ململانێی هاوپەیمانەكان ناتۆ هەڵدەوەشێنێتەوە؟

 دوای حەوت دەیە بەسەر دامەزراندیدا،  ناكۆكی و ململانێ و بەرژەوەندی ئەندامانی هەڕەشە لە مانەوەی ناتۆ دەكەن، ئەوەی تا ئێستە توركیای لە ناتۆ هێشتووەتەوە پێگە جیۆسیاسییەكەیەتی، رەنگە هەڵوێستەكانی ترەمپ ئەمەریكا لە ناتۆ بكشێنێتەوە هەروەك دیگۆڵ فڕەنسای بۆ ماوەی پێنج دەیە لە ناتۆ كشاندەوە، بەڵام ئەوروپییەكان رێگە نادەن ناتۆ هەڵوەشێتەوە.

كاتی دەردرنی توركیا هاتووە؟
توركیا كە ساڵی 1952 بووەتە ئەندامی ناتۆ، بنكەی ئەنجەرلیكی سەربازی بە پێنجەمین گەورەترین بنكەی سەربازی دادەنرێت كە ناتۆ بەكاری دەهێنێت و بە یەكێك لە گرنگترین بنكەكانیش ئەژمار دەكرێت بەهۆی پێگەی ستراتیژی و جیۆسیاسی توركیا كە هاوسنوورە لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رووسیا لەیەك كاتدا.

توركیا وەك دووەمین گەورەترین هێزی سەربازی لە ناتۆ، ماوەی چەند ساڵێكە رووبەڕووی رەخنەیەكی زۆر بووەتەوە لەلایەن ئەمەریكا و ئەوروپیەكان بەهۆی گرتنەبەری سیاسەتێك كە دژە لەگەڵ سیاسەتی ناتۆ، ئەمەش وایكردووە زۆرێك لە لێكۆڵەران قسە لەسەر دەركردنی توركیا بكەن.

مایكڵ ج. توتون لێكۆڵەری ئەمەریكی لە وتارێكیدا كە گۆڤاری "وۆرلد ئەفیرز" بڵاوی كردۆتەوە و "عەرەب" بەشێكی لێ كردووەتە عەرەبی، دەڵێ توركیا چەندان مەرجی پەیماننامەكانی دامەزراندنی ناتۆی پێشێل كردووە و هاوكات تێوەگلاوە لە یارمەتیدانی رێكخراوە تیرۆریستییەكان، جگە لەمەش جەنگی دژ بە عەفرین راگەیاند ئەمەش نوێترین پێشێلكاری توركیایە دوای كودەتا شكستخواردووەكەی هاوینی 2016.

مایكڵ دەڵێ، ئەمەریكا پشتگیری لە هەسەدە دەكات وەك تاكە هێزی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە سووریا، كەچی توركیا دژی دەوەستێتەوە و ئۆپراسیۆنی لە دژ ئەنجام دەدات و ئەمەریكاش بە پشتگیری لە تیرۆر ناو دەات.

 ناكۆكییەكانی ئەمەریكا و توركیا لە سووریا نزیك بوو لە پێكدادانی هێزی ئەو دوو وڵاتە، ئەردۆغان سەرۆكی  توركیا رای گەیاند ئەگەر ئەمەریكا چیتر پشتگیری لەو هێزە بكات ئەوا سوپای توركیا هێرش دەكاتە سەر سوپای ئەمەریكا و ئاڵای ئەو گروپە "تیرۆریستییە" رادەستی ئەمەریكا دەكەینەوە.

لەسەر پێشێلكارییەكانی توركیا، ناتۆ دەڵێ، ئەندامیەتی توركیا لە ناتۆ گومانی لەسەرە، بەڵام مایكڵ پێی وایە ئەمە رێگاچارەیەكی گونجاو نییە بۆ ناتۆ تا رووبەڕووی پێشێلكارییەكانی توركیا ببێتەوە.

