ئێستە چوار جەنگی گەورە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووە، ئەگەرچی لە زۆر ناوچەی تری دنیا شەڕ لەنێوان حكوومەت و گرووپە چەكدارەكان هەن، بەڵام هیچیان هێندەی جەنگی ناوخۆی سووریا، یەمەن، ئۆكڕاینا و ئەفغانستان كاریگەر و درێژەیان نەكێشاوە.
جەنگ لە سووریا پێی نایە ساڵی هەشتەم
بەم نزیكانە جەنگی ناوخۆی سووریا پێ دەنێتە ساڵی هەشتەمیەوە، لەو حەوت ساڵەی رابردوودا كۆمەڵگەی نێوەڵەتی لە سەرووی هەموویانەوە ئەمەریكا و رووسیا، لە ئاستی هەرێمایەتیش توركیا، ئێران و وڵاتانی كەنداوی هێناوەتە سەر خەت. ئەگەرچی ئێستە جەنگەكە خۆی لە هێرشی توركیا بۆ سەر عەفرین و هێرشی حكوومەتی سووریا بۆ غۆتە خۆی كورت كردووەتەوە، بەڵام هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ گەیشتن بە ئاشتی و كۆتاهاتنی ئەو شەڕە، باشترین چارەسەر بۆ دۆخی ئێستەی سووریا هێوركردنەوە و راگەیاندنی ئاشتییە ئەگەر بۆ ماوەیەكی كاتیش بێت.
وەك لای هەمووان روونە، حكوومەتی بەشاڕ ئەسەد لەلایەن مۆسكۆ و تارانەوە شێڵگیرانە پشتگیری لێ دەكرێت، هەر ئەمەیش هۆكاری مانەوەی لە ماوەی ئەو حەوت ساڵی رابردوو لەسەر دەسەڵات.
هێرشی توركیا بۆ عەفرین كە دانیشتوانەكەی نیو ملیۆن كەس دەبێت و زیاتر لەو ژمارەیەش خەڵكی تری ئاوارەی لێ ئاكنجییە، نزیك دەبێتەوە لە دوو مانگ، لەم هەفتەیەشدا بە گوێرەی روانگەی مافەكانی مرۆڤ لە سووریا زیاتر لە 160هەزار كەس ئاوارە بوونە، ئەوە جگە لە كوژران و برینداربوونی هەزارانی تر لە خەڵكی سڤیل بەهۆی بۆمبارانەكانی فڕۆكە جەنگییەكانی توركیا.
لە غۆتە كە لە ساڵی 2013ەوە بەدەست ئۆپۆزسیۆنی سووریایە، لە ماوەی چەند هەفتەی رابردوودا بەهۆی هێرشەكانی سوپای سووریا زیاتر لە 600 كەسی سڤیل بوونە قوربانی.
ئەگەرچی لە سووریا داعش بە فەرمی كۆتایی پێ هاتووە، بەڵام گرووپە ئیسلامییە توندڕۆكان تا ئێستە چالاكن، لەوانە دەستەی تەحریری شام كە سەر بە قاعیدەیە. جگە لەو گرووپە چەكدارییە، چەندان گرووپی تر هەن لەسەر خاكی سووریا، هەندێكیان لەلایەن ئەمەریكا و هەندێكی تریشیان لەلایەن توركیا و وڵاتانی كەنداو پشتگیری لۆجستی و داراییان دەكرێت.
ئەوە شەڕە بۆ بەردەوام دەبێت؟
ئەگەرچی تێگەیشتن لە هاوكێشەی سووریا كە چەندان گرووپی چەكداری ئایدۆلۆجی دژ بەیەك تێدایە، هاوكات بەرژەوەندیی چەندان وڵات كەوتووەتە ئەو وڵاتە لە سەرووی هەموویانەوە ئەمەریكا و رووسیا، ئەمانە بەلایەك، لەلایەكی تریش ئاریشەی ئایدۆلۆجی و ئەتنی و تائیفەگەرایی خەڵكەكەش لەلایەكی تر یەكێكە لە هۆكارە هەرە سەرەكییەكانی بەردەوامی جەنگ لە سووریا. هەرچی نەتەوە یەكگرتووەكانە لە هاوكێشەكە خۆی كشاندووەتەوە و ئەمەریكایش پاشەكشەی كردووە تەنیا پشتگیری لەو هێزی كوردی دەكات كە پێی وایە لەو هاوكێشەیەی سووریا باشترین بژاردەن بۆ هاوپەیمانی بەستن لەگەڵیاندا.
