باڵوێزی پێشووی ئەمەریكا لە سووریا:
جێبه‌جێ نه‌كردنی ده‌ستوور هۆكاری سەربەخۆبوونی كوردستانە

رۆبەرت فۆرد دەڵێ، من بەرپرسی ئۆفیسی سیاسیی باڵوێزخانەی ئەمەریكا بووم لە بەغدا لە ساڵی 2005، لەكاتی دانوستاندنی درێژ و ماندووكەری نێوان سەركردە سیاسییەكانی عێراق لەسەر دەستووری عێراق، دانوستاندنەكان زیاتر لەسەر پرسی لامەركەزی و دادپەروەری و مافی مرۆڤ و دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانان و دامەزراوەكانی دادوەری بوو، زۆربەی دانوستاندنەكان دەگەیشتنە به شوێنێكی ئاڵۆز، سەركردە سیاسییەكانی وەك مەسعوود بارزانی و جەلال تاڵەبانی و تاریق هاشمی و عەبدولعەزیز حەكیم و ئیبراهیم جەعفەری، زۆربەی جار لە چوارچێوەی دانوستاندنەكان گفتوگۆمان لەگەڵ دەكردن بۆ دەسبەرداربوون لەسەر داواكانیان، لایەنی ئەمەریكی فشاریان لەسەر بارزانی دەكرد تا لە بۆچوونەكانی نەرمی بنوێنن و دان بەوەدا بنێ، كوردستان بەشێكە لە عێراقی فیدراڵی و جیا نابێتەوە، بارزانی یەكێك بوو لە دانوستاندكارە سەرسەختەكان، خۆی و خانەوادەكەی و گەلەكەی مەینەتی زۆریان بە دەست ڕژێمی بەعس بە سەرۆكایەتیی سەدام حوسێن بینیوە، لە كۆتادا بە ڕوونی ئەو پێی گوتین، ئەگەر بەغدا ڕێز لەو دەستوورە نوێیە بگرێ، كوردەكان بەشێك دەبن لە دەوڵەتی عێراق.

هەروەها نووسیویەتی، دوای تێپەڕبوونی 12 ساڵ، بەرپرسانی عێراق هیچ ڕێزێك و پابەندبوونێكی بنەڕەتییان بە دەستووری عێراق نەكرد، تا ئێستەیش پەرلەمانی عێراق كە زۆرینەی ئیسلامییە شیعەكانی تێدایە، یاسایەكی دەرنەكرد لەبارەی دامەزراندنی ئەنجوومەنێكی تر كە نوێنەری پارێزگا و هەرێمەكانی تێدایە، وەك چۆن لە مادەی 65ی دەستوور ئاماژەی بۆ دراوە، حكوومەتی بەغدا یاسای دامەزراندنی دادگای باڵای نیشتمانی بە پێی مادەی 92ی دەستوور جێبەجێ نەكرد، یاسا بۆ ڕێكخستنی دەزگەی هەواڵگری نیشتمانی بە گوێرەی مادەی 84ی دەستوور دانەنرا، دەبوو بەرپرسە باڵاكانی سوپا لە پەرلەمان ڕەزامەندییان لەسەر بدرێ، بەڵام سەرۆك وەزیران خۆی گەورە فەرماندەكانی سوپای بێ ڕەزامەندی پەرلەمانی عێراق دادەمەزرێنێت، لە مادەی نۆی دەستوور پێكهێنانی هێزی میلیشیایی قەدەغە كرا، بەڵام حكوومەتی بەغدا هێزی میلیشیایی دروست كرد و مووچەی تەواویش بە میلیشیاكانی "حەشدی شەعبی" شیعە دەدا، زۆربەی جاریش ئەوانە سەر بە ڕەوتێكی سیاسین، ئەمەیش پێشێلكارییەكی ڕوونی مادەی نۆیەمی دەستوور، لە بەرامبەردا كوردەكان لە ڕێی دانوستاندنی 2005 لە دەستوور پرسی هێزەكانی كوردیان چەسپاند بەناوی هێزەكانی پێشمەرگە بەگوێرەی بەندی پێنجەمی مادەی 121ی دەستووری عێراق، جگەلەوەیش ململانێی نەوت لە نێوان بەغدا و هەولێر و ئاڵۆزی یاسایی و سیاسی بە تەواوی قووڵ بووەوە و ئەمەیش لە كاتێكدایە بەگوێرەی مادەی 112ی دەستوور، هەردوولا دەتوانن ڕۆڵ بگێڕن، بەڵام ئەوان دانوستاندنیان نەكرد لەبارەی چۆنیەتیی بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت و گەیشتن بە ڕێككەوتن لەسەر ململانێكانیان، كوردەكان لە ساڵی 2005ەوە نیگەرانی زۆریان دەربڕی، چونكە حكوومەتی بەغدا بە سەرۆكایەتی جەعفەری و پەرلەمان بە زۆرینەی شیعەوە هیچ پابەندبوونێكیان بە دەستوور بەدی نەهێنا، كە هەمووان لەسەری ڕێك كەوتبوون، ئەمەریكا بەڵێنی دا كە هاوكارییان دەبێ و گرەنتی ڕێزگرتنی لە دەستوور بە هەردوولا دا، بەو هۆیەوە ئێمە هاریكاری عێراقمان كرد، بۆ ئەوەی بە گوێرەی مادەی 140ی دەستوور ناوچە كێشە لەسەرەكان چارەسەر بكرێن، هاوكارییەكانمان بەردەوام بوو، بەڵام ئەوان تا ئێستەیش ڕیفراندۆمیان لەو ناوچانە نەكرد، وەك لە دەستوور هاتووە.

