یاسای هەڵبژاردنی عێراق هەوڵێكە بۆ نەهێشتنی فرەحزبی

دوای مشتومڕێكی درێژ، پەرلەمانی عێراق بڕیاری دا لە چوارچێوەی هەمواركردنەوەی پڕۆژەیاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان لەسەر بنەمای سیستەمی "سانت لیگۆ" و رێژەی 1.9ی حسێبكردنی دەنگەكان بۆ 1.7 بگۆڕێت، لەناو ناڕەزایی پارت و بارستە سیاسییە گەورەكان و بچووكەكانیش ئەو رێژەی چارەسەرێكی ناوەندی حكوومەتی عێراقە بۆ ئەو پرسە.

محەمەد خالیدی پەرلەمانتاری پێشووی عێراق بۆ "وشە" دەڵێت، جێبەجێكردنی ئەو رێژە بۆ هەڵبژاردن بارستە گەورەكانی پەرلەمانی لە پشتە، كە ئەوان ئێستە لێك هەڵوەشاونەتەوە و چاوەڕوان دەكرێت كە بارستەی نوێ و گەورەتر لەوان بەدیار بكەوێت، بۆیە ئەوان سوورن لەسەر ئەو سیستەمە، ئەوان سوورن لەسەر ئەو رێژە و یاسایەی هەڵبژاردن بۆ مەبەستی حزبییانە و ئەوانەن كە لە دەسەڵاتن و دۆڕاون، ئێستە هیچ هاوپەیمانیەتییەك وەك خۆی نەماوە لە شیعە و سوننە و كوردیش، لە بەرامبەردا ئێستە 50-100 رەوتی مەدەنی یان نوێ هەیە كە زۆرینەیان رێك كەوتوون لەسەر پێكهێنانی بارستەیەكی دوور لە تایفیی و نەتەوە و پێكهێنانی قەوارەیەكی گەورە كە دەچێتە هەڵبژاردن، واتە دوو باڵ دروست دەبێت، میانڕەو و توندڕۆ، لە هەڵبژاردنی داهاتوو ئەوانە كێبەركێ دەكەن.

زیاتر گوتی، هاتنی پارت و كەسایەتیی نوێ بۆ ریزی پێشەوە لە عێراق وەستاوەتە سەر هاوپەیمانیەتییەكان، ئێستە بارستەی نوێ زۆر هاتوونەتە گۆڕەپانەكە، ئەگەر نیوەیان دروستكراوی دەستی پارتە دەسەڵاتدارەكان بن، ئەوە نیوەكەی تر نوێن و باوەڕیان بە گۆڕانكاری هەیە، بۆیە ئەگەر 30 لەوان هاوپەیمانیەتی پێك بێنن، دەبنە رەوتی باڵا و رۆڵیان دەبێت لە دیاریكردنی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق.

ئەو سیاسەتوانە سوننەیە ئاماژەی كرد كە ناتوانرێت پڕۆژەیاساكە لە پەرلەمان تێپەڕ بكرێت ئەگەر شەقام لەسەری رازی نەبێت، چونكە جەماوەر دەچێتە هەڵبژاردن و دەنگ دەدات، هاوكات بەگوتەی خالیدی "هەڵوێستی سەدریش ئەرێنی بوو لەوبارەوە، نەتەوە یەكگرتووەكانیش دێتە سەر خەت و پاڵەسەتۆ دەخاتە سەر پەرلەمان بۆ گۆڕینی چەند بڕگەیەكی یاساكە.

