توێژینەوەیەك: ئیسلامیی سیاسی میانڕەو مۆڵگه‌ی پەروەردەكردنی جیهادییەكانن

بەگوێرەی توێژینەوەیەك، كە پەیمانگەی تۆنی بلێر بۆ گۆڕینی جیهان لەسەر 131 كەسی ئیسلامیی سیاسی میانڕەو لە بەریتانیا لە ماوەی سێ ساڵێ‌ ڕابردوو ئەنجامدراوە، دەركەوتووە، كە جیاوازی لەنێوان گروپە ئیسلامییە سیاسییە میانڕەوەكان و توندڕۆكان نین. بەڵكو بە پێچەوانەوە توندڕۆكان سەرەتا لە گروپە ئیسلامییە سیاسییە میاڕەوەكاندا پەروەردە دەبن و ئەو گروپە میانڕەوانەش وەك كرداری ئامادەكاری و زەمینەسازیی داهاتوو بۆ گروپە توندڕۆكان دەكەن.

بەگوێرەی توێژینەوەكە زۆرینەی هەرە زۆری توندڕۆكان سەرەتا پێوەندییان بە ئایدۆلۆژیا ئیسلامییە میانڕەوەكان كردووە، مەرج نییە ئەو گروپە یان ڕێكخراوە لە بنەڕەتدا سیاسی بوو بێت یان چالاكی سیاسی ئەنجام بدات، بەڵام دواتر ئەو كەسانە لەو قوتابخانانە دەردەچن خۆیان لە باوەشی گروپێكی ئیسلامی توندڕۆ دەبیننەوە. توێژینەوەكە، كە ماوەی سێ ساڵی خایاندووە و ستراتیژییەتێكی زۆر ڕوونی لەگەڵ گروپە ئیسلامییەكان گرتۆتەبەر، كە بەریتانیاش یەكێك بووە لە ژینگەی توێژینەوەكە.

راشیل بریسون توێژەر لە پەیمانگەی تۆنی بلێر دەڵێ: "بەریتانیا باجی ئەو لێبوردەیییە دەدات، كە بەرانبەر ئەو كەسانە كردوویەتی، كە تەنانەت وڵاتەكانی خۆیشیان لێبوردە نەبووە لەگەڵ هزر و بیركردنەوەی توندڕۆیی ئەواندا. ئەو گروپە ئیسلامییانە لە بەریتانیا بەشێوەیەكی بەر فراوان كاریگەرییان هەبووە، تەنانەت 800 چەكداری داعش، كە لە سووریا شەڕ دەكەن بەریتانین و لە بەریتانیاوە چوونەتە ڕیزی داعش لە سووریا.

راشیل بریسون كە توێژینەوەیەكی بەم دواییە لەسەر چۆنیێتی پێوەندیكردنی چەكدارە توندڕۆكانی بەریتانیا كردووە، كە پێوەندیی دەكەن بە گروپە ئیسلامییە جیهادییە نێودەوڵەتییەكان دەركەوتووە، كە توندڕۆیی لە بەریتانیا زیادی كردووە.

بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەكە، كە سێر جۆن جینگینز لەسەر ڕێكخراوی ئیخوان موسلیمین، لێكۆڵینەوەكە بەوە كۆتایی هاتووە، كە ئیخوان موسلیمین خاڵی دەرچوونی تاك و گروپە ئیسلامییەكانە بۆ بوونیان بە گروپ و تاكی ئیسلامی توندڕۆ، ئەم ڕاپۆرتەش حكومەتی بەریتانی ساڵی 2015 بڕیاری لەسەرداوە.

توێژینەوەكەی پەیمانگەی تۆنی بلێر بۆ گۆڕینی جیهان دەتوانرێت وا لێك بدرێتەوە، تەواوكاری لێكۆڵینەوەكەی جۆن جینگینز بووە، بەڵام بە دیوێكی بەرفراوانتر، كە ماوەی سێ ساڵی خایاند و 131 چەكداری توندڕۆ بەشدارییان كردووە و 18یان بەریتانی بوونە و 113 كەسەكەی تری هەڵگری ڕەگەزنامەی وڵاتی ترن، توێژینەوەكە بەوە كۆتایی هاتووە، كە ڕەوتی توندڕۆیی و جیهادی لە بەریتانیا لە بنەڕەتدا لە هەناوی بزووتنەوەی ئیسلامییە میانڕەوەكان لەدایك بوونە.

توێژینەوە لە ژێر ناوی ( لە پێناو خەلیفە و نیشتمان: چۆن جیهادییە بەریتانییەكان پێوەندی بە بزووتنەوە جیهادییە نێودەوڵەتییەكان دەكەن). خۆی بەشی یەكەمی ناونیشانەكەی ( لە پێناو خەلیفە و نیشتمان) لە دروشمی هێزی سەربازی بەریتانی وەرگیراوە ( لەپێناو پادشا و نیشتمان).

