بەهۆی ئەو رێزە زۆرەی هەیانە، مەرجەعە ئاینییە باڵاكانی شیعە چ ئەوانەی لە ژیاندا ماون یانیش مردوون، بوونەتە پاسپۆرت بۆ رزگاربوون لە رۆتین و بەربەستەكانی خاڵەكانی پشكنین، زۆری بەكارهێنانیشی بووەتە دیاردە و تۆمەتبارانی هەڵاتووی دەست یاساش پەنایان بۆی بردووە و پیاوانی بازگەكانیش ناتوانن رووبەڕوویان ببنەوە.
خالید ناهی یەكێك لە شوفێرانی تاكسی لە بەغدا دەڵێ، وەك شوفێری تاكسی هەموو بەغدا دەكەین، بە بەردەوام رووبەڕووی بازگەكانی پشكنین دەبینەوە و رووبەڕووی گێچەڵ و دواكەوتنیش دەبینەوە كە پیاوانی هێزەكانی ئاسایش پێمان دەڵێن بۆ كوێ دەچێ؟ ئۆتۆمبێلەكەت چی تیایە و.. ئەمە بووەتە رۆتینێكی رۆژانە و كاریگەری لەسەر رۆزی و كاری ئێمە داناوە.
ئەو شوفێرە كە قسەی بۆ "
عەرەبی جەدید" كردووە، دەڵێ بۆ دەربازبوون لەم هەموو بەربەست و خاڵی پشكنینە، من و زۆرینەی شوفێرانی تاكسی وێنەی سەركردەكانی شیعە یان مەرجەعەكانمان داناوە، بەمەش كارئاسانی زۆرمان لە خاڵەكانی پشكنین بۆ دەكرێت، گوتی "چ ئەوانەی گرووپی چەكداری سەركردەكانن یان پێڕەوی لە فڵان مەرجەع دەكەن، رێزمان دەگرن و كارئاسانیمان بۆ دەكەن، ئەوانەشی دژن یان كەیفیان بەوانە نایەت، دیسان كار ئاسانی دەكات لە ترسی رووبەڕووبوونەوە".
زیاتر گوتی "بۆ دەرچوون لەم هەموو سەتان بازگەیەی ناو بەغدا بە ناچاری وێنەی یەكێك لە سەركردەكانمان كڕیوە و لە جامی پێشەوەی ئۆتۆمبێلەكەمان داناوە، بووەتە باشترین رێخۆشكەر بۆ دەرچوونمان لەو هەموو ئازارەی بازگەكان، تەنانەت كەس پشكنینی ئۆتۆمبێلەكەشمان ناكات".
دوای كردوە تیرۆریستییەكانی ساڵی 2006، حكوومەتی عێراقی بۆ سەپاندنی سەقامگیری پەنای بردە بەر زیادكردنی خاڵەكانی پشكنین لەناو بەغدا، بەگوێرەی راپۆرتێكی "نیقاش" كە رۆژنامەی "
بەیان"ی ئیماراتی بڵاوی كردووەتەوە و دەگەڕێتەوە بۆ مانگی كانوونی یەكەم/ نۆڤێمبەری 2014، پێنج مانگ دوای هاتنی داعش بۆ عێراق، ژمارەی بازگەكانی پارێزگای بەغدا گەیشتووەتە هەزار بازگە و هەر هاووڵاتییەك بۆ گەیشتنی بە شوێنی مەبەست بە زیاتر لە حەوت بازگە تێدەپەڕێت.
لەسەر بەكارهێنانی وێنەی مەرجەعە ئاینییەكان، هاووڵاتییان بە توانجەوە دەڵێن پیاوانی ئاینی عێراقی تەنیا بۆ فتوا و سیاسەت و تەناهی و ئابووری بە كەڵك نین، بەڵكو بۆ هاتوچۆش بە كەڵكن، ئەمە دیوەكەی تری كاریگەری و هەژموومە پیاوانی ئاینی عێراقیش دەردەخات بەسەر حكوومەت و یاسا.