بەهۆی شەڕەوە، تەواوی سووریا وێران بووە كە ئاوەدانكردنەوەی پێویستی بە ملیاران دۆلار دەبێت، دنیایش لە ئاست دۆخی سووریا كەڕ و ڵاڵە بەهۆی پێگەی بەهێزی رووسیا و ئەمەریكا، كە ئایدیای هەردوولا بۆ تێگەیشتن لە چارەسەركردنی كێشەكانی سووریا جیاوازە. رووسیا پێی وایە دەبێت لە رێگەی ئاستانە و سووچی چارەسەری كێشەكانی سووریا بكرێت، كەچی ئەمەریكا پێی وایە دەبێت لە رێگەی لووتكەی ژنێڤ چارەسەر بكرێت.
حەوت ساڵەی شەڕی یەمەن
حەوت ساڵ پێش ئێستە یەمەن كەوتە ناو گێژاوێكەوە و جەنگی ناوخۆ تەواوی وڵاتی گرتەوە، دوای حەوت ساڵ هێشتە هیچ ئاسۆیەكی ئاشتی لە نێوان هێزەكاندا بەدی ناكرێت. یەمەن وەك هەژارترین دەوڵەتی عەرەبی، كەوتە بەر لێشاوی بەهاری عەرەبی كە بەهۆیەوە عەلی عەبدوڵا ساڵح ساڵی 2011 وازی لە پۆستی سەرۆكایەتی هێنا و عەبد رەبە مەنسوور هادی جێگرەكەی بووە سەرۆك.
یەمەن كە پێشتر وڵاتێكی داگیركراو بوو و لەلایەن بەریتانیاوە فەرمانڕەوایی دەكرا، هیچ كاتێك ئارامی و سەقامگیری بەخۆیەوە نەبینیوە، لە نەوەتەكانی سەتەی رابردوو شەڕی ناوخۆ لەو وڵاتە سەری هەڵدا. گەندەڵی و بێكاری و كەمی خۆراك و رژێمی عەشایەری و ئەوانەی داوای جیابونەوەیان دەكرد لە باشووری وڵات و دەستوەردانی هەرێمایەتی وایان كرد بەهاری عەرەبی بگاتە یەمەن.
جگە لەمە، جەنگاوەرە جیهادییەكان هێزێكی تۆكمە بوون لە یەمەن، لقی رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدەیان لە یەمەن دامەزراند دژ بە ئۆپراسیۆنی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری ئەمەریكییەكان كە لە رێگەی فڕۆكەی بێ فڕكەوان ئەنجامی دەدان، ئەمەیش پەرچەكرداری لای خەڵك دژ بەو ئۆپراسیۆنانە لێكەوتەوە و دۆخەكە شێوا، رێگەی خۆشكرد سعوودیەش چەكدار رەوانەی یەمەن بكات. هەموو ئەوانە هادی سەرۆكیان خستە بەردەم ئاڵنگارییەكی گەورە كە لە توانایدا نەبوو.
دیارترین ئەو ئاڵنگارییانەی رووبەڕووی هادی سەرۆك بوونەوە، سەنگەرگرتنی حوسییەكان بوو كە كەمینەیەكی شیعەی ئۆپۆزسیۆنن لە باكوری یەمەن نیشتەجێن، ئەوان مێژووێكی درێژییان لە ئۆپۆزسیۆن بوون دژ بە حكوومەتی سوننە لەو وڵاتە هەیە.
