نەوزاد ئەدهەم بەڕێوەبەری گشتیی بازرگانی لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازیی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، لە دیدارێكی "وشە"دا رای دەگەیەنێت، جموجۆڵی بازرگانی لە مەرزە نێودەوڵەتییەكانی كوردستانەوە، گەشانەوەی بەخۆوە دیوە و مەرزەكانی كوردستان بوونەتە دەروازەیەك بۆ هاوردەكردنی كەلوپەل بۆ عێراق و ناوچەكانی تر.
ئەدهەم روونی دەكاتەوە كە زۆرترین مادەی هاوردەكراو بۆ كوردستان، مادە خۆراكییەكانن و دووپاتی دەكاتەوە، بە چارەسەركردنی كێشە سیاسییەكانی ناوخۆی كوردستان، جموجۆڵی بازرگانی گەشەی زیاتر دەكات.
كێشەی وەرگرتنی گەنمی جووتیارانی كوردستان بەكوێ گەیشت و ئەو گەنمەی لە ناوخۆی كوردستان دەمێنێتەوە، چۆن ساغ دەكرێتەوە؟
پرۆسەی بە بازاڕكردنی گەنمی جووتیارانی كوردستان، ساڵانە بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕ دەبێت كە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو كەمێك بڕی گەنم دەنێرێتە وەزارەتی بازرگانی عێراق و هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێت، دواتر سایلۆكانی هەرێم لەلایەن بەغداوە ئاگەدار دەكرێنەوە چەند گەنم وەربگرن، بۆ ئەمساڵ بڕێكی كەم دانراوە كە بەگوێرەی یاسایی بودجەی عێراقە بۆ ساڵی 2017 و ئێستە ترلیۆنێك و 520 ملیار دینارە بۆ كڕینی گەنم كە 17%ی بۆ كڕینی گەنمی جووتیارانی كوردستان بە 258 ملیار و 528 ملیۆن دینار دابین كراوە.
لەسەر ئەو بنەمایە رێژەی چەند ساڵێك بەر لە هاتنی داعش وەرگیراوە كە چەند گەنم لە شارەكان وەرگیراوە كە 143 هەزار تۆن گەنم لە هەولێر وەرگیراوە، 167 هەزار تۆن لە دهۆك و 110 هەزار تۆن لە سلێمانی وەگیراوە لە ساڵانی رابردوودا. ئەمساڵ رێژەی 5% خراوەتە سەر ئەو بڕە و 442 هەزار تۆن گەنم لە هەرێم وەردەگیرێت كە ئەمە كۆتای ژمارەكان نییە، چونكە دوای ئەوەش شوێنە ئازادكراوەكان بە جیا گەنمیان لێ وەردەگیرێت كە دەكەونە سنووری كوردستان، بڕیارە یەك ترلیۆنی تریش تەرخان بكرێت بۆ كڕینی گەنم كە ئەوە لە چوارچێوەی بودجەدا نییە و بەهۆی زۆری بەروبوومەوەیە.
لە ناوخۆی كوردستاندا شوێنی هەڵگرتنی بڕی حەوت هەزار و 772 تۆن گەنممان هەیە كە لەو ساڵانەی دواییدا ژمارەیەك سایلۆ دروست كران، زیاتر لە ساڵێك دەتوانرێت گەنمەكە لەوێ هەڵبگیرێت كە لە خوارووی عێراق بەو شێوەیە نییە و حیساب بۆ زۆریی بەروبووم نەكراوە.
بۆ ئەمساڵ هەڵەبجە رەخنەی هەیە كە لە وەرگرتنی گەنم وەك پارێزگا مامەڵەی لەگەڵدا نەكراوە؟
بەڵی راستە، دیاریكردنی رێژەی گەنم ناوەندییە لە حكوومەتی عێراقی دەبێت و دەسەڵات نەدراوەتە لایەنە پێوەندیدارەكانی كوردستان بۆ ئەوەی رێژە و پارەكەی دیاری بكات، تەنانەت لە كۆبوونەوەكان لەوبارەیەوە رێگە نادرێت نوێنەرانی كورد قسەش بكەن و ئەوان لە ڕێی راوێژكارەكانی خۆیانەوە كارەكە دەكەن، بەڵام لە هەڵەبجە سایلۆ و بەڕێوەبەرایەتیی بازرگانی و دانەوێڵەی نییە كە ئەوانیش بەهۆی كێشەی سیاسی لە بەغداوە رەزامەندی نادرێت ببن بەخاوەنی سایلۆی خۆیان.
