ئەگەر وا دەزانیت كە گووگل و یاهو و بزوێنەرەكانی تری گەڕان بەناو تۆڕی ئینتەرنێت هەر ئەوانەن كە تۆڕەكە پێك دێنن ئەوە هەڵەی، چونكە ئەوانە تەنیا 16%ی ناوەڕۆك و پێكهاتەی تۆڕەكە پێك دێنن، پێویستە بزانیت كە تۆڕی ئینتەرنێت لە چەند چینێك پێك هاتووە كە زۆرینەی بۆ ئێمە دیار ناكەوێت، هەروەها ناتوانین لە رێگەی بگەڕەكانی باس كران پێیان بگەین، چونكە ئەوان زۆر قووڵن، كە ئەوانە بە تۆڕی قووڵ یان تاریك " deep web."، دەناسرێن.
تۆڕی قووڵی ئینتەرنێت چییە؟
پێویستە بزانیت كە هەر پڕۆسەیەكی گەڕان لە رێگەی بگەڕەكانەوە تەنیا 0,03%ی زانیارییەكانی پێوەست بە تۆڕی ئینتەرنێتت پێ دەدات، هەرچی زانیارییەكانی ترە لە ئینتەرنێتی قووڵدا هەن، بۆیە دەتوانرێت تۆڕی ئینتەرنێت دابەشی چەند چینەك بكەیت، لەوانە چینی رووكەش كە بگەڕە ئاساییەكانی تیادایە كە هەمووان دەیانناسن، هەروەها چینێكی ناوەندی كە هیچ زانیارییەكی نایاسایی تیادا نییە، چینی سێیەم و قووڵیش كە چینی گوماناوی و بەكێشەی ئینتەرنێتە بەهۆی ئەو مەترسییەی بۆسەر كۆمەڵگە هەیەتی كە هەموو شتێكی نایاسایی تیادا ئەنجام دەدرێت.
مەبەست لە تۆڕی ئینتەرنێتی قووڵ چییە؟
لەو چینەدا مامەڵەی كڕین و فرۆشتنی دوور لە چاو و چاودێری حكوومەتەكان دەكرێت، وەك گرێبەستەكانی فرۆشتنی چەك و مادەی هۆشبەر و پارچەی شوێنەوار و منداڵ و شتی تریش، كە بەپێی یاسای نێودەوڵەتی قەدەغەكراون، هەروەها دزینی حیساباتی بانكی و مەبەستی سەرەكیش قازانجكردنی خێرا و بێ چاودێرییە.
قەبارەی تۆڕی ئینتەرنێتی قووڵ چەندە؟
سەرەتا پێویستە بزانیت كە 555 ملیۆن ماڵپەڕ لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت تۆمار كراوە تەنیا لە چینی رووكەشەكەی، لەپاڵ لاپەڕە لاوەكییەكان كە لەوان دەبنەوە، بەڵام ئەوەی دووپاتكراوەیە كە ئینتەرنێتی قووڵ لە نێوان 400 بۆ 500 هێندەی تۆڕی رووكەش ماڵپەڕ لەخۆی دەگرێت و ئەو زانیارییانەشی لەو چینەدا هەن ئەستەمە پێیان بگەیت لە رێگەی بگەڕی ئاساییەوە، چونكە وا ئەرشیف كراون كە تەنیا بە رێگەی تایبەت و لەلایەن كەسانی پیشەكار و بەتوانا و مامەڵەكارانەوە دەتوانرێت پێی بگەن.
ئەو تۆڕە چۆن كار دەكات؟
ئەو تۆڕانە لە رێگەی بوار و ناونیشانی نەناسراو و جیاواز و نامۆ كار دەكات، تۆڕی ئینتەرنێتی رووكەش ئاساییانە پڕۆتۆكۆلی "http" و پاشكۆی وەك ".com" و ".net"، بەكار دێنێت بۆ گەیشتن بە هەموو زانیارییەكانی كە بەدوایدا دەگەڕێیت.
بەڵام تۆڕی ئینتەرنێتی قووڵ پاشكۆی تری وەك ".onion" و ".bit" بەكار دێنێت، چونكە ئەو تۆڕێكی داخراو و نهێنییە لە نێوان لایەنەكانیدا كە تەنیا متمانە بەیەكتر دەكەن و رێگەش نادرێت بەهاتنەناوەوەی كەسانی تر تەنیا ئەگەر جێگەی متمانە نەبێت. بۆیە كەس لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت ناتوانێت بگاتە ئەو ماڵپەڕانە لە رێگەی بگەڕی ئایاسس وەك گووگل و یان بینگ، بەڵام پێویستیت بە بگەڕێكی تر دەبێت.
چۆن دەتوانیت بەو تۆڕە بگەیت؟
تۆ ناتوانیت تەنیا لە رێگەی یەك بگەڕەوە بەو چینە دەگەیت ئەویش "tor"ە، كە دەروازەی چوونەناوەی هەر كەسێكە كە دەیەوێ بچێتە ناو ئەو چینە قۆڵی ئینتەرنێت، چونكە ئەو ناسنامەی بەكارهێنەر ئاشكرا ناكات، بۆیە ئەو بۆ رۆژنامەوانان سوودی هەیە كە تاوتوێی پرسی گرنگ دەكەن یان ئەوانەی لە ناوچە ئاڵۆز و جەنگەكانن كە بابەتی خۆیان دەنووسن، بۆیە ئەگەر دەتەوێت بەكاری بێنیت پێویستە بگەڕی " The Onion Router"، دابەزێنیت بۆئەوەی گەشتێك بەناو ئەو چینەی قووڵەی ئینتەرنێت بكەیت.
چۆن مامەڵەی دارایی لە نێوان بەركارهێنەرانی تۆڕی قووڵی ئینتەرنێت روو دەدات؟
لە نێوان مامەڵەكارانی چینی قووڵی ئینتەرنێت لە مامەڵەكانیان دراوی ئاسایی بەكار نایەت، بەڵكو دراوی "بتكوین" لە هەموو دەستەوارەكان بەكار دێت. كە ئەویش دراوێكی ئەلیكترۆنی و جەفرەدارە كە تەنیا لە نێوان هامشۆكارانی ئەو چینە ناسراو و دانپێدانراوە، كە دراوەكە بێ هیچ پێوەندیدارێك حەواڵە دەكرێت و بەنهێنی و بەبێ بوونی هیچ چاودێرییەكی حكوومەت لەسەری، بەهای "بتكوین" دەكاتە 400 دۆلاری ئەمەریكایی و لەلایەن خەڵكییەوە رەواجی هەیە بەهۆی بەها كڕیارییە بەهێزەكە و بەها مادییەكەیەوە، كە نرخی فرۆشتنی بانكە ناوەندییەكان كۆنترۆڵی بەهاكەی ناكات.
لێرەدا پڕسارەكە ئەوەیە كە ئاخۆ ئەو قەوارە قووڵ و نهێنی و مەترسیدارە لە هەمان كاتدا چۆن و كێ دروستی كردووە و چۆن دەكرێ كۆنتڕۆڵ بكرێت یان بوەستێنرێت؟، ئاخۆ چالاكییە گوماناوییەكانی چۆن بەبێ بوونی چاودێری حكوومەتەكان بەردەوام دەبن؟، ئەگەرچی رەنگە بە هاوشێوەی دەوڵەتی قووڵ لەلایەن مافیا و كەسایەتییە دەسترۆیشتووەكانی ناو حكوومەتەكانی دنیا ئەویش سەرپەرشتی بكرێت و بەڕێوە بچێت و ئاراستە بكرێت.