گوتییەكان.. یەكەم گەلن پاشاكانیان بە هەڵبژاردن دیاری كردووە

گوتییەكان یەكێك بوون لە گەلە كۆنەكانی كوردستان كە بە باپیرە گەورەی كورد دادەنرێن، ئەوان یەكێك بوون لە نەتەوە دێرینەكانی زاگرۆس كە سێ‌ هەزار سال پێش زایین دەسەڵاتداری بەشێك لە خاكی كوردستانیان كردووە و بەردەوام لە هەوڵی زیادكردنەوەی فەرمانڕەوایییان بوون، لە هەندێ‌ سەرچاوە وشەی گەلی قەوقازی بۆ گەلانی زاگرۆس بەكار هاتووە كە مەبەست لە ناوچەی قەوقاز شوێنێكە لە لای زەنجیرە چیای زاگرۆسە كە شوێنی سەرەتایی نیشتەجێبوونی گەلی ئاریایی بوو.

ناوی گوتی بە زۆر شێوازی جیاواز لە سەرچاوە كۆنەكاندا نووسراوە، بە تایبەت بەشی یەكەمی ناوەكە بە شێوەی جیاوازی _qu_ku_gu_ هاتووە و لە هەندێ‌ نووسراودا دەنگێكی_b_  خراوەتەوە ناوەكە و كردوویەتی بە گوتیبۆم.             

                                                                                                  

كۆنترین سەرچاوە كە ناوی  گوتییەكان تێیدا هاتبێ، نووسینێكی "لوگالانێموندو"ی "پاشای ئاداب"ی سەردەمی سەرهەڵدانی بنەماڵەكانە كە بە ڕوونووسێكی سەردەمی بابلی كۆن دۆزراوەتەوە.

لەبارەی شوێنی نیشتەجێبوونی گوتییەكان، بە گشتی سەرچاوەكان شوێنی ئەم گەلە بۆ  باشووری دەشتی شارەزوور دەگەڕێننەوە، واتە ناوچەی نێوان زێی بچووك و ڕووباری سیروان كە لە سالی 3146 پ.ز. بە سەركردایەتی پاشا "ئەنناتووم" ئیمپراتورییەتێكیان لەسەر خاكی كوردستان دامەزراندووە و شاری ئەڕاپخایان كردووەتە پایتەختی خۆیان.

گوتییەكان نەتەوەیەكی ژیر و زیرەك بوون كە بۆ یەكەم جار لە مێژوو توانییان پاشاكانیان بە شێوازی هەڵبژاردن دەستنیشان بكەن، بەپێی گوتەی سەرچاوەكان پاشاكانی گوتی بە سیستەمی هەڵبژاردن پاشاكانیان دیاری كردووە، نەك سیستەمی پشتاوپشت، بەڵكو هەڵبژاردنەكە بە كۆبوونەوەی سەركردە سەربازییەكان و سەرۆك عەشیرەتەكان بووە لە چوارچێوەی ئەنجوومەنی پیران كە یەكێكیان دیاری دەكرد وەك پاشا كە دەبوو لە ڕووی سەربازییەوە زیرەك بووایە، بۆ ئەوەی بتوانێت رووبەڕووی هێرشی دەرەكی ببێتەوە.

دیاكۆنۆف ڕای وایە كە ماوەی فەرمانڕەوایی پادشاكانی گوتی كەم و كورت بووە و هەروەها هەڵبژاردنەوەیان زیاتر لە جارێك شیاو بووە، ئەم بابەتە لە دێڕی سەرەتایی لیستی ناوی پاشایانی گوتی كە لە لیستەكەی  پاشایانی سومەریدایە هاتووە كە دەڵێ‌، "هۆزی گوتی پاشای نەبوو".

 لە لای زۆر نەتەوەی ئەو سەردەمە و سەردەمەكانی پاشتر، گوتییەكان بە كەسانێكی شەڕكەر و ئازا و چاونەترس دانراون، لە نووسینەكانی ئاشوور ناسیرپالی دووەم، ئەسەرحەدوون، سارگۆنی دووەم و ئاشور ناسیرپالی ئاشوری، ئابونائیدی بابلی، ناوی گوتییەكان وەك دوژمن و ڕكابەری ئەوان هاتووە.

بە شێوازێكی گشتی پێكهاتەی كومەڵایەتی لە كۆمەڵگا كۆنەكان لە سێ‌ چین پێك هاتووە كە یەكەم چین: دەسەڵاتدار و پیاوە ئاینییەكان بوون،  چینی دووەم: سەربازی و خێزانەكەیان بوون و سێیەم چین: كۆیلەكان بوون كە كۆمەڵگای گوتیش بە پیێ‌ ئەم یاسایە داڕێژرابوو تەنانەت ئەوان یەكەم كەس بوون كە كوێلە جەنگییەكانیان وەك كرێكار لە كێڵگە و ماڵەكاندا خستووەتە سەر كار.

لە كۆمەڵگای گوتی ژمارەی خواوەندەكان زۆر بووە، بەڵام پیرۆزترین خواوەندیان، خواوەندی "ئاڕڕاپخا"و "ئەبووبلاب" بووە. گوتییەكان زۆرتر خەریكی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری بوون و بەرهەمەكانیان وەك هەنجیر و خوری و عەرەبانە زۆر بە ناوبانگ بووە.

 لە كۆمەڵگای سەردەمی گوتییەكان رێزێكی تایبەت لە ژن گیراوە و تەنانەت چەندان ژنیان گەیشتوونەتە پلەی فەرماندەیی سوپا و ژنێكی گوتییەكان بە ناوی شاژن "كوبابە"بۆ یەكەم جار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا فەرمانڕەوایی كردووە، ئەم شاژنە یەكەمین كەسی بنەماڵەی كیشی سێیەمە كە لە دەوڵەتەشاری كیشی سۆمەریی دەسەڵات بگرێتە دەست و ماوەیەكی زۆر فەرمانڕەوایی كردووە.

