د. عەبدوڵا رێكانی ئەندامی لیژنەی كاروباری تەندروستی لە پەرلەمانی كوردستان و جێگری پێشووی بەڕێوەبەری گشتی تەندروستیی دهۆك و راوێژكاری وەزارەتی تەندروستیی حكوومەتی هەرێم، بەتوندی رەخنە لە شێوازی بەڕێوەبردنی كەرتی تەندروستی لە كوردستان دەگرێت و رای دەگەیەنێت، كەرتی تەندروستی فەوزا و بەڕەڵایییە.
رێكانی ئاماژە بەوە دەكات كە هیچ یاسایەك لە كوردستاندا نییە كەرتی تەندروستی و مافی نەخۆش رێك بخات و ئەوەی لە كەرتی تەندروستی تایبەتیش دەگوزەرێت، فەوزایە و رێكخستنێكی تێدا نییە. ئەو ئاشكرای دەكات كە "ژمارەیەك لە پزیشكەكان دەستیان لەگەڵ دەرمانخانەكان تێكەڵاو كردووە و بەو هۆیەوە زۆرترین رێژەی دەرمان بۆ نەخۆش دەنووسن و ئەوەش كاریگەری خراپ لەسەر تەندروستی نەخۆش دروست دەكات".
رەوشی تەندروستی لە كوردستاندا بەگشتی چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
كەرتی تەندروستی یەكێك لە گرنگترین كەرتەكانە، بەڵام تەندروست نییە، بەڵكو بەشێوەیەكی فەوزەوی و ناسیستەماتیك و لاواز بەڕێوە دەبرێت. ئەوەش وای لە خەڵك كردووە كە روو لە كەرتی تایبەتی تەندروستی بكەن، بەهۆی نەبوونی یاسا و چاودێرییەوە، زۆربەی پزیشك و كارمەندانی تەندروستی دۆخەكەیان ئیسغلال كردووە و كەرتی تەندروستیی حكوومییان كردووەتە كەرتێكی نیمچە بازرگانی. لە بنەڕەتدا دەبێت وەزارەتی تەندروستی بارودۆخەكە رێك بخات، بەڵام وەزارەت وەك پێویست رۆڵی نەبینیوە، ناڕێكخراوییەكەش ئێستە دروست نەبووە، بەڵكو لە سەرەتاوە هەروا هاتووە.
ئێستە كەرتی تەندروستی سروشتێكی حكوومی یان تایبەتی هەیە؟
بەشێوەیەكی تێكەڵاو كار دەكرێت، تەنانەت ستاف و كارمەندانی تەندروستی بەشێوەیەكی ناڕێكخراو لەهەردوو كەرتدا كاردەكەن. لەهەمان كاتدا تێكەڵكردنی دەوام و بەكارهێنانی دامەزراوەی گشتی لەلایەن كەرتی تایبەتەوە هەیە.
تێبینی دەكرێت بەشێك لە پزیشكانی كوردستان دەرمانێكی زۆر بۆ نەخۆش دەنووسن، بۆچی؟
بەداخەوە ژمارەیەك لە پزیشكەكان پشكیان لە دەرمانخەكاندا هەیە یان رێككەوتنیان لەگەڵ دەرمانخانەكان هەیە كە بەرامبەر فرۆشتنی دەرمانەكانیان، بڕەپارەیەك لە دەرمانخانەكان وەردەگرن، ئەوەش وا دەكات، پزیشكەكان زۆرترین دەرمان و پشكنین بۆ نەخۆش بنووسن، كاتێكیش نەخۆش دەرمانی زیاتر بەكاردێنێت، كاریگەری خراپ لەسەر تەندروستی دروست دەبێت.
هاووڵاتییانی كوردستان و بیانی لە كەرتی گشتی وەك یەك خزمەتگوزارییان پێشكەش دەكرێت، ئەو حاڵەتە ئاسایییە؟
نەخێر، بەتەواوەتی نائاسایییە.ناكرێت خزمەتگوزاری تەندروستی بەخۆڕایی و وەك یەك پێشكەش بە هاووڵاتییانی كوردستان و هاووڵاتییانی بیانی بكرێت، ئەو حاڵەتە خەرجییەكانی كەرتی تەندروستی زیاتر كردووە.
