كاته ته‌مه‌نی ده‌گاته 75 ساڵ.
یه‌كێكی تر له گۆڕانكارییه‌كانی ده‌ستوور، بریتییه له زیادكردنی ژماره‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان له 550 ئه‌ندامه‌وه بۆ 600 ئه‌ندام، ته‌مه‌نی مافی ئه‌ندامبوونیش له 25 ساڵه‌وه ده‌گۆڕێ بۆ 18 ساڵ، ئه‌مه‌ش خاڵێكی گرنگه بۆ خه‌ڵكی كه سه‌رنجی ڕاكێشاون و پشتیوانی زۆرب بۆ هاتووه.
له‌میانه‌ی ئه‌و گۆڕانكارییانه، بریتییه له نه‌هێشتنی دادگه‌ی سه‌ربازی كه پێشتر ئه‌و دادگه‌یه له سه‌رده‌می مسته‌فا كه‌مال ئه‌تاتوركه‌وه تا ئێسته، بڕیاری سه‌ختی له‌سه‌ر هه‌زاران كه‌س داوه، به هیچ شێوه‌یه‌ك دادگه‌ی سه‌ربازی له‌ناو سه‌ربازگه‌كانیشدا نامێنێ، ته‌نیا بۆ "ته‌مێكردن و سزای كاتی" نه‌بێ.
ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ریش له‌م ده‌ستووره نوێیه‌دا، به ته‌واوی ده‌كه‌وێته ژێر ڕكێفی سه‌رۆكه‌وه. دوای ئه‌وه‌ی له نێوان دادوه‌ران، ده‌سته‌یه‌كی باڵای 13 كه‌سی هه‌ڵده‌بژێردرێ، سه‌رۆك چوار دانه‌یان ده‌كاته قازی گشتی.
له ده‌ستووره نوێیه‌كه‌دا، ئه‌و مافه به په‌رله‌مان ده‌دات كه چاودێری به‌سه‌ر جومگه‌كانی حكوومه‌ته‌وه بكات، بۆی هه‌یه له ڕێگه‌ی لیژنه‌كانییه‌وه، داوای هه‌موو داتا و زانیارییه‌كی حكوومه‌ت بكات و ده‌شتوانێ هه‌ر وه‌زیرێك كه بیه‌وێ ڕاپێچی په‌رله‌مانی بكات.
هه‌روه‌ها په‌رله‌مان ده‌توانێ داوای دۆسییه‌ی لێكۆڵینه‌وه له سه‌رۆكی وڵات و جێگره‌كانی و هه‌ر وه‌زیرێك بیه‌وێ بكات، له دۆخێكی ئاواشدا، سه‌رۆك بۆی نییه داوای هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته بكات تا خۆی له لێكۆڵینه‌وه بدزێته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ ئه‌م لێپرسینه‌وه‌یه له‌سه‌ر هه‌ر بابه‌تێك بكات، ته‌نیا پێویستی به ده‌نگی 50%+1٪ی ده‌نگی كۆی گشتیی په‌رله‌مانتاران ده‌بێت، به‌ڵام بۆ ڕاپێچكردنی سه‌رۆك بۆ دادگه‌ی باڵا، پێویسته دوو له سێی كۆی گشتیی په‌رله‌مانتاران ده‌نگی له‌سه‌ر بده‌ن.
ئه‌مه جگه له‌وه‌ی په‌رله‌مان ده‌توانێ داوای هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته بكات، دوای ئه‌وه‌ی ده‌نگی 60%ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی به‌ده‌ست هێنا، ئه‌و كاته‌ش په‌رله‌مانی ئێسته هه‌ڵده‌وه‌شێ و سه‌رۆكی هه‌ڵبژێردراویش ده‌كه‌وێت ئه‌گه‌ر ده‌نگ نه‌هێنێته‌وه، له پۆسته‌كه‌ی نامێنێ. ئه‌م داوایه، جگه له په‌رله‌مان، سه‌رۆكی وڵاتیش ده‌توانێ بیكات و هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته ڕابگه‌یه‌نێ.
كێ دژی ئه‌م گۆڕانكارییه ده‌ستووریانه‌یه؟
جگه له پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (AKP) كه خۆی داڕێژه‌ری ئه‌و گۆڕانكارییانه‌یه و 49.48%ی ده‌نگی دوایین هه‌ڵبژاردنی به‌ده‌ست هێناوه، پارتی نه‌ته‌وه‌په‌رستی توركیا (MHP) به هه‌مان شێوه پشتیوانی خۆی بۆ ئه‌و گۆڕانكارییه ڕاگه‌یاندووه كه 11.9٪ی به‌ده‌سته‌وه‌یه، واته ته‌نیا ئه‌ندامانی ئه‌و دوو لایه‌نه ده‌نگ به ده‌ستووره‌كه بده‌ن، ئه‌وا 50%+1٪ به‌ده‌ست ده‌هێنێ.
