ئیمپراتۆرییەتی میدییەكان "ماد"ە كە یەكەم ئیمپراتۆریەتی كوردە لە مێژووی بەر لە زاینی دامەزراوە و نزیكەی 150 ساڵ بەردەوام بووە و ڕووبەڕەكەی دوو ملیۆن و 800 هەزار كیلۆمەتری دووجا بووە، لە ساڵی 678ی پێش زاینی دامەزراوە و لە 549ی پێش زاین لەلایەن هەخامەنشییەكانەوە كۆتای پێ هێنراوە، ئەو ئیمپراتۆرییەتە چوار پاشا كە لە باوكەوە بۆ كوڕ دەسەڵاتیان وەرگرتووە و حوكمی وڵاتەكەیان كردووە.
دامەزراندنی ئیمپراتۆرییەتی میدیا
دوای بەردەوامی شەڕی ناوخۆیی لە نێو پاشا و خانەدانەكانی ئیمپراتۆرییەتی ئاشووری كە لە 605ی پێش زاین دەستی پێ كرد و لە 626 گەیشت بە لووتكە ئەمەش دەرفەتی بە میدییەكان و بابلی و كلدانی و میسری و لیدییەكان دا بیر لە كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەكانی خۆیان بكەنەوە كە پێشتر لەلایەن ئاشوورییەكان داگیر كرابوو و قەوارەی خۆیان ڕابگەیەنن، لە ساڵی 612ی زاینی میدییەكان توانییان دەست بەسەر شاری "نەینەوا" یەكێك لە پێگە هەرە گرنگەكانی ئاشوورییەكان بگرن و سەرەتایی كۆتاهاتنی ئیمپراتۆرییەتی ئاشوورییەكان دەربخەن.
ئنجا دەستیان بە گرتنی زیاتری ناوچەكان كرد و تا گەیشتنە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و بەرەو ڕۆژئاوای ئێران هەڵكشان لە باكورەوەش بەرەو ئەنادۆڵ و لە باشوورەوەش بەرەو بەغدای ئێستە پێشڕەوییان كرد، دواتر هاوپەیمانیەتییەكیان لەگەڵ بابلییەكان پێك هێنا و بەیەكجاری كۆتایان بە ئیمپراتۆرییەتی ئاشووری هێنا، ئینجا شاری "ئەكاتانا" كە دەكاتە شاری هەمەدانی ئێستەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان وەك پایتەختی ناوەندی پاشایەتی ئیمپراتۆرییەتی میدیا دیاری كرا و بەردەوام بوون لە فرەوانخوازی تا سنووری گەیشت بە دەریای قەزوین و دەریای ڕەش بەرەو نزیك ئەنكەرەی ئێستە هەنگاوی نا و لە باشوورەوەش تەواوی وڵاتی ئێستەی ئێران و پاكستان و بەشێكی ئەفغانستانی لە خۆ گرت، باكور و ناوەڕاستی ئێستەی عێراق و كەنداوی عەرەبی لە دیوی ئێرانەوە بە تەواوی كەوتە ژێر دەستی میدییەكان.
پاشاكانی ئیمپراتۆرییەتی میدیا
یەكەم پاشای میدییەكان پاشا دیاكۆ بوو لە ساڵی 678 تا 665 دوای گرتنی ناوچەیەكی بەرفرەوان، پاشایەتی خۆی ڕاگەیاندووە و حكوومەت و دامەزراوە شاهانەیییەكانی بنیات ناوە، هیرۆدۆتی مێژوونووس لەوبارەوە دەڵێ، دیاكۆ پیاوێكی بەهێز و لێزان بووە و ئارەزووی زۆری بۆ دەسەڵات هەبووە، خەڵكی ناوچەكەی خۆیان لە ئیلام سەرەتا كۆبوونەتەوە و بڕیاریان داوە كە یەكێك لە نێو خۆیان بكەن بە فەرمانڕەوای خۆیان تا بگەین بە خەونەكانیان و لە ژێر دەستی زوڵمی شانشینەكانی ناوچەكە ڕزگاریان ببێ و ماڵ و خانوو و ناوچەكانیان وێران نەكرێ و كوشتوبڕ نەكرێن، سەرنجام دیاكۆیان هەڵبژارد، ئەو لە هەمەدان كۆشكی پاشایەتی دروست كرد و تۆڕێكی نیشتمانی گەورەی سیخوڕانی دامەزراند و دادپەروەری و ڕێز و یاسای لە وڵاتەكەی هێنایە دی و 53 ساڵ خەباتی كرد بۆ دامەزراندنی ئیمپراتۆرییەتی میدیا، هەندێ سەرچاوەی تریش بە نەوەی پاشاكانی بەر لە دامەزراندنی ئیمپراتۆرییەتی ئاشووری دەگەڕێننەوە كە لەلایەن ئەو ئیمپراتۆرییەتە تەخت و تاراجیان تێك شێنرا و كۆمەڵكوژ كران. دوای بنیاتنانی وڵاتێكی جێگیر و هێزێكی تۆكمە و لێهاتوو، دیاكۆ لە 665ی پێش زاینی تەختی پاشایەتی بۆ فرۆرتیسی كوڕی بەجێ هێشت.
