دواجار گرژییەكان لەسەر سەرچاوە سروشتییەكانی دەریاری سپی ناوەڕاست لە نێوان توركیا و قوبرسی یۆنانی لەلایەك و لبنان و ئیسرائیل لەسەر دەرهێنانی گازی سروشتی سەریهان هەڵدا. حەسەن نەسروڵڵا هەڕەشە لە ئیسرائیل دەكات و توركیاش رێگە نادات قوبرس گەڕان بە دوای گازدا بكات.
ململانێی توركیا و قوبرس
گرژی و ململانێی نێوان وڵاتانی سەر دەریای سپی ناوەڕاست بە تایبەت لە نێوان قوبرسی یۆنانی، توركیا، لبنان، سوریا و ئیسرائیل و میسر دەمێكە بوونی هەیە، بەڵام دوای ئەوەی لبنان و قوبرسی یۆنانی بڕیاریاندا گەڕان بە ناوچە سنوورییە ئاوییەكانیان بكەن بۆ گازی سروشتی خەریكە گرژییەكە دەچێتە قۆناغێكی باڵاتر، ئەمەش وایكرد بە بیانووی چالاكی سەربازی توركیا رێگری لە كۆمپانیای ئینی ئیتاڵی بگرێت گەڕان لە ئاوەكانی قوبرس ئەنجام بدات، لەولاشەوە ئیسرائیل..
توركیا جگە لە پاساوی چالاكی سەربازی، بە ئاشكرا رای دەگەیەنێ گەڕان بە دوای گازی سروشتی لە سێیەمین كێڵگە لە قوبرسی یۆنانی پێشێلكردنی مافی قوبرسی توركییە.
جێی باسە دوورگەی قوبرس كە ساڵی 1974 دابەشكراوە، بەشی باكورەكەی بە كۆماری قوبرسی باكور ناوزەند دەكرێت كە جگە لە توركیا هیچ وڵاتێك دانی پێدا نەناوە، هەرچی بەشەكەی ترە، كۆماری قوبرس لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دان پێدانراوە و ئەندامی یەكێتی ئەوروپایە.
هەڕەشەكانی توركیا هەر هێندە نین، هەفتەی رابردوو رەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆكی توركیا رای گەیاند دوور نییە ئۆپراسیۆنی سەربازی بۆ سەر قوبرس ئەنجام بدەین و لە دەریای ئیجەوە مافە ئاوییەكانی وڵاتەكەمان بپارێزین.
زیاتر گوتی "كەشتییە جەنگی و فڕۆكە جەنگییەكانمان بە وردی هەڵسەنگاندنی رەوشەكە دەكەین، داواش لە كۆمپانیا بیانییەكان دەكەین نزیك نەبنەوە لە كەناراوەكانی قوبرس بۆ گەڕان بەدوای گازی سروشتی".
چاودێرانی ئەوروپی دەڵێن توركیا بەرەیەكی تری ململانێی لەگەڵ ئەندامانی ناتۆ بەتایبەت یۆنان لە كەناراوەكانی قوبرس كردۆتەوە كە خۆیشی تێیدا ئەندامە.
گرژی نێوان میسر و توركیا
لەسەر رووداوەكانی ئەمدواییە، میسر بە ناچاری هاتە سەر خەت. رەنگە بەدەنگ هاتنەكەی میسر زیاتر سیاسی بێت و دژ بە یارمەتیدانی ئیخوانەكان بێت لەلایەن توركیایەوە، ئەمەش وایكرد پشتگیری لە قوبرس بكات.
سامح شوكری وەزیری دەرەوەی میسر رای گەیاند قوبرس مافی خۆیەتی گەڕان بە دوای گازی سروشتی بكات لە ئاوی نێودەوڵەتی سنووری خۆی بە گوێرەی رێككەوتنی پەیوەندار بە پشكی هەر وڵاتێك لەسەر دەریا لە نێوان میسرو وڵاتانی نیقۆسیا ساڵی 2003، بەپێی ئەو یاسایە میسر وەها لێكی دەداتەوە هەر هێرشێك بكرێتە سەر قوبرس بە هێرش كردنە سەر میسر ئەژماری دەكات.
دیوەكەی تری هەوڵی میسر ئەوەیە خۆیشی چاوی بڕیوەتە گەڕان بۆ گازی سروشتی دوای سەركەوتنی كێڵگەی زوهر و كێلگەیەكی تر كە ئێستە كۆمپانیای بی پی بەریتانی كاری پێشخستنی بۆ دەكات.
میسر پلانی داڕشتووە تا ساڵی 2020 گاز هەناردە بكات، دوای ئەوەی كۆمپانیای ئینی ئیتاڵی ساڵی 2015 دۆزیەوە و چەند رۆژێك لەمەوبەر بەرهەمەكەی دەرهێنرا كە پێشبینی دەكرێت 30ترلیۆن پێ سێجا بێت.
