حەسەن عەلەوی بیرمەندی عێراق لە دیمانەیەكی "وشە"دا دەڵێت، لە دوای سەرنەكەوتنی كورد لە گەیشتن بە سەربەخۆیی، سەركردایەتیی كورد توانی بە خێرایی شۆككەر، كاردانەوەی دژ بە ریفراندۆم تێپەڕ بكات و ئەو شۆكە نەبووە هۆی دروستبوونی گرێ یان هەستكردن بە نسكۆ و ئاڵۆزتربوونی دۆخەكە.
ریفراندۆم و كاردانەوەكانی چۆن و چەند كاریگەرییان لەسەر عێراق بە گشتی هەبوو؟
وەڵامدانەوەی سەرانی هەرێمی كوردستان لە بەرامبەر ئەو دۆخەی ئێستە و ئەوەی لە بەغدا دەرچوو، لە دادگەی فیدراڵ و بەیاننامەكان دەریانخست كە ریفراندۆم تاقیكردنەوەیەكی تاڵ بوو، بەڵام ئەنجامی تری دەبێت وەك دروستكردنی دۆخێك لە لێكگەیشتن بەشێوەیەك كە مانگێك تێپەڕ نابێت و دۆخەكە لە نێوان هەرێم و بەغدا ئاسایی دەبێتەوە، بەڵام لەسەر بنەما و لێكگەیشتنی نوێ.
راستە ئێستە لایەنی كوردی دەستبەرداری هەندێك شت دەبن، بەڵام ئەوانە رێ لە دروستبوونی دووبەرەكی و جەنگ دەگرن، ئەگەرچی بەغدا خەریكی سوودوەرگرتنە لەو دۆخە نوێیەی دروست بووە و ئاستی مەرج و داواكارییەكانی زیاد دەكات و ئەوەش لە بەرژەوەندیی یەكپارچەیی عێراقدا نییە. پێویستە بەغدا هەوای سەركەوتن نەیگرێت، چونكە لەناو یەك وڵاتدا سەركەوتن و شكست نییە و ئەگەر لایەنێك شكست بێنێت، ئەوە عێراقە.
هەرێمی كوردستان بۆچی وای بەسەر هات، هۆكارەكان ناوخۆیی یان ناوچەیی یان نێودەوڵەتی بوون؟
ماقووڵ نییە مافی چارەی خۆنووسین وەك جۆرێك لە خەیاڵ و وەهم دابنێین، چونكە بارزانی و ئەو گەلەی پاڵپشتییان لە ریفراندۆم كرد لە خەیاڵدا نەبوون، مافی چارەی خۆنووسین لە سەرەتای دەرچوونی بە فەرمی لە 1917 لەلایەن ویلسنی سەرۆكی ئەوكاتی ئەمەریكا كە لە خاڵی 12مین لە پرەنسیپە 14 خاڵییەكەیدا هاتووە و هەموو گەلانی دنیا پێی شاد بوون، بۆیە لەو ساتەوە تا ئێستە ژمارەیەكی زۆر لە گەلانی دنیا سەربەخۆ بوون و چارەی خۆنووسینیان دیاری كرد، تەنیا گەلی كورد نەبێت، ئەوانەی دەڵێن كە كورد لە خەیاڵدا دەژیان، راست نییە، ئەوەی رووی دا كورد پشتی بە لایەنەكانی نێودەوڵەتی و بڕیارەكانی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان لەوەتەی عوسبەت ئەلئومەمەوە بەست، پەیمانی سیڤەر و كۆنگرەی پاریس و كۆنگرەی كۆڵۆنییەكانی بەریتانیا لە میسر بە سەرۆكایەتیی چەرچڵ لە ئاداری 1921، كە ئەوكات بڕیاری دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی دا، بەڵام دیپلۆماسیی بەریتانیا زانیاری بە هەڵەی دایە وەزارەتی دەرەوە ئەمەریكا و كۆڵۆنییەكانی بەریتانیا و بانگەشەی ئەوەی كرد كە كورد دەنگیان بۆ چوونە پاڵ عێراق داوە، ئەوەش راست نەبوو، چونكە ئەوكات شۆڕشی شێخ مەحموودی حەفید شانشینێكی دروست كردبوو، هەروەها هەولێر هەمووی دەنگی بۆ چوونە پاڵ عێراق نەدا، بەڵام دیپلۆماتكارانی بەریتانیا لەوانەش (بیرتی كۆكس)، كاریان بۆ ساختەكردنی راستییەكان كرد و زانیاریی هەڵەیان دایە وەزارەتی كۆڵۆنی بەریتانیا بەوەی گەلی كورد لە راپرسییەكەدا چوونە پاڵ عێراقیان هەڵبژاردووە. ئەوكاتە هەموو كورد كۆك نەبوون لە چوونە پاڵ عێراق، بە تایبەتی سلێمانی كە سەنگی گەورەی سیاسی و دانیشتوان و خەباتی كوردستانی عێراق بوو.