چاودێران دەڵێن رۆژ دوای رۆژ توركیا زیاتر خۆی وەك نەیاری ئەوروپا نیشان دەدات نەك هاوپەیمان، بەڵام ئەوروپا دەیەوێت هێدی هێدی قبووڵی ئەوە بكات كە چیتر توركیا هاوپەیمان نییە، ئەمەش كاتێك دەركەوت كە توركیا رێگەی نەدا بنكەی سەربازی ئەنجەرلیك بۆ لێدان لە رژێمی بەعس ساڵی 2003 بەكار بهێنرێت.

بەمدواییە ئەوەش ئاشكرا بوو كە توركیا هاوكاری ئێرانی كردووە لە گواستنەوەی چەكی ئێرانی و گەیاندنی بە حزبوڵای لبنان بۆ لێدان لە ئیسرائیل.

لە مانگی ئاب/ئۆگەستی رابردوو، رەجەب تەیب ئەردۆغان بڕیاری كڕینی سیستەمی دژە موشەكی "S 400"ی رووسی راگەیاند، ئەمەش نیگەرانی زۆری لای ئەمەریكا و رۆژئاوا لێكەوتووەتەوە، پێوەند بەو پرسە ناتۆ لە بەیاننامەیەكدا رای گەیاند ئەندامیەتی توركیا گومانی لەسەرە.

بەم دواییانە، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ ئەڵمانیا، ئەنجێلا مێركڵ بڕیاری كشانەوەی سەربازانی ئەڵمانی لە بنكەی ئەنجەرلیكی توركی راگەیاند.

مایكڵ گوتی، پێویستە ناتۆ كۆ ببێتەوە و قسەی ڕژد لەسەر بنەماكانی ئەندامیەتی و پێوەرەكانی دەركردن بكات، ئەگەر ئەوە بكات ئەگەری زۆرە بڕیاری دەركردنی توركیا بدات.

بەرانبەر رەخنەكانی ئەمەریكا و ئەوروپا، ئەردۆغان رەخنەی توندی لە ناتۆ گرت كە بەدەمیەوە نەهاتووە لە ئۆپراسیۆنی بۆ سەر عەفرین، دەڵێ ناتۆ سیاسەتی دووفاقی ئەنجام دەدات.


ناكۆكی ئەوروپا و ئەمەریكا ناتۆ هەڵدەوەشێنێتەوە
لە دوای گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمەریكا، رۆژ دوای رۆژ ناكۆكییەكانی نێوان ئەوروپا و ئەمەریكا زیاتر دەردەكەون.

د.هینگ ریكە پسپۆری ئەڵمانی پێی وایە ئەوروپا و ئەمەریكا لەبارەی دۆسیەی ناوكی ئێران و چین و قودس و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رووسیا كۆك نین. كشانەوەی ئەمەریكا لە دۆسیەی ناوكی ئێران وەك گورز وەشاندنێك بوو لە پرۆژەیەكی ئەوروپی كە ئەوروپییەكان شانازی بەو دەستكەوتە دیپلۆماسییە دەكەن، ئەگەرچی هەندێك كەموكوڕی تێدایە، بەڵام سەرەتایەكی باشە بۆ باشتركردنەوەی پێوەندییەكان لەگەڵ ئێران، هەمان دیدگا لەسەر كۆتایی هێنان بە چارەسەری كێشەی ئیسرائیل و فەڵەستین جێبەجێ دەبێت كە بە گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمەریكا بۆ قودس چارەسەری كێشەی ئاڵۆزتر كرد.

