مەشخەڵ: كولتووری كوردی بەتۆخی لە ژێر سێبەری ئاینی ئیسلامدا بووە

عەبدوڵا سلێمان (مەشخەڵ) ناوێكی دیارە لە ئەدەبیاتی كوردیدا، هەم وەك نووسەر توانیویەتی لە زۆربەی دۆخەكان قسەی تایبەتی هەبێت، هەمیش وەك وەرگێڕ خاوەنی چەندان شاكار و بەرهەمە كە لە زمانی ئینگلیزییەوە وەریگێڕاونەتە سەر زمانی كوردی، جگەلەوەی لە چەندان رۆژنامە و گۆڤاردا كاری كردووە، مەشخەڵ نزیكەی 20 ساڵە لە كەنەدا دەژیت و لە چەندان كۆڕ و فێستیڤاڵ و كەمپین بەشداری كردووە، چەند كتێبێكی شیعریشی چاپ كردووە، "وشە" پێی باش بوو ئەم دیمانەیەی لەگەڵدا ساز بكات،

پێوەندی ئەدەب و كولتوور پێوەندییەكی هەمەگیر و لێك گرێدراوە، دووانەیەكن لێك جیاكردنەوەیان دژوارە، چونكە دەتوانین ئەم پێوەندییە وەك پێوەندی بەش و كۆ ببینین. كولتوور پانتایییەكی زۆر فراوانتر لە ئەدەب داگیر دەكات و هەردووكیشیان لەژێر بنمیچی كۆمەڵگە و كاریگەرییەكانی كۆمەڵگەوە ڕووبەرەكانیان گەورە و بچووك دەبێتەوە، كولتوور زیاتر ڕەگێكی مێژوویی هەیە كە تایبەتە بە گرووپێكی تایبەتی لە خەڵك لە ڕێگەی نەوەكانەوە زیندوێتی خۆی پاراستووە، ئەوە نەوەكانن كە هەڵگری نەریتە كۆمەڵایەتی و هونەر و ئاین و خواردەمەنی و پۆشاك و ئەدەب و زانست و هونەری بیناسازی، تا دین و كە لە ڕێگەی پرۆسەیەكی درێژماوەوە بۆ یەكتری دەگوێزنەوە. كولتوور خۆی كۆمەڵێك مەتریاڵی پراكتیك و بیروباوەڕە وەك ئامرازێكی گرنگ و میسۆدێكی بەهێز مرۆڤ دەتوانێ بۆ مانەوەی خۆی بیگرێتە دەست، باكگڕاوندی كولتووری ئێمە لە هەڵسوكەوتی ڕۆژانەمان ڕەنگ دەداتەوە.

كولتوور بەگەلێك جۆری جیاواز لە كۆمەڵگەكاندا خۆی دەنوێنێ وەك ڕێكخستنی پلە و پایەی مرۆڤەكان، خۆپاراستن لە گومان و دوودڵی، ئیندیڤیجواڵیزم و دەستەجەمعی، پیاوسالاری و ئاشنابوون بەكات، گەشەی زانست و تەكنۆلۆجیاش بەڕۆڵی خۆیان كاریگەرییان هەیە بەسەر شێواز و نمایشی ئاست و جۆری كولتوور لە كۆمەڵگە جیاوازەكاندا. كولتوور بەشێكی گرنگی كۆمەڵگەیە و ڕۆڵێكی پڕ بایەخ دەگێڕێت بۆ جێگیركردن و دامەزراندنی دیسیپلین لە كۆمەڵگە، گۆمەڵگەش وەك ئاشكرایە سەروكاری لەگەڵ ستراكتۆری حوكومڕانی هەیە و ئەمەشیان دەست و پەنجە لەگەڵ یاسا و نۆرم و دەستوور، ڕێكخراوەكان، خێزان، مرۆڤ، یانە، ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، شار و لادێ و تاد.. نەرم دەكات. لێرەوە كولتوورەكان وەك مرۆڤەكان دابەش دەبن، كولتووری چینی باڵا و دەسەڵاتدارەكان جیاوازە لە كولتووری خەڵكی هەژار و زەحمەتكێش. لە وڵاتە فرە نەتەوە و فرە ئاینییەكاندا كۆمەڵێ كولتووری جیاواز شانبەشانی یەك كاریگەرییەكانی خۆیان بەسەر ژیانی خەڵكەوە بەجێ دەهێڵن، ئەمە سەرباری ئەوەی كولتوورەكان خۆشیان لە كارلێكردندان لەگەڵ یەكتردا، بەریەككەوتنی كولتوورەكان بەهەردوو باری ئەرێ و نەرێ كاریگەرییان بەسەر ئەدەبەوە هەیە. وەك پێشتر گوتم: كولتوور بەو نەریتە پێڕەوكراوە دەگوترێت كە كۆمەڵێ مرۆڤ لە شوێنێكی تایبەتدا بەدەستیانەوە گرتووە و بەهای بۆ دادەنێن. كولتوور بەهای سیاسی و كۆمەڵایەتی خۆی هەیە، لەنێو فرماسیۆنە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكاندا كولتوورە جیاوەزەكان بەپێی ڕێوشوێنی مرۆڤەكان لە پرۆسەی بەرهەمهێناندا ڕێڕەوی خۆیان دیاری دەكەن.

