سبەی لە توركیا هەڵبژاردنێكی چارەنووسسازە

سبەی یەكشەم 24ی مانگ هەڵبژاردنێكی چارەنووسساز لە توركیا بەڕێوە دەچێت كە كاریگەریی لەسەر داهاتووی سیستەمی سیاسی ئەو وڵاتە و دووبارە داڕشتنەوەی پێوەندییەكانی دەرەوەی توركیا هەیە. حكوومەتی توركیا لانی كەم لە ماوەی شەش ساڵی رابردوو بە پێچەوانەی ئەو سیاسەتانە كاری كردووە كە پیشتر بەڵێنی بەخەڵك دابوو. توركیا یەكێك لە هۆكارە گرنگەكانی تەنگژە چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوەی وڵات بووە، بۆیە هەڵبژاردنەكە بە پڕبایەخ و چارەنووسساز هەژمار دەكرێت.

24 سەعات بەر لە دەستپێكردنی هەڵبژاردن و كردنەوەی دەرگای بنكەكانی دەنگدان، بانگەشەكانی هەڵبژاردن لەو وڵاتە كۆتایان پێ هات. بانگەشەكانی هەڵبژاردنی ئەمجارەی توركیا یەكێك لە گەرم و گوڕترین بانگەشەكانی هەڵبژاردن بوو لە مێژووی سیاسی توركیا و پاڵێوراوی پارتە سیاسییەكانی توركیا  بە توندی بەرانبەر یەكتر قسەیان كرد و بەڵێنی ئەوەیان دا دۆخی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئابووری وڵات زیاتر بەرەوپێش ببەن.

هەڵبژاردنی ئەمجارەی توركیا جگە لە یەكلاكردنەوەی ناكۆكی نێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات، چارەنووسی  سیستەمی سیاسیش یەكلا دەكاتەوە. ئاخر رەجەب تەیب ئەردۆغان به پراكتیكی هەنگاوی بەرەو گۆڕینی سیستەمی سیاسی توركیا لە پەرلەمانییەوە بەرەو سەرۆكایەتی ناوە و كۆمەڵێك گۆڕانكاریشی لە دەستووردا كردووە كە دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆمار بە شێوەیەكی بەرچاو زیاد دەكات. كاتێك ئەردۆغان لە پۆستی سەرۆك وەزیران تێر بوو و تەواوی جومگەكانی دەسەڵاتی بەدستەوە گرت وەك كەسێكی دیارتر لە سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكی توركیا دەركەوتووە و مەترسی ئەوەی لێ دەكرێت هاوشێوەی دیكتاتۆرە ناودارەكانی دنیا كورسییەكەی خۆی جێگیر بكات و بۆ تاهەتایە لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە.

توركیا بەرەو دواوە گەڕاوەتەوە و ئابووری وڵاتیش پاشەكشەی كردووە. پارتەكانی ئۆپۆزسیۆنیش ئومێدی باشتركردنی دۆخەكە و بنیاتنانی وڵاتێكی پێشكەوتووتریان بە دەنگدەران داوە. لە ساڵی 2002 هاتنی پارتی داد و گەشەپێدان بووە هۆی گۆڕانكاری گەورە لە گۆڕەپانی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئابووری لە توركیا و بە لاچوونیشی چاوەڕوانی گۆڕانكاری گەورە لە وڵات دەكرێت.

بەگوێرەی VOA هەڵبژاردنی ئەمجارەی توركیا كاریگەریی لەسەر سیاسەتی دەرەوەی وڵاتیش هەیە و چارەنووسی كۆمەڵێك پرس یەكلا دەكاتەوە. سێ ملیۆن و 500 هەزار ئاوارەی سووریا لە توركیان. توركیا هۆكاری سەرەكی بووە لە بەشێكی گرنگ لەو شەڕ و ئاڵۆزییانەی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی و سووریا بە تایبەتی هاتوونەتە كایەوە.

ئەو پاڵێوراوانەی ركابەریی ئەردۆغان دەكەن گوتوویانە لە جێی دەستێوەردان هەڵوێستی تریان دەبێت و هەوڵ دەدەن پێوەندییەكانیان لەگەڵ وڵاتان ئاسایی بكەنەوە. 