ئەوروپییەكان لەو بڕوایەدان، باشترین چارسەر دامەزراندنی دوو دەوڵەتە، بەمە كۆتایی بە تەنگژەی نێوانیان دێت، بەڵام ترەمپ رەوشەكە ئاڵۆزتر كرد، لەگەڵ هەموو ئەوانەش هێشتا ئەمەریكا باشترین هاوپەیمانی ئەوروپایە، ئەگەرچی ئەوروپییەكان هەوڵدەدەن بۆ دامەزراندنی هێزێكی سەربەخۆ بێ بەشداری ئەمەریكا، ئەمەش لە رێگەی ئابوورییەوە ئەنجامی دەدەن وەك هێزێكی ئابووری كاریگەری، دەیانەوێت هەژموونی سیاسی خۆیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست جێگیر بكەن بۆ سەپاندنی ئاشتی، بەڵام پێ ناچێت باڵی سەربازیان پشتگیری لە سیاسەتی دەرەوەیان بكات، باوەڕیش ناكەن هیچ رۆژێك  هەوڵی دامەزراندنی پێگەی سەربازی هاوشێوەی ئەمەریكا بدەن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تەنیا بۆ پرسی راهێنان نەبێت.

لەگەڵ هەموو ئەو ناكۆكییانەی نێوان یەكێتی ئەوروپا و ئەمەریكا هەیە، ئەوا نابێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ناتۆ وەك دامەزراوەیەكی سەربازی، ئەگەرچی هەڵوێستەكانی ترەمپ چاوەڕێی ئەوەی لێدەكرێت ئەمەریكا لە ناتۆ بكشێنێتەوە، بەتایبەت كە ساڵی رابردوو رەخنەی زۆری لە ناتۆ گرت كە بەشداری جەنگی دژ بە تیرۆر ناكات كە دوای هاتنە پێشەوەی ناتۆ، ستایشی كرد. هاوكات رەخنەی لە ئەڵمانیا گرت كە كۆمەكی كەمتری دارایی ناتۆ دەكات، بۆیە چاوەڕوان كراوە ئەگەر ئەو بڕیارە بدات هەروەك چارڵ دیگۆڵ سەرۆكی فڕەنسا ساڵی 1966 بڕیاری كشانەوەی فڕەنسا لە ناتۆ راگەیاند بەهۆی هەستكردنی بە پەراوێزخستنی فڕەنسا كە هەمان سەنگی بەریتانیا و ئەمەریكا نییە، بەڵام ساركۆزی ساڵی 2009 بڕیاری پێوەندی كردنەوەی بە ناتۆ راگەیاند.


ئامانجی دامەزراندنی ناتۆ
ناتۆ " North Atlantic Treaty Organization" پەیمانی باكوری ئەتڵەسی كە رێكخراوێكی سەربازییە و لە سەردەمی جەنگی سارد لە نێوان بلۆكی رۆژئاوا و بلۆكی سۆڤیەتی دروستكرا. لە چواری نیسان/ ئەپرێل 1949 لە واشنتن لەنێوان ئەمەریكا و بەریتانیا و فڕەنسا و چەند وڵاتێكی تری ئەوروپی راگەیەنرا، بارەگای سەرەكی دەكەوێتە شاری هارین لە بڕۆكسلی پایتەختی بەلجیكا.

لەسەر پێشنیازی ئیرنیست بفین وەزیری دەرەوەی بەریتانیا دامەزرا و ئەمەریكاش پشتگیری كرد، دوای ئەوەی شیوعییەكان سەركەوتوو بوون لە كودەتایەكی سەربازی لە چیكۆسلۆڤاكیا لە ساڵی 1948 و گرتنە دەستی دەسەڵات، ئیرنیست ئەوكات رای گەیاند باشترین بژاردە بۆ بەرەنگاربوونەوەی كودەتایەكی تر دامەزراندنی رێكخراوی یەكێتی ئەوروپای رۆژئاواییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەژموونی سۆڤیەت.
ئامانجی دامەزراندنی بەرەنگاربوونەوەی مەترسی و هەژموونی سۆڤیەت بوو، دواتریش سۆڤیەت دژی ناتۆ ساڵی 1955هاوپەیمانی وارشۆ راگەیاند، دوای هەڵوەشانەوەی سۆڤیەت لە ساڵی 1990، پرسەكان و ئامانجەكانی ناتۆش گۆڕانكاری بەسەردا هات.
لە 1949 تا 2009، ژمارەی ئەندامانی ناتۆ لە زیادبوون دایە، لە ئێستەدا ژمارەی ئەندامانی گەیشتووەتە 28 وڵات كە سێ لەوان ئەندامی ئەنجوومەنی ئاسایش و خاوەن ڤیتۆن، ئەوانیش ئەمەریكا، بەڕیتانیا و فڕەنسان.