كولتوور و ئەدەب كاریگەرییان بەسەر یەكەوە دیارە، ئەدەب بەشێكە لە كولتوور و ئەوە كولتوورە ڕێڕەوی ئەدەب دیاری دەكات و لە هەمان كاتیشدا ئەدەب كار لە تێكشكاندن و لەتلەتكردنی جەستەی كولتوور دەكات. كولتووری كۆمەڵگەی كراوەیی خۆرئاوا زۆر بەئاسانی زەمینە خۆشكەری سەرهەڵدانی ڕۆمانی ڕۆمانسی و ئەدەبی ئیرۆتیكی و ڕەنگدانەوەی سێكسە لە ئەدەب، كەچی كۆمەڵگەیەكی داخراو و ئاینیی وەك عەرەبستانی سعوودی هێشتا ئافرەت بۆی نییە سەربەخۆ و بەتەنیا بێ بوونی هاوسەرەكەی لە تەنیشتییەوە سەیارە لێ بخوڕێت، ئەمە هەر تەنیا ڕەنگدانەوەی یاسا و دەوڵەت نییە، بەڵكو زیاتر بەرجەستەبوونەوەی ئەو كولتوورە ئیسلامییە كە كۆمەڵگەی لەو ئاستە لە دواكەوتوویی داناوە. لەگەڵ بەرەوپێشچوونی كات و گۆڕانی كۆمەڵگە هەم كولتوور و هەمیش ئەدەب ئاڵوگۆڕیان بەسەردا هاتووە و دێت، لە سەرەتای سەدەی بیستەم ئێمە شاهیدی بزووتنەوەیەكی ڕۆشنگەریی كوردین لە هەردوو بواری ئەدەبی و سیاسی، لەڕووی سیاسییەوە كۆمەڵێ حزب و جەمعییەت و یانە دروست دەكرێن و ئینجا چاپخانە دێتە كوردستان و ڕۆژنامە دەردەكەن. لەڕووی ئەدەبیشەوە كار لەسەر وشیاركردنەوەی كۆمەڵگە دەكرێت، ئەم بزووتنەوە ڕۆشنگەرییە لەژێر كاركردی كولتووری ئاینی پاشماوەی فەرمانڕەوایی عوسمانی و ستەمی ئینگلیز چاوی هەڵهێنا، تا كۆتای سەدەی نۆزدەهەم شاعیرانی كورد زۆربەیان پیاوی ئاینی بوون، بۆیە كولتووری ئاینی بەزەقی لە بەرهەمە شیعرییەكانیاندا ڕەنگی داوەتەوە، بەڵام لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە گەلێ لە شاعیران لە بواری تری ژیاندا كاریان دەكرد، بۆیە كاریگەری كولتووری ئاینی لە بەرهەمەكانیان كەمڕەنگترە، شیعر و چیرۆكەكانیشیان نمایشی كولتووری دەرەبەگایەتی و ژیانی كۆمەڵایەتی لادێ بووە. "گۆران"ی شاعیر لە چوارچێوەی كولتووری كۆمەڵایەتی و ئاینی كوردیی دەیەی پەنجاكانی سەدەی ڕابردوو وەختێ ژنێك بەرەو ڕووی دێت و لە درزی پەچەوە ڕووخساری جوانی ئەو ژنە دەبینێت، شاكاری"لە درزی پەچەوە" دەنووسێت و 60 ساڵ دواتر قوبادی جەلیزادە ستیانە ڕەنگاوڕەنگەكانی ژنان دەبنە ئیلهامبەخشی شیعری ئەو. لە چارەكی یەكەمی سەدەی بیستەم بەدواوە، سیاسەتمەدارانی كورد تا ئەو جێگەیەی من ئاگادار بم شانبەشانی ئەدیبان و شاعیران كاریان بۆ بەرەنگاربوونەوەی كولتوری دواكەوتووی كوردی كردووە، ئەگەرچی بەشێكی زۆری سیاسەتمەداران ئەدیبیش بوون. سیاسەتمەداران و ئەدیبان هەوڵیان دەدا كورد لە چنگ ئەو دابونەریت و كولتوورە دواكەوتوویییە ڕزگار بكەن، كولتووری كوردی. ئەگەرچی