حوسییەكان هێرشیان كردە سەر سەنعای پایتەخت و لە مانگی كانوونی دووەمی 2015 داگیریان كرد و هادی سەرۆك و حكوومەتەكەیان ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرد. ئەمەیش دەرگەی بۆ دەستوەردانی دەرەكی خۆشتر كرد و تەنگژەی مرۆیی بەدوای خۆیدا هێنا و ملیۆنان یەمەنیش ئاوارە بوون. لەسەر ئەو هێرشەی حوسییەكان، هاوپەیمانی كەنداو پێكهێنرا كە سعوودیە سەركردایەتی دەكرد و ئەمەریكا و بەریتانیا و ئەوروپایش هاوكاری لۆجستی و هەواڵگرییان دەكرد، ئامانج لە ئۆپراسیۆنەكە جگە لە لاوازكردن و راوەدونانی حوسییەكان بوو لە سەنعای پایتەخت، رێگرتنیش بوو لە دەستگەیشتن بەو چەكەی لە ئێرانەوە بۆیان رەوانە دەكرا.
ئەو شەڕە بۆ بەردەوامە؟
یەكێك لە هۆكاری بەردەوامیی شەڕەكە بارگرژیی مێژوویی ئاڵۆزی نێوان هۆزەكانی یەمەنە كە هەموویان خاوەنی هێزن و هیچ كامێكیشیان هێندە بەهێز نییە بتوانێت بەسەر ئەوانی تردا سەربكەوێت و كۆتایی بە دۆخەكە بێنێت. لە پاڵ ئەمەدا دەستوەردانی دەرەكی ئاگری بەردەوامی شەڕەكە خۆش دەكات و هەرلایەك دەیەوێت زۆرترین چەكی نوێ لەوێ تاقی بكاتەوە و بازاڕ بۆ چەكەكانیشی بدۆزێتەوە، بۆیە پرسەكە زۆر لەوە گەورەترە كێ دەگات بە دەسەڵات، هەموو ئەمانە یەك رستە تۆختر دەكەن كە گەیشتن بە ئاشتی لە كاتی ئێستەدا زۆر دوورە.
كۆنگۆی دیموكراتی
ئەگەرچی ئێستە لە كۆنگۆی دیموكراتی شەڕ لە ئارادا نییە، بەڵام ئاماژەكان پێمان دەڵێن ئەو وڵاتە داڕووخاوە لەسەر لێواری خولێكی تری شەڕی ناوخۆیە.
ساڵی 1997 تا 2003، كۆنگۆی دیموكراتی بە شەڕێكی قوڕسی ناوخۆ تێپەڕی كە بەهۆیەوە زیاتر لە پێنج ملیۆن كەس كوژران، دەرئەنجامی شەڕەكە دوای دەستوەردانی هەموو هێزە هەرێمایەتییەكان كۆتایی بە دەسەڵاتی مۆبۆتۆ سیسی سیكۆی سەرۆكی وڵات هێنا، بەمەیش جۆرێك لە ئاشتی و پێكهێنانی حكوومەتی نوێ لە وڵات هاتە پێشەوە.
دوای مۆبۆتۆ، حكوومەتێكی زۆر لاوز بە سەرۆكایەتیی جۆزێف كابیلا دامەزرا كە دەسەڵاتی بەسەر هەموو كۆنگۆ نەبوو، كە وای كرد یاسا و دامەزراوەكان لەو ناوچانە تووشی داڕمان ببن كە نەكەتبووە ژێر دەسەڵاتی حكوومەتەكەی، ئەمەیش وای كرد ململانێ لەنێوان سەركردەكانی جەنگ و كۆمەڵگە جیاوازە ئەتنییەكان و ئۆپۆزسیۆن زیاتر ببێت، هەموو ئەمانە دەسەڵاتی سەرۆك جۆزێفیان بۆ 15 مانگ درێژتر نەكرد، دواتر شكستی هێنا. كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش زۆر بە وردی چاودێری دۆخی كۆنگۆی دیموكراتی دەكرد و لە ئامادەباشی دابوو بۆ گەیاندنی كۆمەك و هاوكاری مرۆیی بۆ خەڵكەكە.