ئەگەرچی سەرەتای ئەنجامی توێژینەوەكە دەری دەخات، كە هەر یەك كەس لە چوار كەسی جیهادی بەشداری توێژینەوەكە سەرەتای پێوەندیكردنی بە ئیسلامەوە لە ڕێگەی ڕێكخراوەكانی سەر بە ئیخوان موسلمین بوونە و پاشان لەوێ پەروەردەیان وەرگرتووە و چوونەتە ڕیزی بزووتنەوە جیهادییە نێودەوڵەتییەكان. بەڵام لە كۆتاییدا ئەنجامەكە پێچەوانە دەبێتەوە و سێ لە چوار كەسی بەشداری توێژینەوەكە دەرچووی قوتابخانە و ڕێكخراوەكانی سەر بە گروپە ئیسلامییە میانڕەوەكان بوونە بەتایبەت ئیخوان موسلیمین.

توێژینەوەكە لە زاری جیهادییەكانەوە، كە پێوەندییان بە گروپە ئیسلامییە میانڕەوەكان هەبووە پێشتر، سەلماندوویێتی، كە گروپە ئیسلامییە میانڕەوەكان خۆیان بە گروپی توندڕۆ نازانن و ڕەتی دەكەنەوە، هەوڵ و كارەكانیان لە تاكێكەوە بۆ تاكێكی تر جیاوازە و ئەگەر بزانن ڕەتی دەكەیتەوە چالاكی سیاسی بكەیت ئەوا بەجۆرێك ئامادەت دەكەن، كە كار لەگەڵ گرووپەكانی گەنجان و قوتابیانی ئیسلامیی بكەیت.

بەشێكی تری توێژینەوەكە لێكۆڵینەوە بووە لە سەنتەرە ئیسلامییەكانی بەریتانیا، لە ناویاندا ناوەندی دین و جوگرافیای سیاسی، بەگوێرەی لێكۆڵینەوەكە دەركەوتووە ئەو ناوەندە لەسەر بنەمای شیكارییەكانی ئیبراهیم عەوا ئەلبەدری كار دەكات، كە خودی خۆی كەسایەتییەكی جیهادی عێراقییە و خەڵكی سامەڕایە و ژیانی گەنجیێتی خۆی لە فێربوونی زانستی ئاینی بەسەر بردووە و پاشان چووەتە ڕیزی گروپێكی ئیخوان موسلمین و دواتریش پێوەندی كردووە بە ڕێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە لە عێراق، كە دواتر بووە بە سەركردەی یەكێك لە ناسراوترین و دیارترین ڕێكخراوی جیهادی وەحشیگەر لەسەرتاسەری جیهان، كە دواجار هەمان كەس ئەبوبەكر بەغدادی دەرچوو سەركردەی داعش.

توێژینەوەكە ئەوەش دەخاتەڕوو كە 17%ی بەشدارانی توێژینەوەكە وانەكانی ئیسلامییان لە مزگەوتی فینسبری پارك لە باكوری لەندەن خوێندووە، كە ئەبوحەمزەی میسڕی پێشنوێژ و گوتارخوێنی بووە، كە كەسایەتییەكی توندڕۆ بووە و ساڵی 2002 لە كاری گوتارخوێنی و پێشنوێژی وەستێندراوە، بەڵام لە دەرەوەی مزگەوت بەردەوام بووە لەسەر گوتارەكانی و جیهادییەكانیش كاسێتەكانی ئەبوحەمزەیان لە كتێبخانەكان دەكڕی.

راشیل بریسون سەرپەرشتیاری توێژینەوەكە دەڵێ: "توندڕۆكان ددان بەوەدا دەنێنن، كە پەنایان بردووەتە بەر بەركاهێنانی توندڕەوی لەپێناو گەیشتن بە ئامانجەكانیان و بڵاوكردنەوەی ئایدۆلۆژیەتەكەیان، باوەڕییان بەوە هەیە، كە دەبێت سیاسەتی ئیسلام بەسەر ئەوانی تر بسەپێنرێت بەوەی یاسایە و نابێت لێی دەربچێت، باوەڕیشیان بەوە هەیە، كە دەبێت توند بیت بەرانبەر ئەوانەی ئیسلام ڕەت دەكەنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا زۆرینەی ئەوانەی بوونەتە قوربانی دەستی گروپە توندڕۆكان موسڵمانن.