ڕەنگدانەوەی كولتووری میللەتانی ناوچەكەی پێوە دیار بووە، لە هەمان كاتیشدا بەتۆخی لەژێر سێبەری ئاینی ئیسلامدا بووە، ئەوە ڕاستە بزووتنەوە سیاسییەكانی كورد بەچینایەتی و نەتەوایەتییەوە نەیانتوانیوە و نەیانویستووە لەبەر بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان مرۆڤی كورد لەژێر سێبەری ئاین دوور بخەنەوە، بەڵام ئەدیبان و شاعیران جیاوازتر لە سیاسەتمەداران هەوڵیان داوە ئەدەب لە دەرەوەی ئاین و هەژموونی ئاینەوە بخەنە بەر دیدەی كورد و تەنانەت گەلێ شیعری ئاموزشی جوانیان بەخشیوەتە بزووتنەوەی ئەدەبی كوردی، نموونەش شیعرە تەعلیمییەكانی "قانع" و "بێخود" و "ئەسیری" و ئەحمەد موختار بەگی جاف" و "ئەحمەد ناڵبەند" و "بێكەس"ن. ئەم بزووتنەوەیە ڕۆشنگەرییە بەبڕوای من لە پیرەمێرد و گیوی موكریانییەوە دەست پێ دەكات و دێتەوە لای كاكەی فەلاح و بانگەوازی ڕوانگە و ئینجا درێژ دەبێتەوە تا ئەمڕۆ، لە كۆتای سەدەی بیستەم بزووتنەوەی سیاسیی كورد فەرهەنگێكی گەورەی لە كولتووری ناسیۆنالیستی هێنایە ئاراوە و ئەم فەرهەنگە سیاسییە ناسیونالیستییە كاریگەری هەبوو لە گەورەكردنەوەی قەبارە و فراوانتركردنەوەی ڕووبەری كولتووری كوردی لە هەردوو ئاستی سیاسی و فەرهەنگی، چونكە كولتووری كوردی سەدەی ڕابردوو هەمان ئەو كولتوورە نییە كە ئێستە كورد پراكتیكی دەكات و لە ژیانیدا ڕەنگ دەداتەوە.

ئەوەی ئەمڕۆش كولتووری سبەینێ نابێت و كۆمەڵگەی كوردیش ناكەوێتە دەرەوەی ئاڵوگۆرەكانی دنیا، واتە ئەوەی بزووتنەوەی ناسیونالیستی كوردی لە سەرەتای سەدەی بیستەم نەیتوانی ئەنجامی دا، ئەوا لە كۆتای سەدەی بیستەم گەیاندییە چڵەپۆپەی خۆی، بەڵام ئەو بزووتنەوەیە نەیتوانی یان باشترە بڵێم نەیویست هەنگاو بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی هەڵبگرێت، چونكە نەك لە سەرەتای سەدەی بیستەم كە ئەو بارودۆخەی دوای جەنگی جیهانی یەكەم كورد ئەكتیف نەبوو و نەیتوانی ڕۆڵی كارا بگێڕێت بۆ ئەو ئامانجە، بەڵكو هەر دوای ڕوخانی سەدام حوسێن ئەو دەرفەتە مێژوویییە هاتە ئاراوە و حزبە سیاسییەكانی باشووری كوردستان ئەو ئامانجەیان كردە قوربان بەرژەوەندی سەخسی و حزبی خۆیان، بەڵام بەهەرحاڵ گەشەی دیدی ناسیونالیستی و بەهێزبوونی ڕۆحی میللی لای تاكی كورد بەمانای نیشانەی ڕەواندنەوەی مەترسییەكانی سەر كولتووری كوردی نین، چونكە كولتووری كوردی دەرگیری دوو شەپۆڵی گەورە و فراوانی ئاینی و فاشیستییە كە پێویستە ئاوڕیان لێ بدرێتەوە، لەلایەكەوە تێڕوانینێكی فاشیستی بە كۆمەكی بزووتنەوەی سیاسی - كوردایەتی