لە رووی زمانەوانییەوە تا ئێستە هیچ دەقێك نەدۆزراوەتەوە كە بە زمانی گوتی نووسرابێت، تەنیا هەندێ‌ زانیاری لە لیستی پاشایەتی سۆمەری هاتووە كە ناوی هەندێ‌ كەسی گوتی تێدایە، ئەم ناوانە ئەوە نیشان دەدەن كە زمانی گوتی سەر بە گرووپی گەورەی زمانەكانی زاگرۆس بووە، لە هەندێ‌ سەرچاوەیش وا هاتووە كە گوتییەكان بێجگە لە زمانی خۆیان زمانی ئەكەدیشیان بەكار هێناوە، ئەم بابەتە لە بەردنووسێكی سەردەمی سارگۆنی ئەكەدی 2334_2279 دووپات كراوەتەوە.

 لەبارەی شوێنەواری سەردەمی گوتییەكانەوە دیاكۆنۆف لە كتێبی "میدیا"دا دەڵێ: هەندێك شوێنەواری هونەری بە دەستەوەیە دەتوانین بڵێین كە بۆ سەردەمی فەرمانڕەوایی گوتییەكان دەگەڕێتەوە كە لە ناوچەی نێوان دوو ڕووبار حوكمیان كردووە، یەكێك لەوانە پەیكەرێكی "لاگاش"ی سەردەمی "گودەئا" كە دەسەڵاتی پلەی هونەری سەردەمی ئەكەدییەكانی تێدا بەدی دەكرێ‌ و سەركەوتنەكانی سومەری و ئەكەدییەكان دەنوێنێ‌ و یەكێكە لە شوێنەوارە هەرە گرنگەكان، بێجگە لەمە پەیكەری كەلەسەرێك بە ڕێكەوت لە نزیكی هەمەدان لە سەرزەوینی ماد دۆزراوەتەوە و دواجار براوەتەوە بۆ مۆزەخانەی "برمرگەلری"ی ئەمەریكا لە نیویۆرك، بە بیروڕای زۆربەی پسپۆڕان پەیكەرەكە كەلەسەری یەكێكە لە پاشایانی گوتی كە یەكێك لە مامۆستایانی ئەكەدی یان ئیلامی دروستی كردووە یان دەستكردی وەستایەكە كە زۆر ئاشنای هونەری ئەكەدیییەكان بووە و زۆر شارەزایانە دروستی كردووە، هەروەها دۆزینەوەی پەیكەری پیاوێكی بەردین كە نیشان دەدات ئەو پەیكەرە لە ڕووی نەژادەوە لە مرۆڤێك دەچێت كە ئیستەش لە كێوەكانی زاگرۆسدا دەژین، لەو پەیكەرە پیاوەكە مێزەرێكی گەورەی لەسەر ناوە و نەختێك بە مێزەری ئیلامییەكان دەچێت و لە ژێر ئەودا دەستەیەك موو دیارە، چاوەكانی بادەمییە و ڕووی پان و گردە.  

لە گرنگترین ڕووداوەكانی سەردەمی دەسەڵاتداری گوتییەكان، دەتوانین ئاماژە بە كۆتاهێنان بە دەوڵەتی ئەكەدی بكەین لە لایەن گوتییەكانەوە كە لە ساڵی 2154 پ.ز پادشا "ئەمبیا"ی پادشای گوتییەكان بە سەركردایەتی سوپای گوتی هێرشی كردووەتە سەر شاری "ئەكەد"ی پایتەختی دەوڵەتی ئەكەدیییەكان و كۆتایان پێ‌ هێناوە و پاشا "شوتورول"ی ئەكەدی بە دیل گرتووە و دواتر كوشتوویەتی، گوتییەكان توانییان زۆربەی پەرستگە و خواوەند و گەنجینەكانیان بە تاڵان ببەن.

هەروەها لە سەردەمی "پوزودرسویین" 2074 -2549 پ.ز كە هەڤدەیەمین پاشای گوتی بووە توانی بنەماڵەی چوارەمی دەوڵەتی شاری كیشی سۆمەرییەكان دابمەزرێنێت و عێراقی ئێستە بە تەواوی بخاتە ژێر ڕكێفی خۆی. دەسەڵاتداری هەموو عێراقی ئێستە بكات، ئیمپراتۆریی گوتییەكان تا ساڵی 843پ.ز فەرمانڕەوایییان كردووە و لەو ساڵەوە لە لایەن ئاشووریییەكانەوە كۆتا بە دەسەڵاتیان هێنراوە.

گوتییەكان هەتا ساڵی 539 پ.ز ناویان هەبوو لە مێژووی كوردستان، بەڵام دواتر بەشێكی زۆریان بەرەو ئەوروپا ڕۆیشتن، تا ئێستەیش نازانرێت لە چ سەدەیەكدا بۆ ئەوروپا رۆیشتوون واتا گوتییەكان بوونە دوو بەش: 1. گوتییە ڕۆژهەڵاتییەكان  2. گوتییە ڕۆژئاوایییەكان.

سەرچاوەكان: نامەی ماستەری كۆزاد محەمەد، مێژووی نەتەوە كۆنەكانی كوردستان/شاخەوان فایەق ئەلیاسی، میدیا /دیاكۆنۆف وەرگێڕانی بورهان قانیع، globalsecurity  ، Britannica

هەولێر/سارا سەردار.