ئیسرائیل پشت لە تورکیا و روو لە میسر
لەسەر ئەو پرسە ئیسرائیلیش هاتووەتە ناو ململانێیەكە و گرژییەكانی زیاتر ئاڵۆز كردووە، دوای ئەوەی لبنان بڕیاری گەڕانی بە دوای گازی سروشتی لە سنووری ئاوی نێودەوڵەتی وڵاتەكەی راگەیاند.
جێی باسە لەم ساڵانەی دوایدا رێككەوتنێك لە نێوان توركیا و ئیسرائیل واژۆ كرا بۆ گواستنەوەی گازی سروشتی ئیسرائیل لە رێگەی توركیاوە بۆ وڵاتانی ئەوروپا، ئەمە لە كاتێكدایە لە ئێستەدا پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی توركیا و ئیسرائیل وەك پێویست نییە، بۆیە ئیسرائیل بیر لەوە دەكاتەوە رێككەوتن لەگەڵ میسر ئەنجام بدات، هاوكات قوبرس بۆ ئیسرائیل پێگەیەكی گرنگی هەیە وەك ئەندامێكی ناتۆ لەلایەك و دەرگای پشتەوەی ئەوروپا لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست.
كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان
كۆمپانیای جیۆلۆجیكاڵ سێرڤی ئەمەریكی لەبارەی یەدەگی گازی سروشتی دەریای سپی ناوەڕاست لە نێوان وڵاتانی قوبرس تا میسر، لەوێوە بۆ ئیسرائیل تا لبنان بە 340ترلیۆن پێ سێجا مەزندە دەكات، ئەمەش ئەو بڕەیە كە زیاترە لە گازی سروشتی دۆزراوەی ئەمەریكا.
لای خۆیەوە كۆمپانیای ئینی ئیتاڵی رای گەیاند كە كێڵگەیەكی گازی سروشتی نزیك لە قوبرس دۆزیوەتەوە و دەستی كردووە بە گەڕانی سەرەتایی لە بلۆكی شەشەم لە ناوچەكەدا، روونی دەكاتەوە جۆری گازەكەی درێژكراوەی هەمان یەدەگی گازی سروشتی كێڵگەی زوهێری میسرە كە ساڵی 2015 دۆزرایەوە.
جیۆرجوس لاخوتربیس وەزیری وزەی قوبرس دەڵێ دۆزینەوەی گازی سروشتی لەلایەن كۆمپانیا ئینی ئیتاڵی گرنگە و یەدەگەكەی دەگاتە 170 بۆ 230 ملیار پێ سێجا و بە بەراورد لەگەڵ كێڵگەی ئەفرۆدایت كە ساڵی 2011 دۆزراوەتەوە دەگاتە 6 بۆ 8 ترلیۆن پێ سێجا.
كۆمپانیای ئینی ئیتاڵی لەگەڵ كۆمپانیای تۆتاڵ هاوبەشن لە دەرهێنانی گازی سروشتی لە 11 بلۆك و لەگەڵ كۆمپانیای كۆ گازی كۆریای باشووریش لە بلۆكەكانی دوو، سێ و نۆ هاوبەشە، ئەمە لە كاتێكدایە كۆمپانیای ئێكسۆن مۆبیلی ئەمەریكیش نیازی هەیە وەبەرهێنان لە بلۆكی ژمارە 10 یان دیلفینوس بكات.
تاكە بەربەست لە بەردەم پێشخستنی دەرهێنانی گاز لەلایەن قوبرسەوە هەڵوێستی توركیایە كە رەتی دەكاتەوە، بەڵام دۆزینەوەی كێڵگەی زوهێر لەلایەن میسر وایكردووە وڵاتانی ناوچەكە كێبڕكێ بكەن لە دۆزینەوە و گەڕان بە دوای گازی سروشتی سەرەڕای بوونی گرژی و ململانێ لە نێوانیاندا.
گرژی نێوان لبنان و ئیسرائیل لەسەر ساماننی هایدرۆكارنیك
بەهۆی ململانێ سیاسی دەیان ساڵە، لبنان نەیتوانیوە سوود لە سەرچاوە سروشتییەكانی وەربگرێت و نەیتوانیوە هیچ گەڕانێك لە دەریای سپی ناوەڕاست بۆ نەوت و گاز ئەنجام بدات، ئەمەش رەنگدانەوەی نەرێنی زۆری هەبووە بەسەر ئابووری ئەو وڵاتە، بەڵام گرژی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیلیش دیوێكی دیكە بووە بەهۆی هەڕەشەكانی ئیسرائیل.