توركیا یەكێكە لە ئەندامانی ناتۆ كە ساڵی 1952 بووەتە ئەندام، بەڵام بەمدواییانە بەتایبەت دوای كڕینی سیستەمی دژە موشەكی "S400"ی رووسی، رووبەڕووی رەخنەیەكی زۆر توند بووەوە لەلایەن ئەمەریكا و وڵاتانی تری ئەندامی ناتۆ.

پێكهاتەی ناتۆ
ناتۆ لە چەندان لیژنەی باڵا پێكهاتووە، لەسەرووی هەموویانەوە پۆستی ئەمینداری گشتی ناتۆ هەیە كە باڵاترین فەرمانبەری ناتۆیە.

پێكهاتەی رێكخستنی كارەكانی ناتۆ بە زنجیرەیەك لیژنە بەیەكەوە بەستراونەتەوە، هەر ئەندامێكی سەربازی یان سڤیل كارەكانی بە سەركردایەتی بەستراوەتەوە و كاری هەر لیژنەیەكیش لەوەی تر جیاوازە و ئەوە جێبەجێ دەكات كە سەركردایەتی رای دەسپێرێت و دیارترین لیژنەكانیش، لیژنەی سیاسی و تەكنەلۆجی و سەربازییە.
بە گشتی ناتۆ دابەشی سەر پێكهاتەی سڤیل و سەربازی دەبێتەوە، سڤیلەكەش بۆ خۆی دابەشی سەر سێ بەش دەبێت، ئەوانیش ئەنجوومەنی هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی، ئەمە باڵاترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لە ناتۆ، كە نوێنەرانی سیاسی هەموو وڵاتانی ئەندام لە خۆ دەگرێت و ئەو ئەنجوومەنە بەرپرسە لە دەركردنی بڕیاری سیاسی لە هەموو پرسەكاندا و ساڵانە یەكجار كۆ دەبێتەوە.

دوای ئەو، لیژنەی ئەندامانی ئەنجوومەن دێت، كاری ئەو لیژنەیە داڕشتنی سیاسەتی گشتی ناتۆیە بێ ئەوەی چاوەڕێی كۆ بوونەوەی ساڵانەی ئەنجوومەنەكە بكەن، لەو لیژنەیە هەر وڵاتێك ئەندامێكی هەیە، لیژنەی ئابووری و دارایی، كاری ئەو لیژنەیە خستنەڕووی راسپاردە و پێشنیازە لە دیوە دارایی و ئابوورییەكەی، بۆ بەدوور گرتنی ناتۆ لە تەنگژەی ئابووری.

هەرچی پێكهاتە سەربازییەكەی ناتۆیە دابەشی سەر پێنج لیژنەی تایبەتمەند دەبێتەوە، ئەوانیش لیژنەی سەربازی، لیژنەی هەمیشەیی، لیژنەی سەركردایەتی باڵای هێزە هاوپەیمانەكان لە ئەوروپا، لیژنەی كەنەدا و ئەمەریكا و لیژنەی بەرهەمهێنانی سەربازی.

قەبارەی هێز و پێگە سەربازییەكانی لە دنیا
پێكهاتەی سەربازی ناتۆ لە دوو دەستەی جێبەجێكردنی سەرەكی پێكدێن، ئەوانیش لە سەرۆكەكانی وڵاتانی ئەندام لە ناتۆ و سەرۆك ئەركانی سەربازی وڵاتانی ئەندام. جگە لەمە پێكهاتەی سەركردایەتی سەربازی ناتۆ هەر وڵاتێك بە ئەفسەرێكی باڵا تێیدا ئەندامە.