شەقام و رێیەكانی بەغدا بەگوێرەی بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی بەغدا بە كەڵكی لە خۆگرتنی 700 هەزار ئۆتۆمبێل دێن، كەچی ئێستە نزیكەی دوو ملیۆن ئۆتۆمبێل تەنیا لە بەغدا هەیە كە رۆژانە زیاتر لە حەوت ملیۆن لیتر بەنزین خەرج دەكەن كە دەكاتە نیوەی بەرهەمی بەنزینی ناوخۆ كە 15 ملیۆن لیترە و 40%یشی بەهۆی وەستان لە بازگەكان بێ سوود لێوەرگرتنی بە فیڕۆ دەچێت.
ئەو دۆخەی ئێستە عێراق و بەغدا پێیدا تێپەڕ دەبێت، پێشتریش بە جۆرێكی تر پێیدا تێپەڕیوە، دووكاندارانی فرۆشتنی ئاوێنە و چوارچێوە و فرۆشتنی وێنە، دەڵێن پێش رووخانی رژێمی بەعس خەڵك وێنە جیاوازەكانی سەدام حوسێنیان دەكڕی، بەڵام ئێستە هی سەركردە و مەرجەعەكانی شیعە.
محەمەد عەدنان خاوەنی یەكێك لە دووكانەكانی فرۆشتنی وێنە و چوارچێوە دەڵێ، سەردەمی بەعس وێنەی سەدام و دروشمەكانی دەفرۆشران و خەڵك دەیانكڕی بۆ راییكردنی كارەكانیان، بەڵام ئێستە وێنەی سەركردە و مەرجەعەكان دەكڕن. گوتی "بۆ من هیچ لە دۆخەكە نەگۆڕاوە، من دەیانفرۆشم و قازانج دەكەم".
بەرپرسانی تەناهی بەغدا دووپات لەوە دەكەنەوە كە وێنەی سەركردە و مەرجەعەكان بەشێوەیەكی زۆر بەربڵاوە و وای لێ هاتووە ئۆتۆمبێلێك نابینی وێنەی یەكێكیانی پێوە نەبێت، ئەمەش كاری بازگەكانی قورس كردووە بەوەی ناتوانێت پشكنینی بۆ بكات.
یەكێك لە ئەفسەرەكانی خاڵی پشكنین دەڵێ عێراقی دوای 2003 لەسەر بنەمای تایفی بە دامەزراوەیی كراوە نەك یاسا و دەستوور، خەڵكیش وەها راهێنراوە كە پێوەستی بۆ مەرجەع و سەركردەكان هەیە نەك نیشتمان. گوتی "لە خاڵەكانی پشكنین كاتێك دەپرسین لە كوێوەوە هاتوویت، بەگوێرەی گەڕەك و ناوچەكە دەزانین پێوەستی بۆ كێ هەیە، دەبێت بەگوێرەی ئەو كەسەی پێوەستی بۆی هەیە مامەڵەی لەگەڵ بكەین".
زیاتر گوتی "خەڵك بە هەڵواسینی وێنە نەوەستاوە، كە دەگاتە خاڵەكانی پشكنین سروتە ئاینییەكان لێ دەدەن و دەنگیشی بەرز دەكەنەوە بۆ ئەوەی كارمەندانی خاڵی پشكنین گوێیان لێی بێت، بەمەش تێپەڕبوونیان زۆر ئاسان دەبێت و كەس نییە بیوەستێنێت".
لە عێراق شەش گەورە مەرجەعی ئاینی شیعەكان هەن، لەوانەش چواریان رۆڵی گەورەیان هەیە و لە ناویاندا عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی باڵای شیعەكانی عێراق كە بە رەچەڵەك لە دایكبووی شاری مەشهەدی ئێرانە و هەرزوو رووی كردووەتە نەجەف و لە حەوزەكانی ئەو شارە خوێندوویەتی و ساڵی 1992 جێی ئەبو قاسم ئەلخووئی گرتووەتەوە و بووەتە مەرجەع.
