حزبەكانی باشووری كوردستان، باس لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ دیاریكردنی مافی چارەی خۆنووسین لە باشووری كوردستان دەكەن، خەڵك وەك ناو و چەمك ڕەنگە هەمووان وشەی "ڕیفراندۆم"یان بیستبێ و ماناكەی بزانن، بەڵام ڕیشە و مانا و كرۆكی ڕیفراندۆم چییە؟ وڵاتان چۆن ئەو ئامرازەیان بەكار هێناوە بۆ بڕیاردان لە مافی چارەی خۆنووسین و گەیشتن بە سەربەخۆیی، بڕیاردانی ڕیفراندۆم لە پەرلەمان بووە بەتەنیا، یان سەرۆكی ئەو گەلە و ڕێبەرە شۆڕشگێڕەكانیان بڕیاریان لێ داوە، ئەزموونی وڵاتان لەو ڕووەوە چۆنە؟ چەند گەل و نەتەوەیی جیاجیا لەسەر گۆی زەوی تا ئێستە ڕیفراندۆمیان ئەنجام داوە و چەندیان لەم ڕێگەیەوە گەیشتوون بە سەربەخۆیی؟ لە خوارەوە بە وردی بە نێو كرۆكی مێژوودا گەڕاوینەتەوە و ئەو پرسیارانەی باسمان لێوە كردن، بە داتاوە وەڵامی پێویستیان دراوەتەوە.
ڕیفراندۆم چییە؟
ڕیفراندۆم مانای گەڕانەوە بۆ ڕای گشتی و بۆچوونی تەواوی خەڵك دەگەیەنێ، هاوكات بە دیموكراتی ڕاستەوخۆش ناوی دەبرێ و لە سەردەمی یۆنانییەكان، دیموكراتی هەر شێوازی ڕاستەوخۆی هەبووە و خەڵك لە گۆڕەپانەكان كۆ بوونەتەوە و بڕیاریان داوە، بەڵام بەهۆی زۆربوونی خەڵك و تەشەنەسەندنی كۆمەڵگەكان، لە ساڵی 1790ی زاینی بۆ یەكەم جار ڕیفراندۆم لە شاری نیس و ساڤۆی بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ بۆ خەڵك ئەنجام دراوە، خەڵكی ئەو دوو ناوچەیە سەرپشك كراون لەوەی دەنگ بە چوونی ناوچەكانیان بۆ نێو فڕەنسا بدەن، یان بەپێچەوانەوە ڕەتی بكەنەوە، دواتریش لە هەرێمی سانت گالن لە 1831 لە سویسرا ئەنجام دراوە و لە زۆرێك لە وڵاتانی دنیاش ئەنجام دەدرێ.
ئەم پرۆسەیە بەسەر چەند جۆرێك دابەش دەبێت، بەشێكیان پێوەستە بەكاروباری ناوخۆی وڵاتەكان، وەك دەنگدان و هەمواری دەستوور یان دیاریكردن و یەكلاكردنەوەی سنوورەكان، یان جیابوونەوەی ناوچەیەك لە نێو وڵاتێك و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی خۆی، یان چوونە پاڵ وڵاتێكی تر، بەگشتی لەسەر پرسە چارەنووسساز و گرنگ و هەستیارەكان ریفراندۆم ئەنجام دەدرێ، لێرەدا تیشك دەخەینە سەر ڕیفراندۆم بۆ دیاریكردنی پرسی مافی چارەی خۆنووسین، زۆربەی زۆری ڕیفراندۆمەكانیش لە دنیا تەنیا دەنگدانە بە دوو بژاردە كە بریتین لە "بەڵێ" و "نەخێر".
چەمكی مافی چارەی خۆنووسین سەرەتا لەلایەن وۆدرۆ ویلسۆن سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بەكار هێنرا و ئێستەش چەمكێكە لە یاسای نێودەوڵەتی، مانای بەخشینی ماف بە گەلان بۆ دیاریكردنی چارەنووسی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی خۆیان، دوای جەنگی یەكەمی جیهان و لەمیانەی ڕێككەوتننامەی ڤێرسای بە وردی ناوی هێنرا و ڕەنگی دایەوە، تا گەلانی ژێر دەستی ئیمپراتۆرییەتەكانی نەمسا-هەنگاریا و ئەڵمانیا مافی چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن، سەرەتا لە كیشوەری ئەوروپا بە چڕی ئەم بابەتە بڵاو بووەوە و كاری لەسەر كرا، دوای جەنگی دووەمی جیهانیش ئەو چەمكە بە ئاسیا و ئەفریقا بڵاو بووەوە و زۆرێك لە گەلانی دنیا لە ڕێی ئەو مافەوە لە چنگی داگیركەرانی ئەوروپایی ڕزگاریان بوو.
