شكستی دەوڵەت لە عێراق
یەكەم: لە ڕووی تەناهییەوە
14 ساڵ بەسەر لەناوبردنی ڕژێمی بەعس بە سەرۆكایەتیی سەدام حوسێنی دیكتاتۆر تێپەڕیوە، بەڵام باشوور و ناوەڕاستی عێراق، ئێستەیش لەگەڵ گزنگی هەموو بەیانییەك گوێیان بە دەنگی تەقینەوە و شاشەكان بە هەواڵی بە "پەلە"ی كوشتن و ڕفاندن و بۆمبی چێنراو بە تەنراون، ئەمە لە كاتێكدا عێراق بە سوپا و هێزەكانی پۆلیس و هێزەكانی ناوخۆ تا بەر لە 2013 نزیكەی ملیۆنێك چەكداری هەبووە، بەڵام لە سێكتەری تەناهی، ئەو وڵاتە بە تەواوی شكستی هێناوە و ئارامی و ئاسایشی تێدا نییە.
268 هەزار قوربانی
بەگوێرەی ئامار و داتاكانی یەكەی قوربانییانی جەنگ لە عێراق "IBC"، كە لەلایەن كۆمەڵێك توێژەر و ڕۆژنامەوانی ئەمەریكی و بەریتانی لە دوای ڕووخاندنی بەعس لە 2003 دامەزراوە، لەوكاتەوە تا ئێستە نزیكەی "65 هەزار" تەقینەوە و كردەی توندوتیژی لە عێراقدا ڕوویان داوە، زۆرینەی ڕەهای لە بەغدا بووە. سەرەنجام كۆی قوربانییانی سڤیل تا مانگی تەمووز/یۆلیۆی 2017 بەهۆی نائارامییەكانی عێراق و بۆشایی تەناهیی، گەیشتووەتە 199 هەزار و 559 كەس، 68 هەزار و 441 كەسیش لە ئەندامانی هێزە تەناهییەكان بەهۆی تەقینەوە و كردەكانی توندوتیژییەوە كوژراون، كۆی گشتیی كوژراوان دەكاتە 268 هەزار كەس كە تەنیا بەهۆی تەقینەوە و كردەكانی ڕفاندن و كوشتن گیانیان لە دەست داوە و زۆرینەی ڕەهای قوربانییانیش خەڵكی سڤیل و بێ چەكن.
كەرتی تەناهی و پاراستنی ئاسایشی كۆمەڵگە، یەكێكە لە بنەما هەرە سەرەكییەكانی سەركەوتوویی یان شكستی هەر دەوڵەتێك لە دنیادا. توێژەران دەڵێن، سیستەمی فەرمانڕەوایی نەتوانێ لە خاكەكەی ئارامی بۆ خەڵكەكەی دابین بكات، شایستەی ئەوە نییە ئەو قەوارەیە لەژێر دەستی ئەو فەرمانڕەوایەتییە بمێنێتەوە، چونكە ئاسایش و تەناهی لە ئاو و خۆراك و ئازادی و دیموكراسی زۆر گرنگترە، بەبێ ئاسایش هیچ یەكێك لە بنەماكانی تری دەوڵەتی سەركەوتوو و شكستخوارد و دەرناكەون و بەدی نایەن.
سەربازی وەهمی
لە ڕاپۆرتێكی ڕۆژنامەی "گاردیان"ی بەریتانی هاتووە، دامەزراندنی خەڵك بەشێوەی وەهمی لە ڕیزی سوپا و هێزە تەناهییەكانی عێراق، یەكێكە لە مەترسیدارترین كەلێنەكان كە وای كردووە سوپا و سیستەمی تەناهیی عێراق تووشی "خۆرە" ببێ و بە ئاسانی هەڵبوەرێ. ئاماژەی داوە تەنیا لە ڕیزەكانی سوپادا زیاتر لە 300 هەزار سەربازی وەهمی بوونیان هەیە و مووچە وەردەگرن، بودجەی ساڵانەیان دەگاتە نزیكەی 7.2 ملیۆن دۆلار، هاوكات لە ڕیزەكانی پۆلیس و هێزەكانی ناوخۆ 50 هەزار ئەفسەری وەهمی بوونیان هەیە كە ساڵانە مووچەیان دەگاتە پێنج ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی.
هۆشیار زێباری وەزیری پێشووی دارایی عێراق بە گاردیانی ڕاگەیاندووە، مانگانە 600 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی لە بودجەی عێراق بۆ سەرباز و ئەفسەرانی وەهمی خەرج دەكرێ.
بەهەدەردانی پارە
دوای 2003 ئەمەریكا بڕی 45 ملیار دۆلاری بۆ ئاوەدانكردنەوەی عێراق و بنیاتنانەوەی سوپا تەرخان كرد، بە چڕی تا 2011 مەشقی بە هێزەكانی عێراق كرد و چەكی پێشكەوتووی ئەمەریكی و تانك و زرێپۆشی پێ گەیاندن، بەڵام دوای ئەو هەموو پارەیەی ئەمەریكا لە سوپا و هێزە تەناهییەكانی خەرج كرد، هیچ كات ئەو هێزانە نەبوون بەجێی متمانە و نەیانتوانی بەرەوڕووی تیرۆریستان بووەستنەوە و ئارامی و ئاسایشێكی جێگیر و هەمیشەیی تەنانەت لە بەغدای پایتەخت وەدی بێنن.