ئەو كەلوپەلانەی هاوردەی كوردستان دەكرێن، ئێستە بەچ سیستەمێك كوالیتی كۆنترۆڵیان بۆ دەكرێت؟
رێنوێنیی ژمارە 1ی ساڵی 2017 لەلایەن وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازیی حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەرچووە، 13 مادە لەخۆ دەگرێت و رێوشوێنی كوالیتی كۆنترۆڵی كەلوپەلی هاوردەكراو دیاری دەكات، مەبەستەكە ئەوەیە بتوانین ژمارەی باوەڕپێكراو لە ڕێی ئەو سیستەمە و بنەمای ئاڵوگۆڕی بازرگانی بزانین و كوالیتی كاڵاكان دیاری بكرێت. لەگەڵ ئەوەشدا لە ڕێی ئەو رێنوێنییانەوە هاوئاهەنگیمان لەگەڵ ئەو وەزارەتانە دروست كردووە كە بۆ ئەوان پێویستە چ كەلوپەلێك هاوردە بكەن، هاوكات پشتگیرییەكە بۆ بەرهەمی ناوخۆیی بۆ ئەوەی هاوسەنگ بكرێن لەگەڵ ئەو كەلوپەلانەی هاوردە دەكرێن، لەگەڵ ئەوەشدا كراوە بەمەرج كە هاتنی هەموو كاڵایەك، دەبێت مۆڵەتی بۆ وەربگیرێت كە ئەو سیستەمە دەبێت بە پێناسەیەكی دنیایی بۆ مەرزەكان و لە زۆربەی مەرزی وڵاتان بەو سیستەمە كار دەكرێت و كراونەتە مەرج ئەوانەی كاری بازرگانی دەكەن، دەبێت خاوەنی كۆمپانیا بن و هەر كاڵایەك كە هاوردە دەكرێت ناوی كۆمپانیاكەی لەسەر بێت تا لە حاڵەتی پێویست لێپرسینەوە لەگەڵ كۆمپانیاكەدا بكرێت.
ئێستە كوالێتی كۆنترۆڵ لە مەرزەكان بەچ شێوەیەكە و باس لە راگرتنی كاری چەند كۆمپانیایەك دەكرێت، راستە؟
پێشتر چەند كۆمپانیایەك هەبوون تایبەت بوون بە كوالیتی كۆنترۆڵ، بەڵام ناڕەزایی زۆریان لەسەر هەبوو، لە ئەنجوومەنی وەزیرانی كوردستان گرێبەستەكانیان بۆ نوێ نەكرایەوە، ئێستە لە مەرزەكان خاڵێكی تایبەت دادەنرێت بۆ كوالیتی كۆنترۆڵ بەشێوەیەكی ناوخۆیی نەك لە ڕێی كۆمپانیای تایبەتەوە، ئەو گلەیییەی دەكرا لە كۆمپانیاكانی كوالێتی لەلایەن بازرگانەكانەوە بوو، بۆیە كارەكانیان راگیرا.
كەلوپەلی ماوە بەسەرچوو لە خوارووی عێراق دێتە كوردستان یان بەپێچەوانەوەیە؟
كەلوپەلی ماوە بەسەرچوو لە مەرزەكانەوە ناهێنرێت، بەڵكو زۆرجار بەهۆی كەمی ماوەی بەسەرچوونیان لە كۆگەكاندا ماوەیان تەواو دەبێت و بازرگانەكان كەلوپەلەكان لەناو نابەن یان ساختەی تێدا دەكەن بە دەستكاری رێكەوتی بەسەرچوون یان لێڤڵەكەی و دەیهێننەوە بازاڕ، بۆیە ئێستە زۆر پشت بەتیمەكانی چاودێری بازاڕ بەستراوە و پێویستە هاووڵاتییانیش زیاتر چاوكراوە بن و بەردەوام هەواڵ بەلایەنی پێوەندیدار بدەن، چونكە ئەوانەی كەلوپەلی ماوە بەسەرچوو ساغ دەكەنەوە، چەند بازرگانێكی چاوچنۆكن لە ماوەی رابردووشدا چەند بازرگانێكی گەورە لەسەر ساختەكاری و كەلوپەلی بەسەرچوو سزا دراون.
ئێستە قەبارەی بازرگانی لە كوردستان لە چ ئاستێكدایە، ئایا سنووری هەرێمایەتیی تێپەڕاندووە؟
كوردستان خاوەنی چوار پارێزگایە، بەڵام زۆر بە متمانەوە دەیڵێین بازاڕی كوردستان بووەتە بازاڕی هەموو عێراق. سنوورەكانی كوردستان دەروازەی گرنگن بۆ هێنانی كاڵا بۆ عێراق و تەنانەت رێنوێنیی ئەوەمان دەركردووە هەر بازرگانێك ئەگەر مادەیەك دێنێتە ناوەوە، دەتوانێت لێرەوە هەناردەی هەر وڵاتێكی تری بكات كە خۆی دەیەوێت، بۆ ئەوەی جووڵەی بازرگانی بەهێزتر و چالاكتر بێت، بەتایبەت بازاڕی هەولێر بووەتە ناوەندی بازرگانی بۆ تەواوی عێراق و خەریكە وڵاتانی تریش سوودی لێ دەبینن.