بەگوێرەی راپۆرتێكی "
ساسە پۆست" دوای سیستانی، محەمەد سەعید ئەلحەكیم دێت كە لە دایكبووی نەجەفە، لە دوای ئەو بەشیرحوسێن نەجەفی دێت كە لەدایكبووی شاری جالندەهری هیندییە ساڵی 1965 رووی كردووەتە عێراق. لە دوای نەجەفی، محەمەد ئیسحاق فەیاز دێت كە ئەمیش لەدایكبووی ویلایەتی غزنی ئەفغانستانییە، دوای تەواوكردنی خوێندن لە حەوزەكانی مەشهەد و قوم، ئێستە لە نەجەف نیشتەجێیە و یەكێكە لە چوار مەرجەعە باڵاكان. دوای فەیاز، شەمسەئاین واعزی یەكێكی ترە لە مەرجەعەكان و لەدایكبووی شاری كازمیەی بەغدای پایتەختە، هاوشانی مەحموود ئەلحەسەنی ئەلسەرخی كە یەكێكی ترە لە مەرجەعەكان و لە شاری كازمیە لە دایك بووە، هەموو ئەو مەرجەعانە لە نەجەف نیشتەجێن.
دیمەنی خاڵەكانی پشكنین لە بەغدا جیاوازن لەگەڵ شارەكانی باشووری عێراق، چونكە ئەو شارانە جۆرێك لە دابەشبوونیان بەسەر ئەو مەرجەعان و سەركردە شیعەكان پێوە دیارە، بۆیە شوفێرانی تاكسی بە تایبەت لەو شارانە بەگوێرەی پێوەستی خەڵكەكە بە مەرجەع و سەركردەكان وێنەكانیان هەڵدەواسن.
محەمەد عوبێدی رۆژنامەنووس و چالاكوان لە بەغدا، لە لێدوانێكی تایبەت بە "وشە" ئاماژەی بەوە دا لە بەغدا وێنەی هەمووان دەبینی، هەر گەڕەك و ناوچەیەك لەسەر سەركردەیەك یان مەرجەعێك ساغ بووەتەوە، بەڵام لە شارەكانی باشووری عێراق وێنەكان جیاوازن بەگوێرەی شارەكان، ئەوەی زیاتر وای كردووە خەڵك پەنا بۆ وێنەكان ببات و هانیان بدات، كارمەندانی ئاسایش و پۆلیسی بازگەكانن چونكە بەگوێرەی ئەو وێنانە مامەڵە لەگەڵ خەڵك دەكەن، ئەوانەی وێنەیان هەڵواسیوە لە بڕی ئەوەی پشكنینی توندتری بۆ بكرێت لە ئەگەری بەكارهێنانی ئەو وێنانە وەك پەرژینێك بۆ ئەنجامدانی كاری تیرۆر یان خۆ دزینەوە لە یاسا بەتایبەت لای تۆمەتباران، یان گواستنەوەی مادەی هۆشبەر، كەچی كارئاسانی زۆریان بۆ دەكرێت.
ئەوەشی گوت "ئەم دۆخە تەنیا لە بازاڕ و شارەكان نییە بەڵكو پەڕیوەتەوە بۆ فەرمانگەكانی حكوومەت كە پێوەست كراوە بە بەڕێوەبەرەكەی، فەرمانگە هەبووە كە بەڕێوەبەرەكەی گۆڕاوە، وێنەی مەرجەع و سەركردەكانیشی لەگەڵ گۆڕاوە! هیچ ئامارێكی فەرمی نییە تەنانەت پۆلیس و ئاسایشیش ناوێرن باسی بكەن، ئەگەر نا چەندان كاری نایاسایی و سەتان تۆمەتباری لە یاسا هەڵاتوو خۆیان لە ژێر سایەی ئەو وێنانە مەڵاس داوە و كەس بوێری نییە بیانگرێت".
وشە/ فەرمان