ئێزدییەكان چەند جەژنێكییان هەیە و سبەش دوای سێ ڕۆژ بە ڕۆژووبوون، جەژنی سەری ساڵی ئێزدییە، هەروەها یەكەم چوارشەمی مانگی نیسانی هەموو ساڵێك كوردانی ئێزدی ئاهەنگی جەژنی "چارشەمبەسۆر" دەگێڕن و جەژنی جەمایی ئێزیدی هەیە كە تایبەتە بە كوردانی ئێزدی.
ئێزدییەكان لە عێراق پریشكی گەورەی هێرشەكانی عێراق و ڕێكخراوە تیرۆرستییەكانیان بەركەوتووە لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، هەر لە سەرەتای هێرشەكەی داعش بۆ سەر شارۆكەی شنگال و دەورووبەری (بەدووری 120 لە خۆرئاوای مووسڵ)، نزیكەی 100 هەزار ئێزدیی لە چیایەكی هەڵكەوتوو لە باكوری خۆرئاوای عێراق و باشووری هەرێمی كوردستان بەبێ خۆراك‌و ئاو گەمارۆ درابوون.
دەروێش عەلی كەسایەتییەكی ئاینی ئێزدییەكان بۆ ''وشە''ـی دەڵێت، ئێمە سێ جەژنمان لەم ساڵەدا لە چیای شنگال بەڕێ كردووە و لە جەژنەكاندا چەندین رێوڕەسمی تایبەتی ئاینیان هەیە، ئەویش گۆڕینەوەی پەرییەكان و نوێكرنەوەی سۆز و پەیمانـە، یان بەڕۆژووبوون و ساڵی نوێ یان چارشەمبەسۆر.
ئەو پیاوە ئاینییە دەڵێت، بە بریاری ئەنجوومەنی رۆحانی ئێزدیی هیچ جەژنێكی ئاینی ئەنجام نادرێت تەنیا رێوڕەسم دەگێڕن، ئەوەش لە دوای ٣ـی ئاب/ ئۆگەستس ٢٠١٤، كاتێك كارەساتێك بەسەر ئێزدییان لە شەنگال هات، لەو مەزارگەیەدا نزا بۆ ئەو كچ و دایكانەی لە دەستی داعشدا ماون دەكەن بۆ ئەوەی ڕزگار بكرێن.
لە سێی ئابی 2014، چەكدارانی داعش هێرشیان كردە سەر دەڤەری شنگال و ژمارەیەكی زۆری ژنانی ئێزدییان بەدیل وەك بارمەتە برد، دواتر هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان هێرشیان كردە سەر دەڤەرەكە و ڕزگاریان كردەوە.
ئێزدییەكان لە ناوچە جیاجیاكانی باكوری خۆرئاوای عێراق و باكوری خۆرئاوای سووریا و ناوچەكانی باشووری خۆرئاوای توركیا دەژین. بەپێی ئامارەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، ژمارەیان لە عێراقدا 550 هەزار كەس بووە، لەگەڵ ئەوەی كە ڕوبەرووی ترس و چەوساندنەوە و ناشرینكردنی وێنەیان بوونەتەوە، گومانی تێدا نییە كە بە درێژایی سەدەی رابردوو بە شێوەیەكی گەورە ژمارەیان كەمی كردووە.
چەوساندنەوەی بەردەوامی ئێزدییەكان لە بنچینەدا دەگەڕێتەوە بۆ هەڵە تێگەیشن لە ناوەكەیان، بەجۆرێك سوننە توندڕەوەكانی وەك رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی ئەم ناوە بۆ یەزیدی كوڕی معاویە دەگەڕێنێتەوە، دووەم خەلیفەی دەوڵەتی ئەمەوی (647-683 زاینی)، بەڵام لێكۆڵینەوەیەكی نوێ دەری خستووە كە ئەم ناوە پێوەندی بەو خەلیفە ئەمەوییەوە نییە، تەنانەت بە شاری یەزدیشەوە لە ئێران، بەڵكو لە وشەی فارسی "ئێزید"ـەوە وەرگیراوە كە واتای فریشتە یان خواوەند دەگەیەنێت.
ناوی ئێزدییەكان بە سادەیی "یەزدان پەرست" یان "خودا پەرست" دەگەیەنێت، كە لەوەوە ئێزدییەكان وەسفی خۆیان دەكەن، بەڵام ئەو ناوەی كە خۆیان بەكاری دێنن بریتییە لە "داسنی" كە لە ناوی "دیوسیس" یان "ئەبرشیە"ـەوە داتاشراوە، كە لە بیروباوەڕی كەنیسەی كۆن لە خۆرهەڵات وەرگیراوە، كە زۆربەی بیروباوەڕەكانیان لە ئاینە كوردەكانی كۆن هەڵهێنجاوە و خۆیان بە بەردەوامی ئاینیی میترایی یان یەزدانپەرستی ئەناسێنن، هەموو تێكستە ئاینەكانیان بە زمانی كوردی كرمانجییە و هەموو زارەكییە.