بۆ دۆخی كۆنگۆی دیموكرات، پرسیارە هەرە لەپێشەكە ئەوەیە ئایا دووبارە جەنگی ناوخۆ سەرهەڵدەداتەوە؟، چونكە ئێستە كوشتن و وردە شەڕ دەستی پێ كردووەتەوە و بازنەكەیش تا دێ فرەوانتر دەبێت. بزووتنەوەیەكی توندی توندڕۆیی لە هەرێمی كاسای دروستبووە و دژی حكوومەت وەستاوەتەوە كە بەهۆیەوە هەزاران كەس ئاوارە بووە، جگە لەمە نەخۆشی كۆلێرا و نەخۆشی تری ترسناك كۆمەڵگەی ساكای لاواز كردووە و نەتەوە یەكگرتووەكانیش دووچاری دۆخێكی نالەبار بووەتەوە بەهۆی بە ئامانجگرتنی هێزی ئاشتیپارێزی نێودەوڵەتی كە لە ماوەی مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی رابردوو 14 كەسیان لێ كوژراوە، كە ئەمەیش گەورەترین زیانە بەو هێزە بگەیەنرێت لە ساڵی 1993ەوە تا ئێستە.
بڕیارە لە مانگی كانوونی یەكەمی/ دیسێمبەری ئەمساڵ هەڵبژاردن لەو وڵاتە بێتە ئەنجامدان، ئەگەرچی زۆرێك گومانیان هەیە هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت، بەڵام هەموولا كۆكن لەسەر ئەوەی هەڵبژاردن رەنگە بتوانێت ئاستێك بۆ ئەو توندوتیژییانە دابنێت و یەكێك لە گرنگترین وڵاتی ئەفریقیا لە داڕووخان رزگار بكات، كە رزگاركردنی لە داڕووخان، رزگاركردنیەتی لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی زیاتر و هەڕەشەی برسیەتی بۆ سەر خەڵكەكەی.
ئەفغانستان.. 17ساڵی بەردەوام لە شەڕ
ئەگەرچی چاودێران كۆكن لەسەر ئەوەی ئەفغانستان لە ناوەڕاستی نەوەتەكانی سەتەی رابردوو ئارامی و سەقامگیری بەخۆیەوە نەبینیوە، هەمیشە ململانێی تێدابووە لە نێوان تاڵیبان و گرووپی تری ئیسلامی توندڕۆ كە دژی حكوومەتی كابووڵ جەنگاون تا 2001. لەو رۆژەوە بەولاوە و بە تایبەت دوای رووداوەكانی 11ی ئەیلوول و هێرشكردنە سەر ئەمەریكا، ئەو وڵاتە هێرشێكی توندی كردە سەر ئەفغانستان و یەكەمین حكوومەتی بە سەرۆكایەتی حامد كارزای دامەزراند، پاشان پشتگیری لە ئەشڕەف غانی كرد.
لە ئەفغانستان زیاتر لە دوو هەزار سەربازی ئەمەریكی كوژراون و 10 هێند زیاتریش سەربازی ئەفغانی كوژراون و نزیكەی 30 هەزار هاووڵاتی سڤیلیش بوونەتە قوربانی. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا، چالاكییەكانی تاڵیبان یەك لەسەر سێی ئەفغانستانی داگیركردووە و بەڕێوەی دەبات، تەنانەت ساڵی 2015 بۆ ماوەیەكی كاتی دەستی بەسەر شاری قەندەهاریش گرت.
شەڕەكە بۆ تا ئێستە بەردەوامە؟
یەكێك لە هۆكارەكانی بەردەوامیی شەڕ هەڵەی ستراتیژی ئەمەریكا و هاوپەیمانانی بوو لە ساڵانی رابردوو، یەكێكی تر لە هۆكارەكان دەستوەردانی هەرێمایەتی بوو بە تایبەت لەلایەن پاكستانەوە، چونكە پاكستان لە هەوڵی ئەوەدایە حكوومەتێكی دۆست لە كابووڵ حوكم بكات، ئەمەیش وای كردووە پشتگیری لە تاڵیبان بكات و كۆمەكیان بكات.