بەڵام هۆگر چەتۆ بەڕێوەبەری تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژاردنەكان لە عێراق، بۆ "وشە"ی روون دەكاتەوە، كێشەكە لەسەر سیستەمی حسێبكردنی دەنگەكانە كە گرنگترین فاكتەرە و رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر پێكهاتەی هێز و لایەنە سیاسییەكان لە داهاتوو لەناو پەرلەمان، بۆیە سیستەمی سانت لیگۆ كە دانراوە بە دابەشكردنی ژمارەی دەنگەكان بەسەر ژمارە تاكەكانی (1، 3، 5، 7، ..) سیستەمێكە بۆ ئەوە دانراوە كە هەر پەرلەمانێك ببێتە باشترین بەپێی پێوەرەكانی پەرلەمانی نێودەوڵەتی كە دەڵێ ئەو پەرلەمانە سەركەوتووترینە كە زۆرترین نوێنەرایەتی دەنگەكانی تێدایە، بۆیە بەو سیستەمەی كە لە یاساكەدا هاتووە، دەنگەكان لە جیاتی یەك بەسەر نزیكەی دوو و سێ دابەش دەبێت، ئەوەش پێشێلكردنی سانت لیگۆیە و فێڵێكی یاسایییە بۆ ئەوەی رێژەی ئەو دەنگانە بسووتێنن كە هەیە.

چەتۆ زیاتر گوتی "هەرچەند رێژەكە گەورەتر بێت بۆ بەرژەوەندی پارتە گەورەكانە، لە توركیا یاسایەك هەیە ئەگەر حزب 10%ی دەنگەكان بەدەست نەهێنێ، دەنگەكانی ئەو پارتە هەمووی دەسووتێت، بۆ یەكترچوونی دەنگەكانیش بەو شێوەیەیە كە ئەگەر لە سلێمانی 10 پارت خۆی هەڵبژاردبێت، حزبی یەكەم 40%ی دەنگەكان و هی دووەم 25% و هی سێیەم 15%ی دەنگەكان دەبات، حزبەكانی تر یەكێكیان 2% یان 3%یان بردووە، بەو شێوەیە تەنیا سێ پارتی یەكەم كورسییەكان دەبەن و بچووكەكانیش دەنگەكانیان دەسووتێ و جارێكی تر بەسەر پارتە زۆرینەكان دابەش دەكرێتەوە".

"ئەو یاسایەی لە پەرلەمانی عێراق هەیە، هەوڵێكە لەلایەن پارتە گەورەكان دەیانەوێ كۆتا بە پرسی فرەحزبی و بەو مۆدێلەی ئێستە بێنن و پاڵەپەستۆ دەخەنە سەر هێزەكانی كاریگەرن لە شەقام كە یان دەبێ لەگەڵ ئەوان هاوپەیمانیەتی بكەن و لەگەڵیان دابەزن، یا ئەوەتا دەنگەكانیان دەسووتێ، حاڵەتێكی تریش هەیە كە شاراوەیە لە خەڵك، بۆچی دەوڵەتی یاسا زیاتر پێداگری لەسەر یاساكە دەكات؟، لەوانە ئەو هاوپەیمانیەتییە لە ئەگەری هەڵوەشانەوەدایە وەك هێزێكی سەرەكی. دووەم ئەنجوومەنی باڵا و رەوتی سەدر زیاتر لە چوار بارستەیان دروست كردووە و با سیستەمی سانت لیگۆی ئاسایی هەر بارستەیەك دەنگی خۆی دەبات و ئەو رەوتانەی رێك خراون، زیاتر كورسی كۆ دەكەنەوە، بۆیە هێزی گەورە و بچووك نییە بارتەقای ئەوەی بەرژەوەندی سیاسی هەیە، واتە گرنگ نییە لە پەرلەمان نوێنەرایەتی خەڵكی تێدا بێت، گرنگ ئەوەیە كێ زۆرینەیە و كێ فەرمانڕەوایی دەكات" هۆگر چەتۆ وای گوت.

ئەو شارەزایەی بواری هەڵبژاردن كە تۆڕەكەی چاودێری وردی هەڵبژاردنەكانی رابردووی كردووە، ئەوەیشی راگەیاند كە بە كردەنی یاساكە دەنگی لەسەر دراوە و واژوو كۆ كراوەتەوە بۆ هەمواركردنەوەی، لە ئەنجامدا دەیانەوێ گۆڕانكاری لەوە بكەن، بە راشكاوی دەبێت دانوستان و سازانی سیاسی بكرێت، چونكە لە عێراق شت بە زۆرینە و كەمینە تێپەڕ نابێت و دەبێ هێزە گەورەكان دابنیشن و تێیپەڕێنن، ئەگەرنا وەك دەبینین لە شەقام ناڕەزایی هەیە و رەنگە گەورەتریش بێت.  