فرۆرتیسی كوڕی دیاكۆ و دووەم پاشای میدییەكان دەستی كرد بە یەكخستنی هۆزەكان و یەكێتی نێو وڵاتەكەی دروست كرد و ڕووبەڕووی هەڕەشەی فارس و ئاشوورییەكان بووەوە و تا لە جەنگێك بەرامبەر بە ئاشوور بانیبالی پاشای ئەوكاتی ئاشوورییەكان شكستی هێنا و كوژرا و لە 665 تا 633 حوكمی ئیمپراتۆرییەتی میدییەكانی كرد.
سێیەم پاشا ماد بریتییە لە كەیخوسرەو كە لە ساڵی 625ی پێش زاینی دەسەڵاتی گرتە دەست و بە بەهێزترین پاشای میدییەكان دادەنرێ، ئەو ئمیپراتۆرییەتی میدیای بە تەواوی فرەوان و بەهێز كرد بەسەر زۆربەی دوژمنەكانی زاڵ بوو، لە فرۆرتیسی باوكی و دیاكۆی باپیری زیاتر خزمەتی بە ئیمپراتۆرییەتەكە كرد و سوپای وڵاتەكەی بەشێوەیەكی مۆدێرنی ئەو سەردەمە بنیات نایەوە و یەكە و تیمی تایبەتی لێ دامەزراند، سوارچاك و تیرهاوێژ و ڕمهاوێژ و هێزی پشتیوانی دانران و دەستی بە فرەوانخوازی كرد و ئیمپراتۆرییەتی ئاشووری سڕییەوە و هەڕەشەی فارسەكانی بە تەواوی لەناو برد و لە سەردەمی ئەودا ئیمپراتۆرییەتی ماد گەیشتە قۆناغی زێڕینی خۆی و بوو بە هێزێكی زۆر گەورەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا و لە 585ی پێش زاینی تەختی پاشایەتی پێشكەشی "ئەستیاجیس"ی كوڕی كرد.
دوا پاشای ماد "ئەستیاجیس"، "ئەستیاگ" یان "زووحاك" لەكاتی فەرمانڕەوایەتی كردنی ماد توانی لە شەڕی هالیس بەسەر لیدییەكان سەركەوتن بە دەست بهێنێ كە ماوەی پێنج ساڵ بەردەوامی هەبوو، ئینجا لەگەڵ زاواكەی نەبوخەزنەسەری پاشای بابلییەكان كە خوشكی ئەمی لابوو بەردەوام بوون لە هاوپەیمانیەتی و پەرەپێدانی وڵاتەكانیان.
سەرچاوە مێژوویییەكان دەڵێن، ئەستیاگ پاشایەكی توند و ڕەق بووە و سزاكانی زۆر قورس بوون، بەڵام بەو شێوەیە نەبووە كە مێژووی باسی لێوە كردووە و لە نێو خەڵك بڵاو كراوەتەوە. بەگوێرەی گێڕانەوەكانی هیرۆدۆت ئەستیاگ هیچ كێشەیەكی نەبووە، بەڵكو بەردەوام لە پێناوی ئیمپراتۆریەتییەكەی تێكۆشاوە، بەڵام هەخامەنشییەكان كە عەشیرەتێكی گەورەی فارسەكانن، پلانیان لێ گێڕاوە و خانەدانە خاوەن سەنگ و پێگەكانیان بە زێڕ و زیو لە پشتیوانیكردنی ئەستیاجیس دوور خستووەتەوە و تا لە كۆتا فەرماندەیەكی باڵای سوپای ماد خیانەتی كردووە و بۆ بەرژەوەندی هەخامەنشییەكان دژی ئەستیاجیس ڕاپەڕیوە و كۆتای بە ئیمپراتۆرییەتی ماد لە 549ی زاینی هێنراوە.
بەهۆی ئەوەی كورد خۆی بە خاوەنی ئەو ئیمپراتۆرییەتە نەزانیوە، هەرچەندە بەگوێرەی هەموو لێكدانەوەكان ئەم ئیمپراتۆرییەتە هی كورد بووە، بەڵام فارسەكان لە زۆربەی هەرە زۆری بەڵگەنامە و پەرتووكە مێژوویییەكان بە ئیمپراتۆرییەتێكی فارسی و ئێرانی كۆن ناوی دەبەن و دەیانەوێ لە كوردبوون دایبماڵن، لەو ڕوانگەیەوە كورد دەستەوەستان وەستاوە و هیچ ڕاستكردنەوەیەكی بۆ ئەو هەڵە مێژوویییە گەورەیە نەكردووە كە بەرامبەر باب و باپیرانی ئەنجام دەدرێ.