ئایا تا ئاستی خەرجییەكانی كەرتی تەندروستی، خزمەتگوزاری تەندروستی پێشكەش بە هاووڵاتییان كراوە؟
نەخێر، كەرتی تەندروستی خەرجییەكی زەبەلاحی هەیە و لە بەرامبەردا خزمەتگوزارییەكی لاواز پێشكەش دەكات. بۆ نموونە لە ساڵی 2014دا خەرجییەكانی وەزارەتی تەندروستی، بڕی 760 ملیار دینار بووە، لە بەرامبەردا داهاتەكەی تەنیا 10 ملیار دینار بووە، ئەو حاڵەتە بە هەموو پێوەرێك شكستی كەرتەكە نیشان دەدات، سەرەڕای ئەو خەرجییە زەبەلاحە، دەبینین لاوازترین خزمەتگوزاری تەندروستی پێشكەش دەكرێت، لەكاتێكدا بەپێی ئەو خەرجییە، دەبێت باشترین خزمەتگوزاری تەندروستیمان هەبێت، بەڵام لەو بارودۆخەدا كە بیمەی تەندروستی نەبێت، كەرتی گشتی و تایبەت تێكەڵاو بێت، پزیشك لە چوار پێنج شوێن ئیش بكات، كارمەندی تەندروستی لە نەخۆشخانەی حكوومی و تایبەت و لە نۆڕینگە و لە زانكۆ و لە چەند شوێنی تر كاربكات، ئەوە فەوزا و بەڕەڵایییە و دۆخێكە نە هاووڵاتی و نە حكوومەت و نە پزیشك و كارمەندانی تەندروستیش پێی رازین. كەواتە پێویستمان بە چارەسەرییەكی ریشەیی لە كەرتی تەندروستیدا هەیە.
لە كەرتی تەندروستی كوردستاندا ناڕێكخراوەیییەك لە وەرگرتن و دابەشكردنی پزیشك هەیە، بۆچی؟
ئەوە پرسیارێكی گرنگە و یەكێك لە كێشە گەورەكانی كەرتی تەندروستی لە كوردستان نیشان دەدات. بەداخەوە لە كوردستاندا سیستەمی ناوەندی بۆ دابەشكردنی پزیشك نییە، ئەوەش وای كردووە لە هەندێك شوێندا زۆرترین پزیشك هەبن و لە هەندێك شوێنی تردا كەمترین پزیشك كاربكەن. ئێستە لە دهۆك بۆشایییەكی زۆر لە نەبوونی پزیشكدا دروست بووە، لەشار و ناوچەی تریشدا پزیشكی زۆر هەیە، هۆكارەكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، لە كوردستاندا پێچەوانەی هەموو دنیا سیستەمی وەرگرتنی ناوەندی بۆ پزیشكان پێڕەو ناكرێت. بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە دەبێت سیستەمی وەرگرتنی ناوەندی جێبەجێ بكرێت.
سیستەمی ناوەندی وەرگرتنی پزیشكان چۆن كاردەكات و بۆچی جێبەجێ نەكراوە؟
ئێمە توێژینەوەیەكی زانستیمان لەو رووەوە نەكردووە كە وەڵامی ئەوەمان بداتەوە بۆچی سیستەمی وەرگرتنی ناوەندی جێبەجێ نەكراوە، بەڵام بەتێگەیشتنی من، هۆكارەكە بۆ لایەنی سیاسی، جڤاكی و ئابووری دەگەڕێتەوە. لایەنە سیاسییەكە ئەوەیە، ئەو پزیشكانەی لە كۆلێژی پزیشكی سلێمانی یان هەولێر و دهۆك دەردەچن، وەزارەتی تەندروستی بە پاساوی ئەوەی پزیشكەكان رازی بكات و رەچاوی بەرژەوەندی تایبەتی پزیشك و كارمەندانی تەندروستی بكرێت و هاوكات گەرەنتی پزیشك و كارمەندانی تەندروستی بۆ حزبێكی سیاسی بكرێت، بڕیار لە دامەزراندنی پزیشك و كارمەندانی تەندروستی لە ناوچەكانی نیشتەجێبوونیان دەدات، واتە سیاسەتی رازیكردنی خەڵك پێڕەو دەكرێت. ئێمە كاتی خۆی لە دهۆك كە پزیشكێكمان سزا دەدا، بۆ هەولێر یان سلێمانیان دەگواستەوە، لە هەولێر و سلێمانیشەوە بەهەمان شێوە ئەگەر پزیشكێك سزا بدرێت وەك رەوانەی ناوچەیەكی تر دەكرێت. لایەنە ئابوورییەكەش پێوەستە بە خەرجی و تێچووی پزیشك و كارمەندانی تەندروستی كاتێك بۆ ناوچەكانی تر رەوانە دەكرێن، ئەوە پێویست دەكات خەرجی و تێچووەكانیان دابین بكرێت، هاوكات پزیشكەكان دوای دەوام هەریەك لە شوێنی خۆی خەریكی كاری نۆڕینگەن یان دەبنە نوێنەری كۆمپانیاكانی دەرمان و تاقیگەكان و ئیتر. هاوكات لایەنە جڤاكییەكە پێوەستە بە لایەنی نیشتەجێبوون و هۆكارەكانی تر.