دەركەوتنی ئیسلامیی سیاسی لە بەریتانیا

توێژینەوەكە دەڵێت: بەهۆی گوتارەكەی ئەبوحەمزە لە 7ی یۆلیۆی 2005 تەقینەوەیەك لە میتڕۆی لەندەن ڕوویدا بەو هۆیەوە 52 كەس گیانیان لە دەست دا، تەنانەت دەركەوتووە، كە جیهادییەكان پێوەندییەكی بە تینیان هەیە لەگەڵ كتێبخانە و بازاڕەكانی كەلوپەلی ئیسلامی دەفرۆشن. توێژینەوەكە ئاشكرای دەكات، كە شەش كەسایەتی ڕۆڵی سەرەكیان هەبووە لەوەی ئیسلامییەكانی بەریتانیا بەرەو توندڕۆیی ئاڕاستە بكەن. ئەو كەسایەتییانەش ئەبوحەمزەی میسری، عەبدوڵا فەیسەڵ، ئەبوقەتادە فەڵەستینی، عومەر بەكری محەمەد و ئەنجەم چوردی و هانی سەباعی. لە پشتەوەی ئەو كەسایەتییانە دوو ڕووداوی گرنگ وای كردووە پاڵیان پێوە بنێت بەرەو توندڕۆیی ئەوانیش شەڕی دژ بە ئەفغانستان و شەڕی دژ بە سووریا و عێراق. بریسون دەڵێ: "ئەوەی جێگەی سەرنج بوو 64%ی ئەوانەی بەشداری توێژینەوەكەیان كردووە، بەشداری سێ شەڕیان كردووە، ئەوانیش شەڕی سوریا، عێراق، پاكستان، ئەفغانستان، سۆماڵ و كینیا.

سەبارەت بەوانەی لە دایك بووی ساڵانی حەفتاكانن و هەشتاكان گەیشتوونەتە تەمەنی گەنجیێتی، ئەوانەن بەشداری جیهادییان كردووە لە ئەفغانستان دژی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو، كە لەوێوە هزری جیهادی نێودەوڵەتی لە چیاكانی قەندەهار چەكەرەی كردووە. لەو كاتەدا پرسی جیهاد لە ئەدەبیاتی ئیخوانی موسلمین چەكەرەی كرد و پەرەی پێدرا، كە پاشان ڕێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە دروستبوو، كە دواتر نەوەی هەشتاكان ڕووداوەكەی 11ی سێپتێمبەری لێكەوتەوە و كە دواتر پەرچەكرداری نێودەوڵەتی دژی ئەو هزرە وەستایەوە. دوای 11ی سێپتێمبەر، هزری جیهادی لە عێراق و سووریا پەرەی سەند و لێرەوە نەوەیەك لە ئیسلامی سیاسی لە بەریتانیا دەركەوتن. لە دوای شەڕی ئەفغانستان، ململانێیەكانی سووریا وای كرد گەورەترین كۆڕبەندی ئیسلامی سیاسی چەكدار لە سووریا كۆببنەوە و بەشداری شەڕی سووریا بكەن.

ئاستی خوێندن

توێژینەوەكە دەری دەخات بەشێكی زۆری توندڕۆكان لە بەریتانیا زانست و زانیاری باشیان پێدراوە و لە بوارەكانی زانستی تەكنۆلۆجیا و ئەندازیاری و بیركاری و پزیشكی خوێندوویانە. ئەمەش ئەم تیۆرە پشتڕاست دەكاتەوە، كە هێندێك لە عەقڵیەتەكانی پەروەردە زۆر زیاتر ڕووبەڕووی توندڕۆیی دەبنەوە، چونكە ئەو جۆرە عەقڵیەتە ڕووبەڕووی پرسیاری ڕوون دەبنەوە.

بە پێی توێژینەوەكە، پێچەوانەی جیهادییە توندڕۆ موسڵمانەكانی هەندێ وڵاتی ئەوروپی وەك فرانسا و بەلجیكا، دەركەوتووە 13%ی توندڕۆكانی بەریتانیا بەهەر بیانوویەك بێت گرتووخانەیان بینیوە. لەگەڵ ئەمەشدا دەركەوتووە، كە بەریتانیا ڕووبەڕووی كێشەیەكی گەورە دەبێتەوە سەبارەت بە بڵاوبوونەوەی ئایدۆلۆجیای توندڕۆیی و توندوتیژی.

توێژینەوەكە لە كۆتاییدا دوو خاڵ دەخاتەڕوو وەك پێشنیاز بۆ بڕیار بەدەستانی بەریتانیا و دامەزراوە پێوەندارەكان بە ڕووبەڕووبوونەوەی توندڕۆیی، ئەوانیش ڕەخساندنی ژینگەیەكی فێركردن بۆ بەرەنگاربوونەوەی هزری توندڕۆیی، كە بەشێوەیەكی ڕوون و ئاشكرا ئەو كارە بكەن، هەوەرها بەرەنگاری بەرپرسانی ئەو ناوەندانەش ببنەوە و بیانكەنە ئامانج، كە گوتاری توندڕۆیی بڵاو دەكەنەوە.

سەرچاوە/ رۆژنامەی عەرەب