ئەركی لیژنەی سەربازی ناتۆ جێبەجێكردنی راسپاردە و بڕیاری لیژنەی سیاسی ناتۆیە بێ گفتوگۆكردن لەسەری، بەڵام ناتۆ وەك دامەزراوەیەكی سەربازی خاوەن هێزێكی زەبەلاح نییە، بەڵكوو ساڵی رابردوو ژمارەكەی لە 18 هەزار سەربازی بۆ 23 هەزار زیاد كرا.
كاتێك ناتۆ بڕیاری وەشاندنی گورزی سەربازی بۆ سەر هەر وڵاتێك دەدات، ئەوا ئەندامانی ناتۆ بەگوێرەی ئەو ئەركەی دەكەوێتە سەرشانیان هێزەكانیان بەشداری لە ئۆپراسیۆنەكە دەكەن، دوای تەواوبوونی ئۆپراسیۆنەكە ئەوان دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتانی خۆیان.

هەموو پێگە سەربازییەكانی وڵاتانی ئەندام لە ناتۆ، دەتوانرێت وەك پێگەی سەربازی ناتۆش هەژمار بكرێت بەتایبەت لەكاتی ململانێیەكان و وەشاندنی گورزی سەربازی كە ناتۆ بڕیاری لەسەر بدات.

بودجەی ناتۆ، هیچ بڕێكی دیاریكراو وەك بودجەی ساڵانەی ناتۆ دیاری نەكراوە، چونكە ئەمە بە رێژە دەستنیشان كراوە، هەر وڵاتێكی ئەندام لە ناتۆ دەبێت بڕی 2%ی بوجەی گشتی وڵات بداتە ناتۆ، بۆیە بودجەی ساڵانەی ناتۆ لەسەر ژمارەیەك جێگیر نییە.

هەر بەپێی ئەو بڕە، دەبینین ئەمەریكا ساڵی رابردوو 72%ی تێچووی سەربازی ناتۆی لە ئەستۆ گرتووە كە 664 ملیار دۆلارە و دەكاتە 3.61%، كە ئەمە بودجەی وەزارەتی بەرگری ئەمەریكا بوو بۆ ساڵی 2017. دوای ئەو بەریتانیا بە رێژەی 2.36% دێت كە دەكاتە 57 ملیار دۆلار و فڕەنسا بە 2.17 كە دەكاتە42 ملیار و 200 ملیۆن دۆلار و ئەڵمانیا 2.1% كە دەكاتە 42 ملیار دۆلار.

دەستوەردانەكانی ناتۆ
دیارترین دەستوەردانەكانی ناتۆ دەگەڕێتەوە بۆ دوای شكستی بلۆكی سۆڤیەتی، ساڵی 1995 دەستپێشخەری سەپاندنی ئاشتی كرد لە بۆسنە و هرسك، ساڵی 1999 لە رژێمی یەكێتی یۆگسلاڤیای دا دوای جینۆسایدە گەورەكەی دژ بە كۆسۆڤۆ ئەنجامی دا، بەهۆیەوە یۆگسلافیا هەڵوەشایەوە و پێكهاتەكانی بوونە دەوڵەتی سەربەخۆ، ساڵی 2001 ناتۆ هێزی ناردە مەكدۆنیا بۆ سەپاندنی ئاشتی، ساڵی 2003 هێزی ناردە ئەفغانستان بۆ سەپاندنی ئاشتی. جگە لەمانە بەشداری چەندان كاری مرۆیشی كردووە، لەوانە فریاكەوتنی لێقەوماوانی بوومەلەرزە گەورەكەی ساڵی 2006ی پاكستان و زریان و لافاوە گەورەكەی كاترینا كە هەمان ساڵ لە ئەمەریكا روویدا.

سەرچاوەكان/ سەنتەری ئەوروپی+عەرەبی جەدید + موزوع + ساسە پۆست +دی  دەبڵیو +بەیان