بۆیە ئەو هەنگاوەی سەركردایەتیی كورد نای لە ئەنجامدانی ریفراندۆم، خەیاڵ نەبوو، بەڵكو جۆرێك بوو لە بەكارهێنانی مافی گەلێك، بەڵام ئەوەی كە كاتەكەی راست بوو یان هەڵە، ئەوەیان بۆ پەرتەوازەیی كورد دەگەڕێتەوە، هەوڵەكانی سەرۆك مەسعوود بارزانی بۆ كۆكردنەوەی ریزەكانی كورد لە رێی خستنەڕووی پڕۆژەیەكی نەتەوەیی كە سلێمانی و هەولێر و پارتە دابەشبووەكان یەك بخاتەوە، هەنگاوێكی نەتەوەیی بوو، بەڵام سەركەوتنی بەدەست نەهێنا.
رۆڵی عێراق، وڵاتانی ناوچەكە وەك ئێران و توركیا چی بوو لەو بابەتەوە، ئاخۆ ئەوان رقی نەتەوەپەرستی خۆیان لە كورد دەرنەكرد؟
ئەوەی هۆی ناوچەیییە لەو رووداوانەی رووی دا، هەستێكی جێماوی بۆماوەیی هەرێمایەتی و ترسان لە دروستبوونی دەوڵەتێكی كوردی بوو لەوەی كوردستان باڵادەست بێت لەسەر ئەو وڵاتانە، ئەوەش هەڵوێستێكی كۆنە و نوێ نییە، هەرچی هۆكارەكانی ناوخۆیی كوردییە، كە بۆ كوردی رادەگەیەنم بەر لە عەرەب، كە كورد خۆیان زیادەڕۆیییان كرد لە ترسان لە دۆخە بابەتییەكان كە باسم لێیان كرد، كە رێگر بوون لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردی و گەیشتن بە مافی چارەی خۆنووسین. بۆچی؟، چونكە بزاوە نەتەوەیییەكان پشت بەهێزی خۆیان و ناوخۆ دەبەستن، نەك هێزی بابەتییانە، ئەگەر پشت بە هێزی بابەتییانە ببەستن، هیچ دەوڵەتێكی نەتەوەیی لە دنیا دروست نەدەبوو، وەك ئەڵمانیا و فڕەنسا و ئیتاڵیا و وڵاتانی عەرەبیش، واتە پێویستە لەسەر خواستی خۆیی بنیات بنرێت، نەتەوەیییەكان پشت بە هێزی خۆیی خۆیان دەبەستن و دۆخی بابەتییانە لایان گرنگ نییە، بۆیە زیانیان دەبێت، ئەوەی لە ریفراندۆم رووی دا، یەكەم جار بوو لە مێژووی كورد كە ئەوان دۆخە بابەتییەكان ببڕن، ئەو كارەی كورد كردی دوو ئەگەری لە بەردەم بوو، سەردەكەوت یان فەشەلی دەهێنا، ئەگەر سەركەوت ئەوان سەركردەكە راست دادەنێن و ئەگەر فەشەلی هێنا وای دادەنێن كە راست نەبووە، بۆیە ئەوەی رووی دا یەكەم جارە سەركردەیەكی كورد پاڵپشت بە دۆخی ناوخۆیی نەك بابەتی جموجۆڵ بكات، چونكە بۆ هەمیشە دۆخی بابەتییانە لە دژی بزاوی رزگاریخوازییە.
ئێوە چۆن دۆخی كوردستان و پێش و پاش ریفراندۆم دەخوێننەوە؟
پرۆسەی ریفراندۆم و ئەنجامدانی بۆ هەردوولا، واتە هەولێر و بەغدا كتوپڕ بوو، بۆ بەغدا كتوپڕ بوو كە كورد بە راست بەرەو سەربەخۆیی دەچن، بە هەمان هێزیش بۆ كورد كتوپڕ بوو كاتێك بینییان كە دەوڵەتانی هەرێمی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كۆك بوون لەسەر پاڵپشی نەكردنی ریفراندۆمەكەیان، هاوكات ئەوەیان هێزی زیاتری بە حكوومەتی عێراق بەخشی، بەدەر لەو سەركەوتنانەی پێشتر عێراق بەسەر داعشی بە دەست هێنا، ئەوانەش پێگەی حكوومەتی بەغدایان بەهێزتر كرد وەك حكوومەتێكی بەهێزیان پێشان دا.
دواتر هەرێمی كوردستان بەر لە ریفراندۆم قوربانی هەستكردن بوو بە سەركەوتن، نەك وەك هەندێك دەڵێن كە ئەوان قوربانی هەستكردن بوون بە شكان، ئەو هەستە ئێستە دروست بووە، ئەگەرچی زوو تێپەڕ دەبێت، بەڵام بەر لە ریفراندۆم هەستی سەركەوتنیان هەبوو و ئەوان دەوڵەتێكی بێدەنگ بوون، بۆیە ئێستە ئەوەیان لە دەست داوە، بۆیە هەوڵی ئەوە هەیە لێرە و لەوێ بۆ گەڕاندنەوەی كورد بۆ سەردەمی پارێزگاكان.
وشە/ مەحموود ئیسماعیل