ئاماژەی داوە، لە ساڵی 2009 لایەنی ئەمەریكی دەرفەتێكی زێڕینی خستە ڕوو بۆ گەیشتنی عێراقییەكان بە چارەسەری تەنگژەكان، باڵوێزی ئەوكاتی عێراق "كریستۆفەر هێل" كە یەكێكە لە گەورە دانوستاندكارەكان و یارمەتی یەكلاكردنەوەی جەنگی ناوخۆیی بۆسنییەكانی داوە، بە هەزاران سەربازی ئەمەریكی لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان بڵاوەیان پێ كرابوو، ئەمەیش یارمەتی زۆری هێلی دەدا بۆ هاوكاریكردنی عێراقییەكان لەسەر گەیشتن بە چارەسەری ئەو گرفتانە، بەڵام لایەنی ئەمەریكی هیچ كارێكیان نەكرد لەسەر جێبەجێكردنی مادەی 112 و 140ی دەستووری عێراق، ئەمەیش وای كردووە ئێستە لە 2017 كەركووك ببێتە شوێنی ململانێیەكی سیاسیی گەورە.

هەروەها دەڵێ، ساڵی 2010 جۆزێف بایدنی جێگری سەرۆكی ئەمەریكی، داوای لە بارزانی كرد پشتیوانی نووری مالیكی بكات بۆ وەرگرتنی ویلایەتی دووەمی سەرۆكایەتیی حكوومەتی عێراق، لە بەرامبەردا واشنتن بەڵێنی دا یارمەتیدەر بێ بۆ گرەنتی جێبەجێكردنی دەستووری عێراق و دابەشكردنی دەسەڵات لە نێوان مالیكی و كورد و عەرەبی سوننە، ئەو ڕێككەوتنە خۆی لە 19 ساڵ دەبینییەوە و مادەی 140 یەكێك بوو لە خاڵەكان، بەڵام مالیكی هیچیانی جێبەجێ نەكرد، جگەلەوەیش دەستی بە پێشێلكاری بەرامبەر مافەكانی مرۆڤ و بنەماكانی دیموكراتی كرد، كە ئەمەیش بووە هۆی سەرهەڵدانی ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش، ئەمەریكا هیچ فشارێكیان لەسەر مالیكی دروست نەكرد بەهۆی لادانی لەو ڕێككەوتنە تا لە 2014 ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش هاتە عێراق.

لە بەشێكی تردا نووسیویەتی، جارێكی تر واشنتن نوێنەرانی كوردی هان دا دەنگ بە حەیدەر عەبادی بدەن بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران و ڕێككەوتنی لەگەڵ كردن، بەڵام جارێكی تر بەغدا ئەو ڕێككەوتنەی شكاند بەو شێوەیەكی لە مادەی 85ی دەستوور هاتووە، جگەلەمانەیش هەفتەی ڕابردوو پەرلەمانی عێراقی زۆرینە شیعەی ئیسلامی، متمانەیان لە پارێزگای كەركووك وەرگرتەوە، ئەمەیش لە كاتێكدایە دەستوور بە هیچ شێوەیەك ئەو دەسەڵاتەی بە پەرلەمان نەداوە.

هێما بۆ ئەوەیش دەكات، لە 20ی ئەیلوولی ئەمسال، واشنتن دژایەتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی لەوكاتە دەربڕی و ئاشكرای كرد، پێویستە بارزانی و گەلی كوردستان بچنەوە نێو پرۆسەیەكی سیاسی نوێ لە ژێر چاودێری ئەمەریكا و نەتەوە یەكگرتووەكان، بۆ ئەوەی پرسە دەستوورییەكان یەكلا بكرێنەوە و داواكانی كورد بەجێ بگەیەنرێن، ئەمە یەكەم جار نییە كوردەكان گوێیان لەو بەڵێنانە دەبێ، دەبێ بڕوانین ئایا بارزانی بۆ دواوە دەگەڕێتەوە، لە بیری هەر كوردێكدا هەڵوێستی توركیا گرنگە، چونكە ئەوان گەورەترین سەرچاوەی بازرگانین لەگەڵ هەولێر، بڵاوكردنەوەی سەرباز بە درێژایی سنووری توركیا لەگەڵ كوردستان گرنگە لەلایەن كوردەكانەوە، زۆریش گرنگترە لەو بەڵێنانەی ئەمەریكا دەیدات، لە هەمووی گرنگتر لە كاتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و دەرچوون و تەواوبوونی بە دەنگی زۆرینەی ئەرێنی، ئەمە واتای سەربەخۆبوونی كوردستان و جیابوونەوەی لە عێراق نابێ، بەڵكو بەغدا و هەولێر كەناڵەكانی پێوەندی بە ڕووی یەكتر دەكەنەوە و بەرەو هەنگاوی دواتر بەرەوپێشەوە دەڕۆن، ئەمەیش وا دەكات تاران و ئەنكەرە كاتی تەواو وەربگرن و بە جۆرێكی تر بۆچوون و گوزارشتیان لەسەر پرسەكە دەرببڕن، ئەوەی جێی بایەخە هەمووان پرسەكە زۆر بە هۆشدارانە وەردەگرن و پێویستە بەر لەوەی هەر لێدوانێك بدەن، بیر بكەنەوە و چیتر تووڕەیی پەرە پێ نەدەن و واز لە هەڕەشەكردن بێنن.

سەرچاوە/شەرقلئەوسەت.