ئەو وڵاتانەی ڕیفراندۆمی مافی چارەی خۆنووسینیان ئەنجام داوە
داتا و ئامارەكان ئەوە دەردەخەن كە تا ئێستە لە دنیا 109 وڵات و گەل و گرووپی ئیتنی جیاجیا ریفراندۆمیان بۆ جیابوونەوە لە وڵاتی یەكەم و گەیشتن بە سەربەخۆیی خۆیان ئەنجام داوە، لەو ڕێژەیەش تەنیا پێنج دانەیان كەوتوونەتە پێش ساڵی 1945 و ئەوانەی تر سەرجەمیان لە دوای وەستانی جەنگی دووەمی جیهان و هەڵوەشاندنەوەی داگیركاری وڵاتانی ئەوروپا لە وڵاتانی ئاسیا و ئەفەریقا ئەنجام دراوە و گەلان سەربەخۆیییان لە داگیركاران وەرگرتووە، یان لە وڵاتی یەكەمیان جیا بوونەتەوە، بەڵام ئەمە لە كاتێكدایە دوای جەنگی یەكەمی جیهانیش، لە ئەوروپا زۆرێك لە ئیمپراتۆرەكان لە یەكتر هەڵوەشانەوە و ئەوانەی پێشتر دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەرییان هەبوو و ئیمپراتۆرەكان خستیانە سەر سنوورەكانیان دووبارە گەڕانەوە بۆ گەیشتن بە مافی سەربەخۆیی خۆیان و دەوڵەتیان ڕاگەیاند.
بەپێی داتای ریفراندۆمی بۆ سەربەخۆیی، 109 ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی ئەنجام دراون و لەو ژمارەیە 56یان دەنگی پێویستیان هێناوە و خەڵك بە بەڵێ بۆ سەربەخۆییان هەڵبژاردووە، 53ی تریش دەنگی پێویستیان نەهێناوە، خەڵكی دژی سەربەخۆبوون دەنگیان داوە.
لە نێو ئەو 56 نەتەوە و گرووپەی كە لە ریفراندۆم دەنگی پێویستیان بەڵێ بۆ سەربەخۆییان لێ كەوتووەتەوە، 43 وڵاتیان گەیشتوونەتە سەربەخۆیی و هەندێك لەوانە سیاسەتی ئەمری واقیعیان سەپاندووە و لە كۆتادا وڵاتان یان هەندێ لە وڵاتان دانیان پێدا ناون، هەندێكیشیان هەرچەند دەنگی پێویست لە ڕیفراندۆمەكان بۆ سەربەخۆیی دراوە، بەڵام تا ئێستە سەربەخۆ نەبوون.
هەروەها لەو 109 ڕیفراندۆمەی ئەنجام دراون، 90 لەو ریفراندۆمانە لەلایەن وڵاتانی دنیاوە دانیان پێدا نراوە و دووی تریش لەلایەن چەند وڵاتێك دانی پێدا نراوە و 17یان دانیان پێدا نەنراوە. ئەمساڵیش لە وڵاتی ئەمەریكا ناوچەی پێترۆ ریكا ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی ئەنجام بدات و دەیەوێ لەژێر دەستی ئەمەریكا دەربچێت، هەرێمی كەتەلۆنیاش لە 17 ئەیلوول/سێپتێمبەری ئەمساڵ دووبارە ریفراندۆم دەكەن و بژاردەی جیابوونەوە لە ئیسپانیا دەخەنە بەردەم خەڵكی ناوچەكە، پێشبینی دەكرێ لە سكۆتلاندیش بەڕێوە بچێ، بە فەرمی لە 2018 دوورگەیەكی ژێر دەستی فڕەنسا لە نێو زەریای ئەتڵەسی بەناوی "نیوكالیدنیا" ریفراندۆم بۆ ڕزگاربوون و سەربەخۆیی ئەنجام دەدەن.