توانیویەتی كار لەسەر عەقڵی مرۆڤی كورد بكات و ڕۆحی برایی و پێكەوەژیان و ڕێز و لێبوردەیی لای مرۆڤی كورد لاواز بكات، لەلایەكی تریشەوە شەپۆڵێكی گەورەی توندڕەوی ئاینی بەكۆمەكی بزووتنەوە توندڕەوەكانی ناوچەكە ورد ئیش لەسەر تێكشكاندنی دیزاینی عەقڵی مۆدێرنی مرۆڤی كورد دەكات و ناشیرینی دەكات. ئیتر لەبری مرۆڤێكی سادە و لێبووردە و مۆدێرن، خەریكە ڕووبەڕووی تونڕەوێك كە هەندێك جار هێمن و لەسەرخۆ و هەندێك جار تووڕە و توند دەبینەوە، ئەم دوو شەپۆڵە دوو مەترسی زۆر گەورەن لەسەر كولتوور و ئایندەی ژیان لە كوردستان، كاریگەریی ئەم دوو شەپۆڵە بەسەر كولتوور و ئەدەبی كوردییەوە دیارە، بەبۆچوونی من ئەگەر تاكە كولتوورێك هەبێت خزمەتی ئەدەبیاتی كوردی كردبێت، كولتووری بەرز و ئینسانی ئەو مرۆڤانەیە كە بڕوایان بە یەكسانی و ئازادی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی هەیە، لەو كولتوورە ئینسان ڕێزی ئینسانی خۆی لێ دەگیرێت و ژن پلەیەكی باڵای هەیە لە كۆمەڵگەدا، پەروەردە و خوێندن، كار و دادگە، هاوڕێیەتی، ئەدەب و هونەر و هەموو پێدراوەكانی تری ژیان مانایەكی تر وەردەگرن. ئەم كولتوورە ئینسانییە بەرزە كاریگەری هەبووە و هەیە بەسەر ئەدەبیاتی كوردی، بەڵام نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت كە بە‌هێزبوونی كولتوور بەمانای ئینسانیبوونی كولتوور ناگەیەنێت، ئێمە دەبێت خوازیاری كولتورێكی ئینسانی بەهێز و بەرز بین، پێ لەسەر پرنسیپەكانی مافی مرۆڤ دابگرین و ئەدەبیاتمان لە بەهای ئینسانیدا ڕەونەقی بێتەوە، دەبێت لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو شەپۆڵانەی كە لە سەرەوە ئاماژەم پێ دان، قسەی خۆمان هەبێت و بەكردەوەش ئەو مەترسییانە بڕەوێنینەوە نەك هەر ئەدیبان، بەڵكو هەموو تاكێكی هۆشیار لەسەر سەرجەم جومگە هەستیارەكانی كۆمەڵگە بێنە قسە. دەبێت لەسەر ئەدەب و هونەر، ئازادییەكان، مەسەلەی ژنان، پەروەردە و زانست، سیستەمی حوكومڕانی، دەستوور، هەڵبژاردن، ئاین و فەتوای مزگەوتەكان، مەلا خوێن لەچاو باریوەكان و دەمكوتكردنیان، سیاسەتی خێڵ و مەترسیبوونی چارەنووسی ئینسانی كورد بەدەست ئەم حزبانەی كوردستان بێنە قسە. ئەمانە لانی كەمی ئەو ئەركانەن كە بۆ هەر كەسێك پێویستە لەڕووی پراكتیكەوە هەنگاوی بۆ هەڵبگرێت. بەمەش دەتوانین ڕۆشنایییەك لە دڵی خۆماندا ببینین و گەشبین بین لەبارەی داهاتووی كۆمەڵگەی كوردستان، ئەگینا بەپێچەوانەوە داهاتوویەكی ڕەش و تاریك لە زوڵم و سەركوت و باڵادەستی كولتوورێكی قەترانی چاوەڕوانمان دەكات.