كەواتە چۆن دەكرێت بە دابینكردنی ئەو پێویستییانەوە سیستەمەكە جێبەجێ بكرێت؟
نابێت پزیشك و كارمەندانی تەندروستی بەبێ سیستەمی وەرگرتن و دابەشكردنی ناوەندی دابمەزرێن، كاتی خۆی لە عێراق بۆ دامەزراندنی پزیشك هەمان سیستەم پێڕەو دەكرا، وەزارەتی تەندروستی ئەو ناوچانەی دەستنیشان دەكرد كە پێویستیان بە پزیشك هەیە و ئیتر هەر پزیشكێك بیویستایە لە كەرتی حكوومی كاربكات، دەبوو لەو ناوچانەدا دابمەزرێت، بۆ نموونە پزیشكەكە خەڵكی مووسڵ بوو، بەڵام وەزارەت لە سەماوە پێویستی بە دامەزراندنی پزیشك هەبوو نەك لە مووسڵ، ئەو پزیشكە یان دەبوو لە سەماوە كاربكات یان كاری حكوومی نەبوو. من لە ساڵی 1983 كۆلێژی پزیشكیم لە مووسڵ تەواو كرد، چونكە لە یەكەمەكان بووم دەمتوانی مووسڵ یان دهۆك هەڵبژێرم، بەڵام پزیشكەكانی هاوڕێم كە خەڵكی دهۆك بوون، لە سەماوە و عەمارە و تكریت دامەزران. لەراستیدا پێڕەو نەكردنی سیستەمی ناوەندی، كێشەیەكی گەورەیە و دەبێت چارەسەر بكرێت.
ئایا نموونەیەكی نزیك هەیە كوردستان لەو رووەوە بتوانێت پێڕەوی بكات؟
بەڵێ، بۆ نموونە لە توركیا سیستەمی ناوەندی هەیە، وەزارەتی تەندروستی ئەو ناوچانە دەستنیشان دەكات كە پێویستیان بە پزیشك هەیە، ئەو ناوچانە بۆ پزیشكەكان دەخاتە روو، ئیتر ئەگەر پزیشكێك دەیەوێت لە كەرتی حكوومی كار بكات، دەبێت بچێتە ئەو ناوچانە، بە پێچەوانەوە ناتوانێت دابمەزرێت. ئەو پزیشكانەی لە ناوچە دوورەكان دادەمەزرێن، ئیمتیازاتی زیاتریان هەیە بەراورد بەو پزیشكانەی لە سەنتەری شارە گەورەكاندا دامەزراون، بۆ نموونە ئەگەر پزیشكێك رەوانەی وان بكرێت، مووچەی هاندان وەردەگرێت و مووچە بنەڕەتییەكەشی دووهێندەیە، لەكاتێكدا ئەگەر پزیشكێك لە ئیستەنبوڵ كاربكات، مووچەی كەمتر وەردەگرێت، ئەگەر پزیشكەكە لە ناوچە دوورە دەستەكاندا ساڵێكی بە 300 رۆژ بۆ دابنرێت، پزیشكەكەی ئیستەنبوڵ دەبێت 600 رۆژ دەوام بكات. لە نەوەتەكاندا وەزارەتی تەندروستیی عێراق پێڕەوی سیستەمێكی دەكرد بۆ ئەو پزیشكانەی لە خوێندنی باڵا وەردەگیران، پێشتر شوێنی دامەزراندنی بۆ دیاری دەكردن، پزیشكەكە سەرپشك دەكرا ئەگەر دەیەوێت لە خوێندنی باڵا وەربگیرێت، دەبێت بچێنە ئەو ناوچانە، ئەگەر ناچێت، ئەوە مافی خوێندنی باڵای نییە. ئێمەش دەتوانین ئەو سیستەمە لەكوردستاندا پێڕەو بكەین، بەوەش دادپەوەرییەك لە دامەزراندندا دێتە كایەوە، بەڵام پێڕەوكردنی ئەو سیستەمە لە كوردستاندا، پێویستی بە بڕیارێكی سیاسی بوێرانە هەیە، ناكرێت چیتر لەسەر بنەمای سیاسی و لێكدانەوەی ناتەندروستی مامەڵە لەگەڵ كەرتی تەندروستی بكرێت.