لە بەرامبەردا تاریق حەرب شارەزای یاسایی عێراق، بە"وشە"ی راگەیاند "بەبێ رەچاوكردنی چەندایەتیی رێژەكە، لە توركیا رێژەكە 10% و لە ئەڵمانیاش 5%ـە، واتە زۆر زیاترە لەوەی لە عێراق لە پڕۆژەیاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكاندا هاتووە، بەكورتی ئەو پارتانەی دەتوانن دەنگی زۆر لە هەڵبژاردنەكان بێنن، پاڵپشتی لە یاساكە و دیاریكردنی رێژەیەكی بەرز دەكەن، ئەوانەیشی ناتوانن دەنگی زۆر بێنن، هەوڵی كەمكردنەوەی رێژەكە دەدەن، بۆیە ئەگەر رێژەی 1.9 لە یاساكە لە هەڵبژاردنی گشتی پێشوو جێبەجێ بكرایە كە پەرلەمان دەنگی لەسەر داوە، ئەوە حزبی فەزیلە و رەوتی مەدەنی و پارتی چاكسازی بۆ نموونە، نەیاندەتوانی بێنە ناو پەرلەمان. 

زیاتر گوتی، بەرهەڵستكار و لایەنگرانی ئەو رێژەیە لەوە هاوبەشن كە هەردووكیان بە دەنگی ئەوانیتر لە لیستەكە گەیشتوونەتە كورسیی پەرلەمان نەك هی خۆیان، بۆ نموونە پەرلەمانتارانی فەزیلە و رەوتی چاكسازی و رەوتی مەدەنی و رەوتی سەدر، هیچیان نەیانتوانی دەنگی پێویست بێنن بۆ چوونە ناو پەرلەمان، ئەوان بە دەنگی خەڵكانێك هاتن كە دەنگیان بەوان نەداوە، بەڵكو بەهۆی بوونیان لە لیستەكە دەنگەكان بۆ ئەوان چووگەیشتن بە پەرلەمان، لەو كاتەی پارتە گەورەكان بەشێك لە كاندیدانیان بە دەنگی خۆیان چوون.  

"كێشەكە ئەوەیە ژمارەی پارتەكان لە عێراق زۆرە و كێشە لە یاسای پارتەكاندایە بەوەی بە دوو هەزار كەس دەتوانرێت پارتی یاسایی دابمەزرێت، دەبوو ئەو ژمارەیە بۆ 100 هەزار بۆ نموونە زیاد بكرایە، لێرەدا خاڵی ئەرێنی و نەرێنی لەو سیستەمەدا هەیە وەك بەركەوتنی پۆستی وەزاری بۆ چەند بارستەیەك، بۆ نموونە تەنیا پێنج كورسیی پەرلەمانی هەیە و خاوەنی دوو وەزارەتە و پۆستی سەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگایان بەدەست هێناوە، سەرەڕای ئەوەی خاوەنی تەنیا دوو كورسین لە ئەنجوومەنی پارێزگاكە" حەرب وای گوت.

ئاماژەی دا بەوەی كە ئەو سیستەمە لەو وڵاتانە پێڕەو دەكرێت كە پارتی سیاسییان زۆرە، بۆیە ئەو سیستەمە بۆ نەهێشتنی زۆری حزبەكان دانراوە، ئەوە كەموكوڕییەی لە یاساكەدا هەیە، لێرە لە رێی یاسایەكی هەڵبژاردن كە حكوومەت دایڕشتووە كە نوێنەرایەتی هەموو پێكهاتەكان دەكات، ویستراوە كە ئەو كەموكوڕییە چارەسەر بكرێت.