توركیا تەنانەت پێوەندییەكانی لەگەڵ هاوپەیمانەكانیشی تێكچووە و وڵاتێكی وەك ئەمەریكا كە پێشتر توركیای وەك هاوپەیمانی سەرەكی خۆی لە ناوچەكە هەژمار كردووە، ئێستە بە گومانەوە لە سیاسەتەكانی ئەردۆغان دەڕوانێت و تەنانەت  لە پێدانی ئەو جۆرە فڕۆكە جەنگییە پێشكەوتووانەش پاشگەز بووەتەوە كە دەبوو بە توركیای بدایە. توركیا لەم دواییانەدا خۆی لە رووسیا نزیك كردووەتەوە و تەنانەت دەیەوێت قەڵغانی بەرگریی رووسی لە وڵاتەكەی دابمەزرێنێت لە كاتێكدا خۆی ئەندامی ناتۆیە.

ركابەرەكانی ئەردۆغان پێیان وایە توركیا بەرەو دیكتاتۆری دەڕوات. لە دوایین رۆژی بانگەشەكانی هەڵبژاردن موحەرەم ئینجە پاڵێوراوی پارتی گەلی كۆماری گوتی، "بۆ جاری بیستەم داوا دەكەم لەگەڵ ئەردۆغان دیبەیتێكی تەلەڤزیۆنی ساز بكەین، بەڵام ئەردۆغان رەتی كردووەتەوە و ئەوەش بەلایەوە سەیر بووە."

لە ماوەی دەیەی یەكەمی دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێدان ئەگەر ئابووری توركیا گەشایەوە و وڵات بەرەوپێش هەنگاوی نا، ئەوا لە ماوەی نزیك بە دەیەی دووەمی دەسەڵاتی ئەو پارتە ئابووری توركیا پووكاوەتەوە. بازرگانان و وەبەرهێنەرانی توركیا زیاتر لە هەر كاتێكی تر نیگەرانی داهاتووی كارەكەیانن. بەهای لیرە 25% دابەزیوە، رێژەی بێكاری زۆر زیادی كردووە و هەڵاوسانیش زیاتر لە جاران بەرز بووەتەوە. 

ئینجە كە تەمەنی 54 ساڵە بە تەواوی دژی تیۆرییە ئابوورییەكانی ئەردۆغانە و بەڵێنیشی داوە رێگری لەوە بكات سیستەمی سیاسی توركیا لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی بگۆڕێت، داوای ئازادی زیاتر دەكات و یەكێكیشە لەو كەسانەی دەیەوێت توركیا بە یەكێتیی ئەوروپا گرێ بدات. ئەو بەڵێنی بە كورد داوە لەگەڵیاندا دەست بە دانوستان بكاتەوە و لە قوتابخانەكانیش بە زمانی كوردی بخوێنرێت.

ئەوەی لە هەڵبژاردنی سبەی یەكلا دەبێتەوە دوو شتە، یان ئەردۆغان نیوەی زیاتری دەنگەكان دەهێنێت و سەردەكەوێت، یان هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە قۆناغی دووەم. هیچ كام لە پاڵێوراوەكان ناتوانن ركابەریی ئەردۆغان بكەن و هەوڵەكەیان بۆ ئەوەیە هەڵبژاردن بخەنە گەڕی دووەم، بەڵكو لە هاوپەیمانیەتی داهاتوویان ئەردۆغان لە گۆڕەپانەكە بخەنە دەرەوە.

یەكێكی لەو پاڵێوراوە گرنگانەی كە رۆڵی هەیە لە كەمكردنەوەی دەنگەكانی ئەردۆغان سەڵاحەدین دەمیرتاشە كە لە گرتووخانەوە بانگەشە دەكات و لەم دواییانەش بڕیاری داوە ئەگەر هەڵبژاردن بە قۆناغی دووەم بگات، ئەوا پشتیوانی لە پاڵێوراوی ئۆپۆزسیۆن دەكات. پارتەكەشی ئەگەر رێژەی 10% تێپەڕ بكات، ئەوا دەبێتە هۆی سەرخستنی ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمانی توركیا.

لە لایەكی ترەوە  DW بڵاوی كردەوە كە 56 ملیۆن كەس لە دانیشتووانی توركیا مافی بەشداریكردن هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری و پەرلەمانی ئەو وڵاتەیان هەیە و شەش پاڵێوراویش بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆماری ركابەریی یەكتر دەكەن، جگە لەمە هەڵبژاردنەكە چارەنووسی 600 كورسیی پەرلەمانیش یەكلا دەكاتەوە.

هەڵبژاردنی دەرەوەی ئەو وڵاتە لە 60 وڵاتی دنیا بەڕێوە چووە كە دوو ملیۆن كەس مافی بەشداریكردنیان هەبووە و لەو ژمارەیەش نزیكەی ملیۆنێك و 500 هەزار كەسیان لە ئەڵمانیا دەژین. لە ئەڵمانیا  سەرووی 49% لە هەڵبژاردن بەشدارییان كردووە.