له به‌رامبه‌ردا، هه‌ریه‌ك له پارتی گه‌لی كۆماری (CHP)، كه دووه‌م زلهێزترین حزبی توركیایه و 25.31% ده‌نگی به‌ده‌سته هێناوه، دژی ئه‌م هه‌مواركردنه‌وه‌یه‌ی، ئه‌مه جگه له پارتی گه‌لانی دیموكرات (HDP) كه هه‌ر زوو دژایه‌تی خۆی بۆ ڕاگه‌یاندووه و پێش چه‌ند ڕۆژێكیش سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش، هاوسه‌رۆكی حزبه‌كه داوای له هه‌موو خه‌ڵكی باكوری كوردستان كرد، ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ش له هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌نگیان نه‌داونه‌تێ، دژی ئه‌م هه‌مواركردنه‌وه‌یه‌ی ده‌ستوور بوه‌ستنه‌وه.
جیا له‌م دوو لایه‌نه كه دژبه‌ری سه‌ره‌كی هه‌مواركردنه‌وه‌كه‌ی ده‌ستوورن، هه‌ندێ پارتی چه‌پ و ئیسلامیی بچووكیش له وڵاتدا دژی وه‌ستاونه‌ته‌وه كه كۆی گشتییان ناگاته 10%، واته كاریگه‌رییه‌كه‌ی ئه‌وه‌نده زۆر نابێت كه جێی بتوانێ گۆڕانكاری بكات، به‌ڵام داوای ئه‌م لایه‌نانه بۆ ته‌واوی گه‌لی توركیایه و ده‌یانه‌وێ بۆیان بسه‌لمێنن كه گۆڕانكارییه‌كان مه‌ترسی بۆ سه‌ر داهاتووی وڵات دروست ده‌كات.
بۆچی دژی ئه‌م گۆڕانكارییانه ده‌وه‌ستنه‌وه؟
لایه‌نه ئۆپۆزیسبۆنه‌كان، پێیان وایه، ئه‌گه‌ر ئه‌م گۆڕانكارییانه‌ی ده‌ستووری وڵات ده‌نگ به‌ده‌ست بهێنێ، ئه‌وا ڕێڕه‌وی دیموكراتی له توركیادا په‌كی ده‌كه‌وێ و سیسته‌مێكی تاكڕه‌وی دێته ئاراوه، ئه‌مه‌ش به‌هۆی ئه‌و هه‌موو ده‌سه‌ڵاته‌ی به سه‌رۆك كۆمار ده‌درێ و زۆربه‌شی له په‌رله‌مان سه‌ندراوه‌ته‌وه و پۆستی سه‌رۆك وه‌زیرانیش هه‌ر خۆی ده‌بێ و ده‌شتوانێ بڕیار له‌سه‌ر دادگه بدات به‌وه‌ی خۆی پۆسته باڵاكانی داده‌مه‌زرێنێ، هه‌روه‌ها له ئه‌ندامێتیی حزبه‌كه‌شی به‌رده‌وام ده‌بێت، واته زۆرتر كار بۆ حزبی خۆی ده‌كات نه‌وه‌ك كۆی گشتی.
جگه له‌م خاڵه گشتییانه كه بۆ هه‌موو توركیایه، بۆ كوردی باشووری كوردستان، هیچ خاڵێكی تایبه‌تی تێدا نییه، بۆ نموونه وه‌ك ده‌ستووری ئێسته هیچ دانپێدانانێكی تێدا نییه به نه‌ته‌وه‌ی كورد وه‌ك دووه‌م نه‌ته‌وه له توركیادا، وه‌ك چۆن له ده‌ستووری عێراقدا نه‌ته‌وه‌ی كورد به دووه‌م نه‌ته‌وه و زمانه‌كه‌شی به دووه‌م زمانی فه‌رمی دانراوه و له‌سه‌ر ده‌زگه فه‌رمی و دراو و پولی وڵات وه‌ك دووه‌م زمان جێگیر كراوه، هه‌موو ئه‌و شتانه كه مافی سرووشتی كوردن له توركیا، له ده‌ستووره نوێیه‌كه‌شدا ئاماژه‌ی پێ نه‌كراوه.