لەو ساڵانەی دواییدا كەرتی تایبەت لە بواری تەندروستیدا هاتووەتە پێشەوە، ئایا رێكخستنێك هەیە؟
بەداخەوە هیچ رێكخستنێك بۆ كەرتی تایبەتی تەندروستی لە كوردستاندا نییە، تەنانەت یاسایەك نییە كە رێكخستن لەو كەرتەدا بكات، بگرە لە وەزارەتی تەندروستی هیچ بەڕێوەبەرایەتییەكی گشتی تایبەت بە كەرتی تایبەتی تەندروستی نییە، لەكاتێكدا دەیان و سەتان نەخۆشخانەی تایبەت كراونەتەوە، لە بنەڕەتدا زۆرینەی ئەو شوێنانەی بەناوی نەخۆشخانەی تایبەت كراونەتەوە، تایبەتمەندی نەخۆشخانەیان تێدا نییە، بگرە نەخۆشخانە نین، بەڵكو كۆمەڵگەی نۆڕینگەكانن، باڵەخانەكانیان مەرجی نەخۆشخانەی تێدا نییە، كۆنە هۆتێلێكی دوو نهۆمییان كردووەتە نەخۆشخانە، لەڕووی دیاریكردنی نرخ و تێچووی چارەسەری نەخۆشەوە، بە ئارەزووی خۆیان یاری بە نرخ و تێچووی چارەسەرییەوە دەكەن. ستافی پزیشك و كارمەندانی تەندروستییان سەربەخۆ نییە و هەمان ستافی كەرتی حكوومین، پزیشكەكانیان كاتی تەواویان بۆ كاركردن لەو نەخۆشخانانە تەرخان نەكردووە، چونكە لە نەخۆشخانە حكوومییەكانیشدا كاردەكەن، بگرە لە شارێكی وەك دهۆكدا، تا ئێستە ئەو خزمەتگوزارییانەی لە كەرتی تەندروستی گشتی پێشكەش دەكرێن، زۆر باشترە لەو خزمەتگوزارییانەی لە كەرتی تەندروستی تایبەت پێشكەش دەكرێن. كێشەی سەرەكی نەبوونی یاسایە بۆ رێكخستنی نەخۆشخانە تایبەتەكان، ئێستە لە ئوردن وەك نموونە، حكوومەت شوێنی دامەزراندنی نەخۆشخانەی تایبەت دەستنیشان دەكات و كەرتی تایبەت ناتوانێت بەئارەزووی خۆی لە هەر شوێنێك نەخۆشخانە بكاتەوە، بەوەش بۆشایی تەندروستی لەو ناوچانە پڕ دەكرێنەوە كە حكوومەت نەیتوانیوە خزمەتگوزاری پێشكەش بكات. كەرتی تایبەت دەبێت بەجۆرێك رێك بخرێت كە بارگرانی سەر حكوومەت و هاووڵاتییان كەم بكاتەوە، نەك بەشێوەیەكی نارێكخراو كە بارگرانی زیاتر لەسەرشانی هاووڵاتییان دروست بكات، چونكە ئەوەی لە كوردستاندا هەیە بەتەواوەتی فەوزا و بەڕەڵایییە.
رێگەچارەسەرییەكان بۆ بە سیستەمكردنی كەرتی تەندروستی لە كوردستاندا چین؟
لە بنەڕەتدا پێویستیمان بە دروستكردنی ژێرخانێكی یاسایی بۆ كەرتی تەندروستی هەیە، پێویستمان بە دەركردنی یاسای بیمەی تەندروستی گشتی، یاسای رێكخستنی كەرتی تایبەت، یاسای جیاكردنەوە یان هاوبەشیكردنی كەرتی گشتی و تایبەت، یاسای مافی نەخۆش، یاسای سیستەمی پاداشت بەرامبەر دەستكەوت بۆ پزیشك و كارمەندانی تەندروستی، یاسای سیستەمی كارگێڕی خۆیەتی نەخۆشخانە حكوومییەكان، یاسای رێگری كار و چالاكییەكانی دژی رەوشتی پزیشكی، یاسای ئەنجوومەنی پزیشكی كوردستان، یاسای وەرگرتن و دابەشكردنی ناوەندی پزیشكان و چەندان یاسای تر هەیە، لەپاڵ هەمواركردنەوەی پەیكەری كارگێڕیی وەزارەتی تەندروستی و بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكانی.
ئێمە دەبێت سوود لە ئەزموونی ئەو وڵاتانە وەربگرین كە وەك ئێستەی ئێمە بوون و توانییان بە پێڕەویكردن لە سیستەمێكی دروست كەرتی تەندروستی خۆیان راستەڕێ بكەن، وەك ئوردن و توركیا، لەكاتێكدا لە حەفتاكاندا باشترین پزیشكەكانی ئوردن ئەوانە بوون كە لە زانكۆكانی عێراق دەرچوون، لە حەفتاكاندا ئەگەر پزیشكێك دەرچووی توركیا بووایە، ئێمە هەر دانمان بە پزیشكبوونی دانەدەنا، بەڵام هەردوو وڵات بە جێبەجێكردنی سیستەمێكی باش، لەماوەیەكی كورتدا بوون بە خاوەن كەرتێكی تەندروستی سەركەوتوو، لەكاتێكدا ئێستە وڵاتێكی وەك ئوردن تەنیا لە گەشتیاری تەندروستیدا ساڵانە دوو ملیار دۆلار داهاتەكەیەتی.