جگە لەمە هۆكاری تریش هەیە، هەموو ئەو ناوچانەی تاڵیبان هەژموونی بەسەرەوە هەیە زۆرینەیان لە پێكهاتەی باشتونن، جگە لەمە ناوچەی چاندنی گیای ئەفیون یەكێكی ترە لە هۆكارەكانی ناسەقامگیری. بە پێی نەخشە، ئەو ناوچانەی لە ژێر هەژموونی تاڵیبانن هەمان ئەو ناوچانەن 20ساڵ پێش ئێستە لە ژێر هەژموونی ئەو وڵاتە بووە، لە ئێستەیشدا هەنگاو بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات دەهاوێژێت، ئەگەر ئەمەیش روو بدات ئەوا ئەفغانستان دەبێتە گۆڕستانی ئیمپراتۆریەتەكان.
ئۆكراینا
مانگی رابردوو، ساڵیادی چوارەمین ساڵی چوونی هێزی رووسیایە بۆ دوورگەی قرمی ئۆكراینی كە ناوچەیەكی پیشەسازی گرنگە بۆ ئۆكراینا كە یەكێكە لەو وڵاتانەی لە ساڵی 1991ەوە سەربەخۆی لە رووسیا وەرگرتووە دوای رووخانی بلۆكی سۆڤیەتی.
لە قرم، هەزاران هاووڵاتی سڤیل و چەكدار كوژران، لە كۆتاییەكانی ساڵی رابردوویش ئاژانسی خۆراكی جیهانی رای گەیاند كە چوار ملیۆن و 400 هەزار كەس راستەوخۆ كاریگەری ئەو شەڕەیان بەسەرەوە هەیە و سێ ملیۆن و 800 هەزار كەسی تریش پێویستیان بە كۆمەكی راستەوخۆ هەیە.
سەرەتاكانی جەنگی قرم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2013، لەو كاتەی هەزاران كەس لە كییفی پایتەختی ئۆكراینا خۆپێشاندانیان ئەنجام دا و حكوومەتیان تۆمەتبار كرد لەژێر گوشاری رووسیا پاشگەز بووەتەوە لە واژووكردنی رێككەوتنامەی بارزگانی لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا.
حكوومەتی كییف هێزی دژ بە خۆپێشاندەران بەكارهێنا، ساڵی دواتر خۆپێشاندەران ڤیكتۆر یانوكوڤچ، سەرۆكی وڵاتیان لە دەسەڵات دوور خستەوە، ئەمەیش وای كرد ناڕەزای و خۆپێشاندان لەو ناوچانە سەر هەڵبدات كە بە زمانی رووسی قسەیان دەكرد بە تایبەت لە رۆژهەڵات و باشووری وڵات، لە دەرئەنجام شەڕ لە نێوان هێزی حكوومەت و جیاخوازەكان رووی دا كە رووسیا پشتگیری دەكردن، شەڕەكە تا 2015 درێژەی كێشا.
دواتر رێككەوتن كرا لەسەر وەستاندی شەڕ بەو مەرجەی جیاخوازەكان خۆیان كۆنتڕۆڵی هەرێمی دونیتس بكەن و پاشان هەڵبژاردن لەو هەرێمە ئەنجام بدرێت و بخرێتەوە سەر ئۆكراینا، بەڵام ئەمانە هیچیان رووی نەدا، بەمەیش شەڕ هەڵگیرسایەوە و زیاتر لە 100 سەربازی ئۆكراینی لە هەرێمی دونیتس كوژران و هەزاران رووداوی نەخوازراویش روویان دا.
بۆچی شەڕ ناوەستێت؟
بە گوێرەی راپۆرتەكان مۆسكۆ نایەوێت دەست لە دەستكەوتەكانی هەڵگرێت لە ئۆكراینا ئەگەرچی لەلایەن یەكێتی ئەوروپا و ئەمەریكا رووبەڕووی گوشار و سزای ئابووری بووەتەوە، ئێستەیش تێگەیشتن لە ئۆكراینا گەیشتووە بە لووتكە كە ئەو دۆخەی هەیە هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ باشتركردنی، بەڵكو یان خراپتر دەبێت یانیش وەك ئەوەی ئێستە هەیە درێژەی دەبێت و چارەسەری كێشەكە سڕ كراوە.
سەرچاوە/
ساسە پۆست