لەبارەی پێشبینی لەبارەی تێپەڕاندنی بێ كێشەی یاساكە، ئەو پۆسپۆڕە روونی كردەوە، دادگەی فیدراڵ نایەتە ناو ئەو بابەتەوە، چونكە دەستوور رێكار و مەرجەكانی یاسای هەڵبژاردنی دیاری نەكردووە و رەنگە ئەوان بڵێن دەنگەكان بۆ كەسانی تر دەچێت، ئەی دەنگی خەڵكی تر بۆ ئەوان نەهاتووە، بۆیە باشترین سیستەم كە ئەگەر پێڕەو بكرێت سیستەمی زیاترین دەنگە كە هیچ كێشەیەك بەدوای خۆیدا ناهێنێت، واتە سیستەمی تاكەكەسی و هەر كاندیدێك دەنگی زیاتر بێنێت، دەچێتە پەرلەمان و ئەنجوومەنی پارێزگا، واتە بەناوی كاندید خۆی نەك بەهۆی حزبەكەیەوە.   

بەپێی چاودێران پشتبەستن بە هەردوو رێژەی 1.9 و 1.7 بۆ پارت و بارستە بچووكەكان زیانی گەورەی هەیە، چونكە دەنگەكانیان بۆ بەرژەوەندی پارت و بارستە گەورەكان لە دەست دەدەن و بۆ ئەوان دەچێت كە دەنگدەران نەیانویستووە دەنگیان بۆ بدەن، بەوەش گۆڕانكاری لەلایەن و كەسایەتییەكانی ئێستە و پێشوودا روو نادات.

هەرچی لایەنە بچووكەكانە لەگەڵ ئەوەش كە كورسییەكان لەسەر بنەمای بردنەوە بە بەدەستهێنانی زیاترین دەنگی هاووڵاتییان بەبێ سەیركردن بۆ بارستەكەی دابەش بكرێت، ئەگەرچی هەندێكیان رازین كە رێژەكانی پێشوو بۆ 1.4 بێتە گۆڕین.

یەكێك لە بەرهەڵستییەكان لەبارەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان كە ئێستە لە پەرلەمانە، بریتییە لە مادەی 12 كە پێوەستە بە دابەشكردنی كورسییەكان و رێی حسێبكردنی دەنگی دەنگدەران، كە لە مادەی یەكیدا هاتووە دەنگە حسێبكراوەكانی هەر لیستێك بەسەر ژمارەكانی (1، 3، 5، 7...)، بەپێی ژمارەی كورسییەكانی بازنەی هەڵبژاردن و ئینجا بەدوای بەرزترین ژمارە دەگەڕێن لەو دابەشكارییە بۆ پێدانی كورسییەك بەو لیستە، ئەو پرۆسەیە دووبارە دەكرێتەوە تا كۆتاهاتنی كوردسییەكان لەو بازنەی هەڵبژاردنە.

دووەم/ كورسییەكان بەسەر كاندیدی لیستەكان دابەش دەكرێ و دووبارە ریزبەندی كاندیدان لەسەر بنەمای ژمارەی دەنگەكان كە هەر كاندیدێك بەدەستی دێنێت دەكرێتەوە و براوەی یەكەم ئەو كاندیدەیە كە گەورەترین ژمارەی دەنگ لەو لیستە كراوەیە بەدەست دێنێت و بەو شێوەیەشە بۆ كاندیدانی تر، بەو پێیەی دوای هەر سێ كاندید، براوە یەكێكی ئافرەت بێت.

سیستەمی سانت لیگۆ لە ساڵی 1910 داهێنراوە و لە 1951 لە سوید و نەرویج جێبەجێ كراوە بە مەبەستی سەرخستنی پڕۆسەی هەڵبژاردن و مسۆگەركردنی باڵادەستی بڕیاری گەل، ئەو سیستەمە پشت بە مامەڵەكردن لەگەڵ دەنگی هاووڵاتییان بە رێگەیەكی تاك، واتە دابەشكردن بەسەر (1، 3، 5، 7، ..) دەبەستێت.