وڵاتان چۆن ڕیفراندۆم و مافی چارەی خۆنووسینیان ئەزموون كرد
بۆسنە و هەرسك، لە ئەنجامی هەڵبژاردنی 1990 سێ حزبی ئیتنی جیاجیا زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی ئەو وڵاتەیان بردەوە، لەو كاتەشدا هەریەك لە سلۆڤینیا و كڕواتیا هەوڵی هاتنەدەرەوە لە یەكێتی یوگسلافیایان دەدا و كاریان بۆ سەربەخۆیی خۆیان دەكرد، ئەمەش بۆسنە و هەرسكی تووشی هەڵوێستێكی شەرمهێنەر كردبوو، هەرسێ حزبەكە هاوپەیمانییان پێك هێنا بۆ ڕووخانی حوكمی شیوعیەت لە وڵاتەكە، بەڵام لە پرسی مانەوە لە نێو یوگسلافیا و دەرچوون و سەربەخۆبوون دابەشبوون لە نێوانیان دروست بوو، سربییەكان دژی سەربەخۆیی وەستانەوە و هەریەك لە بۆسنی و كڕواتییەكانی نێو ئەو وڵاتەش پشتیوانی سەربەخۆییان دەكرد، دواتر لە تشرینی یەكەم/ ئۆكتۆبەری 1991 ریفراندۆم بۆ جیابوونەوە لە یوگسلافیا و سەربەخۆیی ئەنجام درا، زۆرینەی هەرە زۆری سربیەكانی ئەو وڵاتە بەشداری ڕیفراندۆمیان نەكرد و بایكۆتیان كرد، ڕێژەی بەشداریی دەنگدەران گەیشتە 64% و 99% ئەو ڕێژەیه دەنگیان بۆ سەربەخۆیی دا، لەو ڕێگەیەوە بۆسنە و هەرسك سەربەخۆیی خۆی بەدەست هێنا.
ئەمە كۆتایی نەبوو، سربییەكانی نێو بۆسنە و هەرسك لە مانگی ئادار/مارسی 1992 شەڕی ناوخۆیییان دروست كرد و هێرشیان كردە سەر ڕۆژهەڵات و باكوری بۆسنە و دواتر شەڕ گەیشتە سراییڤۆی پایتەختی وڵات، لەوكاتەشدا وڵاتانی دنیا دانیان بە سەربەخۆیی بۆسنە و هەرسك نا و سوپای میلیی یوگسلافیا لە وڵات كشایەوە، بەڵام سربییەكان لە شەڕ بەردەوام بوون و یوگسلافیاش چەك و كۆمەكی پێشكەش دەكردن، لە 1993 سربییەكان توانییان 70%ی وڵات كۆنتڕۆڵ بكەن، لە ئادار/مارسی 1994 ڕێككەوتنی واشنتن لە نێوان سەركردەكانی بۆسنی و دوو سەركردەی كڕواتی واژوو كرا بۆ دروستكردنی یەكێتیی بۆسنە و هەرسك و كڕواتی و دواتر بووە بۆسنە و هەرسك، بەڵام تاوانی جەنگ دژ بە بۆسنییەكان و كوشتنی هەشت هەزار پیاوی بۆسنی، دووبارە ئاگری شەڕی خۆش كردووە و لە 1995 ڕێككەوتنی دایتۆنی ئاشتی لە نێوان سەرۆكی بۆسنە و هەرسك عەلی عزەت بیگۆفیتش و سەرۆكی كڕواتیا فرانیۆ تۆما و یەكێتیی یوگسلافیا سلۆبودان میلۆسفیتش، واژوو كرا و شەڕ وەستا و تا 1997 بۆسنە و هەرسك شێوەی دەوڵەتێكی پارێزراوی وەرنەگرت، بەڵام لە كۆتادا گەیشتن بە مافی خۆیان و سنوورەكانیان پارێزراو كرد و دەستیان بە دەركردنی پاسپۆرت و دامەزراندنی بنەماكانی دەوڵەت كرد.