لە نۆی ئەم مانگە، لبنان لەگەڵ كۆمپانیاكانی تۆتاڵی فڕەنسی و ئینی ئیتاڵی و نۆڤاتیكی رووسی سێ گرێبەستی گەڕان و پشكنینی لە سنووری ئاوی خۆی لە دەریای سپی ناوەڕاست واژۆ كرد، لەسەر ئەمەش ئیسرائیل رەخنەی توندی لە رێككەوتنەكان گرت و رای گەیاند ئەو رێككەوتنانە دنەدانی ئیسرائیلە بەهۆی نەبوونی رێككەوتن لە نێوان ئیسرائیل و لبنان لەسەر سنووری ئاوی نێوانیان.
سیزار خەلیل وەزیری وزەی لبنان رای گەیاند گەڕان لە ناوچەی ژمارە نۆ دەستپێ دەكات كە بەشێك لە ئاوەكەی دەكەوێتە ناوچەی ململانێ لەسەر لە نێوان لبنان و ئیسرائیل، ئەمە لە كاتێكدایە كۆمپانیای تۆتاڵی فڕەنسی رای گەیاند تا ساڵی 2021 یەكەم بیریان لە ناوچە ژمارە چوار كۆتایی پێ دێت.
هەڕەشەكانی ئیسرائیل بێ وەڵام نەبوو لای لبنان، حەسەن نەسروڵڵا ئەمینداری گشتی حزبوڵڵا هەڕەشەی توندی لە ئیسرائیل كرد ئەگەر رێگری لە لبنان بكات لە گەڕان بەدوای دەرهێنانی نەوت و گاز، رای گەیاند ئەگەر ئیسرائیل بەردەوام بێت لسەرە هەڕەشەكانی ئەوا وێستگەكانی بەرهەمهێنانی گازی ئیسرائیلی لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست پەك دەخات.
گوتی "ناوچەكە بە تەواوەتی بووەتە ناوچەی جەنگ لەسەر نەوت و گاز".
لای خۆیەوە ئیسرائیل هۆشداری دایە كۆمپانیا جیهانییەكان كە نزیك نەبنەوە لە ناوچە ئاوییە ململانێ لەسەرەكان، هاوكات سەرچاوە ئەوروپییەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن هەڕەشەكانی نێوان هەردوو وڵات بۆ دەستنیشان نەكردنی سنووری ئاوی نێوانیان، ئەمە لە كاتێكدایە حزبوڵڵا هەڕەشە لە كێڵگەی تاماری ئیسرائیلی ددەكات كە ئەو وڵاتە بە نیازە پێشی بخات.
جەنگی داهاتووی ناوچەكە لەسەر نەوت و گازی دەریای سپی ناوەڕاست دەبێت
لای خۆیەوە كۆمپانیای سپیكترۆمی بەریتانی ئاشكرای دەكات لە پشكنینێكی جیۆفیزیایی لە دەریای سپی ناوەڕاست كە رووپێوی سیزموگرافی سێ رەهەندیشی بۆ كراوە، دەركەوتووە سنوورە ئاوییەكانی لبنان 25ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی گازی سروشتی لێیە كە دەكرێت بۆ بازرگانی بەكار بهێنرێت، بەمەش ئابووری ئەو وڵاتە دەبوژێتەوە.
پێدەچێ رووبەڕوو بوونەوەی سەربازی داهاتوو لە ناوچەكەدا لەسەر نەوت و گاز بێت، ئەمەش دەبێتە هۆی پەكخستنی سوودمەند بوون لەو دهاتە بە نرخەی دەریای سپی ناوەڕاست، جگە لەمە هەر گرژییەكی سەربازی كاریگەری راستەوخۆ دادەنێت لەسەر بەندەری جەیهانی توركی و هەر رووبەڕوو بوونەوەیەكیش لە نێوان توركیا و قوبرس، یۆنانیش دەخاتە ناو شەڕەكە.
بەگوێرەی توێژینەوە جیۆلۆجییەكان رۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست دەوڵەمەندە بە سەرچاوەی سروشتی نەوت و گاز كە ئەگەر وڵاتانی ناوچەكە رێككەوتنی لەسەر بكەن ئەوا بەشی هەر هەشت وڵات دەكات.
بەڵام ناوەندی گلوباڵی ئەمەریكی بۆ توێژینەوە رای دەگەیەنێ ئەگەر شەڕ لە ناوچەكەدا سەرهەڵبدات ئەوا یەكەمجار لە نێوان لبنان و ئیسرائیل دەبێت لەسەر دەستنیشان كردنی سنووری ئاوی نێوانیان.
پێدەچێ ئەو شەڕە تەنیا لە نێوان ئەو دوو وڵاتە نەبێت بەڵكو حزبوڵڵای لبنانی و سووریا و ئێران و تەنانەت رووسیاش بهێنێتە سەر خەت.