چ جۆرە كاڵا و كەلوپەلێك لە ماوەی رابردوو بەشێوەیەكی فرەوان بازرگانی تێدا كراوە؟
لەم چەند ساڵەی رابردوودا 47%ی كاڵاكان لە جۆری خواردەمەنی بوون، بەتایبەت دوای تەنگژەی دارایی بابەتی كەمالیات كەمترین بازرگانی تێدا كراوە، لەماوەی چوار مانگی رابردووش تەنیا بۆ هێنانی ئۆتۆمبێل داتایەكمان دانا كە چوار مانگی ساڵی پار تەنیا هەشت هەزار ئۆتۆمبێل هێنراوەتە كوردستان، بەڵام لەمساڵدا 26 هەزار ئۆتۆمبیڵ هێنراوە، ئەوەش پێوەندی بە فرەوانی كاری بازرگانیی نێوان شارەكانی عێراق هەیە، چونكە ئەو ئۆتۆمبێلانە رەوانەی شارەكانی تری عێراق دەكران و كارئاسانی بۆ بازرگانان دەكرێت لە مەرزەكانی كوردستان، پێڕەوكردنی بازاڕی ئازاد و كەمكردنەوەی رۆتین رۆڵی باشی هەبووە لە فرەوانكردنی كاری بازرگانی، بەڵام زانیاریمان لایە حكوومەتی عێراق دەیەوێت جووڵەی بازرگانی كوردستان كەم بكاتەوە و لە ناوچەكانی عوزێم و چەندان شوێنی تر بازگەی گومرگی داناوە، ئەوەش نیگەرانی زۆری دروست كردووە و كاریگەری نەرێنی لەسەر كاری بازرگانی داناوە، ناكرێت لە نێوان شارەكانی عێراق گومرگ وەربگیرێت.
كێشەی بەشەخۆراكی هاووڵاتییان ئێستە قسەی زۆری لەسەرە، بۆچی مادەكان كەمن و مانگانە دابەش ناكرێ؟
پسوولەی خۆراكی هاووڵاتییان دوای مانگی حوزەیران دابەش دەكرێت و ئارد بەتەواوی دابەش كراوە، بەڵام دابەشكردنی شەكر و برنج و شتی تر 47%ی تێپەڕ نەكردووە. ئێستە لیژنەیەك دانراوە لە بەغدا بۆ كاركردن لەسەر قەرەبووكردنەوەی ئەو خۆراكانە بە بڕە پارەیەك، واتە لە بەرامبەر بەشەخۆراكی فەوتاوی 2016 پارە دابەش دەكرێت، بۆ ئەمساڵیش تەنیا دوو مانگ رۆنی زەیت دابەش كراوە و مادەكانی تر بەتەواوی دابەش نەكراوە، بەڵام كەلوپەلی تر لە ڕێگەیە و بە گەیشتنی دابەش دەكرێت.
لەسەر قەرەبووكردنەوەی شیری منداڵان بەپارە هیچ بڕیارێك هەیە؟
بەڵێ، ئەمساڵ قەرەبووكردنەوەی شیری منداڵ بە پارە دەبێت.
رێككەوتنی هێزە سیاسییەكان لە ناوخۆی كوردستان، هیچ كاریگەرییەكی لەسەر بازاڕ هەبووە؟
بەشێوەیەكی گشتی رێككەوتنی سیاسی كاریگەری ئەرێنی لەسەر بازرگانیی كوردستان هەیە و ئەگەر لایەنەكان بگەنە رێككەوتن، بێگومان كاری بازرگانی فرەوانتر دەبێت و بەئەنجامدانی ریفراندۆمیش لە كوردستان، جووڵەی بازرگانی پەكی ناكەوێت و دەروازەكان فرەوانتر دەبن.
چەند كەیسێكی گەندەڵی تایبەت بە سایلۆكان لێكۆڵینەوەیان لەسەر دەكرێت، هیچ زانیارییەكی نوێ لەوبارەیەوە هەیە؟
راستە كەیسی گەندەڵی سایلۆكان لە دەستەی دەستپاكییە و كەسێك ساختەی كردووە و ئێستە گیراوە، چەندان كەسی تریش لەسەر كەیسی سایلۆی گەنم گیران كە وردەكارییەكەی ئەوەبوو كەسێك مامەڵەكانی وەرگرتنی گەنمی بۆ سایلۆكان ساختە كردبوو، ئێستە لێكۆڵینەوە تێیدا بەردەوامی هەیە و هیچ بڕە پارەیەكی تێدا نییە، تەنیا كەمتەرخەمی و ساختە لە كارەكەدا هەیە.