جگەلە بۆسنە و هەرسك، بەشی زۆری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا سەربەخۆیییان لە ڕێگەی ڕیفراندۆم و جێبەجێكردنی مافی چارەی خۆنووسین وەرگرت، بەتایبەت وڵاتانی لاتڤیا و لیتوانیا و ئۆكرانیا و مەكدۆنیا و سلۆڤینیا و كرواتیا و كۆسۆڤۆ لە سۆڤیەت و وڵاتی یوگسلافیا و وڵاتانی تر جیا بوونەتەوە و ئێستە سەربەخۆیی تەواوەتییان هەیە و لە نێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دانیان پێدا نراوە.
لە كیشوەری ئەفریقا، هەریەك لە جەزائیر و جیبۆتی و سەنیگال و چاد و كامیرۆن و باشووری ئەفریقا و كۆنگۆی دیموكرات، كۆمۆرۆس، غینیا، مەدغشقەر، مالی و مۆریتانیا، ئەریتریا و باشووری سوودان و زۆرێك لە وڵاتانی تری ئەو كیشوەرەش لە ڕیفراندۆمدا لە چنگی داگیركەران جیا بوونەتەوە.
ئایا ڕیفراندۆم پێویستی بە پەرلەمانە؟
ئەزموون و مێژووی وڵاتان وەڵامی ئەو پرسیارە بە ڕوونی دەدەنەوە، زۆربەی هەرە زۆری ئەو وڵاتانەی بە ڕیفراندۆم لە وڵاتی یەكەم جیا بوونەتەوە و سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاندووە، زۆریان پەرلەمانیشیان هەبووە، بەڵام لە بڕیاردان بۆ سازكردنی ڕیفراندۆم و دیاریكردنی مافی چارەی خۆنووسین، ئەو بڕیارە لەلایەن پەرلەمانەوە نەدراوە، بەڵكو لەلایەن سەركردەكانی ئەو گەلانەوە دراوە و بە وردی و خێرایی كاری لەسەر كراوە و دەرفەتەكان قۆزراونەتەوە و ڕیفراندۆم ساز كراوە.
هۆكاری نەگەڕانەوەی گەلانی دنیا لە ساتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ حساب نەكردن بۆ پەرلەمان، لێك نادرێتەوە و بە دژایەتیكردنی دیموكراسیش ناوزەد نەكراوە لە مێژووی هیچ گەلێكدا، تاكە هۆكار ئەوەیە كە دۆخی ئەو گەلانەی خاكەكەیان بە وڵاتی ترەوە لكێنراوە، لە سەروبەندی پرۆسەی ڕیفراندۆم و مافی چارەی خۆنووسین، لە جەنگ و ململانێی قورس بوون، لەو كاتانەدا گەڕانەوە بۆ پەرلەمان و دەنگدان لەسەر ئەو پرسانە بەگوێرەی ڕێوشوێنە یاسایییەكان، كاتی زۆری لە كیس دەبردن و دەرفەتەكان ئەگەری لەبارچوونیان زیاتر دەبوو.
جەزائیر و باشووری سوودان، وڵاتانی تری كیشوەری ئەفریقا و ئەوروپا و ئاسیا، زۆربەیان بەهەمان ڕێگەدا ڕۆیشتوون و بێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمان، بڕیاریان داوە و دواتریش سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاندووە،
هۆكاری نەگەڕانەوەش بۆ پەرلەمان جگەلە جەنگ و گرژی و ململانێ، لە رووی كردەییەوەش كارێكی باش نەبووە، چونكە وڵاتی یەكەم كە ئەو گەلە و نەتەوەیە دەیەوێ لێی جیا ببێتەوە، دەستوەردانی لە پەرلەمان دەكرد و دەیكردن بە دوو بەشەوە، وەك ئەوەی لە بۆسنە و هەرسك ڕووی دا و لە سەرەوە بە وردی ئاماژەی بۆ كراوە، سەركردەی ئەو گەلانە ژیرانە بیریان كردووەتەوە، مرۆڤ بوونەوەرێكی تەماحكارە، ئەگەر ئەم پرسە بنێرنە پەرلەمان و وڵاتی یەكەم كە دژی ڕیفراندۆم و جیابوونەوەی گەلەكەیەتی لە چوارچێوەی سنووری وڵاتەكەی، ڕەنگە بە تەماح خستنە بەردەم پەرلەمانتاران، بەشی زۆریان دژی ئەو پرۆسەیە كێش بكات و بەمەش هەرەس بە دەرفەتەكان دێنێ و تاكەكانی ئەو گەلە بە تەواوی هیوابڕاو دەكات.