بەهۆی ئەو نهێنییەی كە بیروباوەڕەكەیانی تەنیووە، زۆر چەمكی هەڵە هەیە كە پێیوایە بیرباوەڕی ئێزدیی پێوەندی بە ئاینی زەردەشتی یان بە خۆرپەرستییەوە هەیە، بەڵام لێكۆڵینەوەیەكی نوێ دەری خستووە كە هەرچەندە مەزارەكانیان بە هێمای خۆر دەڕازێننەوە‌و گۆڕستانەكانیان روویان لە خۆرهەڵاتە، تا ئێستەش خۆر یان رۆژ لەلای ئێزدیان جێگەی تایبەتی هەیە و زۆر بە قودسیەت دەنرخێنرێت.
"پیر"، ناوێكە كە بە چینێك لە پیاوە ئاینییەكانی ئێزدییان دەوترێت، منداڵەكانیان بە ئاوێكی پیرۆز پاك دەكەنەوە، هاوكات لە رێوڕەسمی هاوسەرگیریدا نانێك دەكرێت بە دوو بەشەوە و بەشێكی دەدرێتە بوو ك و ئەوی تریش دەدرێتە زاوا، هاوكات، بووك پۆشاكێكی سوور دەپۆشێت.
لە مانگی كانوونی یەكەمدا، ئێزدییەكان بۆماوەی سێ رۆژ بەڕۆژوو دەبن، لەماوەی نێوان (20-15)ی ئەیلوول ئێزدییەكان حەج دەكەن و بۆ پەرستگەی لالش و مەزاری شێخ عەدی یان وەكو ئەوان دەیناسێنن – شیخ ئادی لە باكوری مووسڵ و رۆژهەڵاتی دهۆك بە دووری 45 كم، لەوێ هەندێك قەول و سروودی ئاینی رێك دەخەن.
خواوەندی مەزنی ئێزدییەكان ناوی "یەزدان"ـە و پایەیەكی بەرزی هەیە لایان بەجۆرێك نابێت راستەوخۆ بپەرسترێت، بەڵكو خاوەن هێزێكی شاراوەیە، لەگەڵ ئەوەی خوڵقێنەری گەردوونە، بەڵام پاسەوانی نییە و حەوت رۆحی تر لەو خواوەندەوە سەرچاوەیان گرتووە كە گەورەترینیان "مەلەك تاوسە" كە جێبەجێكەری كارای ویستی پیرۆزە.
لە مەسیحیەتی كۆندا تاوس هێمایەك بوو بۆ نەمری، چونكە گۆشتەكەی خراپ نابێت، مەلەك تاوس لەلای ئێزیدییەكان گیانی خواوەند بەرجەستە دەكات و لێی جیانابێتەوە، لەبەرئەوە ئەم ئایینە بە یەكێك لە ئاینە یەكتاپەرستەكان ئەژمار دەكرێت.
ئێزدییەكان بڕوایان وایە كە رۆح یەك لەدوای یەك بە جەستە جیاوازەكاندا گوزەر دەكات، پاكبوونەوەی پلەبەندیش لە رێگەی لەدایكبونی نوێ و بەدوای یەكداهاتنی نەوەكان روو دەدات.
بەپێی دوایین ئاماری بەرێوەبەرایەتی گشتیی كاروباری ئێزیدی لە حكوومەتی هەرێمی كوردستان، 360 هەزار هاووڵاتی ئەو پێكهاتەیە ئاوارە بوون و نزیكەی 90 هەزار كەسیش بۆ دەرەوەی عێراق كۆچیان كردووە.
لەو ئامارەدا هاتووە هەزار و 293 ئێزیدی شەهید بوون و نزیكەی سێ هەزار منداڵ هەتیو كەوتوون، بەجۆرێك 1759 منداڵ باوكی لەدەست داوە و 407 یان دایكیان نەماوە، 359 منداڵ دایك‌و باوكی لەدەست داوە و 220 منداڵیش دایك و باوكیان لە دەستی داعشدایە.
تەنیا لە سنووری شارۆچكەی شەنگال، تا ئێستە 43 گۆڕی بەكۆمەڵ دۆزراونەتەوە جگە لە دەیان گۆڕی یەك كەسی، هەروەها داعش لە هێرشەكانیدا 68 مەزارگە و شوێنی ئاینی ئێزیدییەكانی تەقاندۆتەوە.