ڕێكخراوی "سندووقی ئاشتی جیهان FFP" كە ساڵانە ڕیزبەندی شكستخواردووترین وڵاتانی دنیا بڵاو دەكاتەوە، بۆ ساڵی 2017 عێراقی لە ڕیزی "10 یەكەم" لە خراپترین وڵاتانی دنیا داناوە، لە كۆی 178 وڵاتی دنیا. رێكخراوەكە بۆ ڕیزبەندییەكەی پشتی بە بواری "تەناهی و خزمەتگوزاری گشتی و تەندروستی و گەشەی ئابووری و مافی مرۆڤ" بەستووە، بۆ هەر وڵاتێك خاڵ و پۆینت دانراوە تا دیاری بكەن لە 10 چەند دەهێنێ، بەڵام عێراق لە شكستی كەرتی تەناهیدا پێوەرەكانی شكاندووە و "10 لەسەر 10"ی هێناوە، بە مانای ئەوە دێ كە ئەو وڵاتە بە تەواوی نائارام و ناجێگیرە و بۆ مانەوە و ژیانكردن بەهیچ شێوەیەك شیاو نییە.
گرێبەستی وەهمی و چەكی لەكاركەوتوو
حكوومەتی عێراق لە دوای 2005ەوە، سەرەڕای ئەو چەك و كەلوپەلە سەربازییانەی ئەمەریكا لە چوارچێوەی بنیاتنانەوەی سیستەمی تەناهیی وڵاتەكە ڕەوانەی عێراقی دەكرد، خۆیشی چەند گرێبەستێكی بۆ كڕینی چەك و فڕۆكە و تانك و زرێپۆش لەگەڵ ڕووسیا و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا ئەنجام دا، لە ساڵی 2007 شاندێكی وەزارەتی بەرگریی عێراق سەردانی سربیای كرد و گرێبەستێكی سەربازییان لەگەڵ ئەو وڵاتە بە بەهای 833 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی واژوو كرد.
بەگوێرەی گرێبەستەكە، دەبوو سربیا هەلیكۆپتەر و چەك بۆ عێراق بنێرێ، بەڵام ئەو هەلیكپۆتەر و چەكانەی ڕەوانەی عێراقی كردن سەرجەمیان "لەكاركەوتوو و بەسەرچوو" بوون و بۆ بەكارهێنان نەشیان، هاوكات چەكەكان "كۆن و لەكاركەوتوو" بوون و تەنیا بۆیاخ كرابوونەوە و نوێ دەردەكەوتن. دوای گەیشتنی چەكەكان بۆ عێراق، 19 هەزار لەو پارچە چەكانە تا ئێستەش دیار نەمان و نازانرێ چییان بەسەر هاتووە، دواتر دەستەی دەستپاكی عێراق لێكۆڵینەوەی لەو گرێبەستە كرد و دەركەوت ئەو چەكانەی بۆ عێراق لەلایەن سربیاوە ڕەوانە كراون، ئەگەر لەكاركەوتوو نەبوونایە و بێ كێشەیش بوونایە، بودجەی گرێبەستەكە دەگەیشت بە "236 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی"، بەڵام گرێبەستەكە بە "833 ملیۆن دۆلار" واژووی لەسەر كراوە.
هاوكات لە ساڵی 2012 نووری مالیكی سەردانی ڕووسیای كرد و گرێبەستێكی هاوكاریی سەربازی لە نێوان هەردوولا بەبڕی چوار ملیار و 200 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی واژوو كرا، دواتر میدیاكان "گەندەڵی گەورە"یان لەو گرێبەستە ئاشكرا كرد و بەو هۆیەوە وەزیری بەرگریی ڕووسیا "ئنتۆلی سەردیكۆڤ" لە پۆستەكەی دوور خرایەوە، بڕی گەندەڵی لەو گرێبەستە "195 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی" بوو، جگەلەوەی ڕووسیا نرخی چەكەكانی زۆر زیاتر لە گرێبەستەكە سەپاندووە لە نرخی ڕاستەقینەی فڕۆكە و ئەو چەكانەی لە ناوەڕۆكی گرێبەستەكەدا ڕێككەوتنیان لەسەر كراوە.
یەكێكی تر لە گرێبەستە شكستخواردووەكانی عێراق، "كڕینی 200 ئۆتۆمبێلی سۆناری تەقەمەنی" بوو لە ئەمەریكا بۆ بازگەكانی عێراق بە گوژمەی 600 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی، بەڵام ئەو ئۆتۆمبێلانەی لە 2011ەوە گەیشتنە عێراق، "لەسەر داوای عێراق خۆی" بە كوالێتییەكی زۆر خراپ دروست كرابوون و توانای ئاشكراكردنی تەقەمەنییان نەبوو، هەرچەندە وا دانرابوون لە بازگەكان كە پشتیان پێ دەبەسترا، ئەمەش وای كرد بە تەواوی بەغدا خەڵتانی خوێن ببێت.
دواتر عەدنان ئەسەدی بریكاری وەزارەتی ناوخۆی عێراق ئاشكرای كرد، ئۆتۆمبێلی سۆناری راپسكان كارا نین و بە ڕێژەی 40% ئەگەری ئاشكراكردنی تەقەمەنییان هەیە، ئەمەش لە كاتێكدایە گرێبەستەكە لە ساڵی 2005 واژوو و كرا و 200 ئۆتۆمبێلی لەخۆ دەگرت، بەڵام تا ئێستە 40 دانە لەوانە هاتوونەتە عێراق و 160ەكەی تر كەس نازانێ چییان بەسەر هاتووە.
دواتر كۆمپانیای بەرهەمهێنەری ئۆتۆمبێلی ڕاپسكان ئاشكرای كرد كە لەسەر داوای عێراق ئۆتۆمبێلەكان بە "تایبەتمەندی زۆر خراپ" دروست كران، ئەمەش بەهۆی گەندەڵی و دزینی بەشی زۆری پارەكەی بووە.