عێراقییەكان وەچە ناخەنەوە..دانیشتووان ڕوو له‌ كه‌می ده‌كات

دەزگای ناوەندی ئامار دەڵێ، وەچەنانەوە زۆر كەمی كردووە و بەكارهێنانی هۆیەكانی منداڵ نەبوونیش 60% زیادی كردووە. شارەزایان كۆكن كە گۆڕانكاری ریشەی بەسەر بیركردنەوەی تاك هاتووە و دەیەوێت بەپێی پێوەری داهات و هەلی كار وەچە بخاتەوە.

لە كاتێكدا كۆمەڵگەی عێراقی شانازی بە هەبوونی منداڵی زۆر دەكرد، بەهۆی ئەوەی بیركردنەوەیەكی عەشایەری بەسەردا كۆمەڵگەدا زاڵ بوو، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا ئەو بیركردنەوەیە گۆڕانكاری رێژەیی بەسەردا هاتووە بەتایبەت لای شارنشینەكان، ئەویش بەهۆی ئاستەمی ژیانكردن و كەمی سەرچاوەی داهات.

دەزگای ناوەندی ئاماری سەر بە وەزارەتی پلاندانانی عێراقی لە نوێترین راپۆرتیدا كە دوێنێ چوارشەم 11ی تەمووز بڵاو كراوەتەوە، ئاماژە بە پاشەكشە لە تێكڕای گەشەی دانیشتووان و وەچەنانەوە دەكات لە تەواوی عێراقدا.

بەگوێرەی راپۆرتەكە، هۆكاری دابەزینی تێكڕای گەشە و وەچەنانەوە لە سێ دەیەی رابردوو بە رێژەی شەش لە دایكبوون بوونە بۆ هەر ژنێك لەو ماوەیەی كە گونجاوە بۆ منداڵبوون، بە دیوێكی تر هەر ژنێكی سێ دەیەی رابردوو شەش منداڵی لە ژنانی پێش خۆی كەمتر بووە، ئەم رێژەیە تەنیا لە ساڵی 2017 چوار لە دایكبوون بووە.

راپۆرتەكەدا روونی دەكاتەوە بەكارهێنانی هۆیەكانی رێگریكردن لە منداڵبوون لای ژنان بە رێژەی 60% زیادی كردووە، جگە لەمەش ویستی ژنان بۆ وەستاندنی منداڵبوون بێ بەكارهێنانی هەر هۆیەكی وەستان، رێژەی 08% بووە، هاوكات ویستی منداڵبوونی دوای هاوسەرگیری لای ژنان بۆ 02% دابەزیوە، بەو مانایەی زۆرینەی ئەو ژن و پیاوانەی لە سەرەتای هاوسەرگیریدان، نایانەوێت زوو منداڵیان ببێت.

لە وەرگرتنی زانیارییەكان پشت بە ئامارەكانی نەخۆشخانەكانی لە دایكبوون لە عێراق بەستراوە و دەركەوتووە ئەو ژنانەی لە تەمەنی 15 بۆ 19 ساڵین و هاوسەرگیرییان كردووە، لە ساڵێكدا و لە هەر هەزار ژنێك، 82 حاڵەتی منداڵبوون تۆمار كراوە.

شارەزایان و لێكۆڵەران لەسەر پاشەكشەی گەشەی مرۆیی و نانەوەی وەچە لای خێزان و كۆمەڵگەی عێراقی بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێننەوە، دیارترینیان گۆڕانكاریی ریشەیییە لە تێگەیشتن لە خێزان و پێكەوەنانی ژیانی هاوسەرگیری، ئەو هۆیانەی وا دەكات تاكی عێراقی ناچاری ئەو گۆڕانكارییە بكات، بێكاری و زیادبوونی رێژەی هەژاری و ئاستەنگی زۆری بەردەم ژیان و گوزەران و كەمبوونەوەی رێژە و سەرچاوەی داهات و ترس لە داهاتووی سیاسی و تەناهی وڵات.

حاتم عەوادی شارەزای كۆمەڵناسی دەڵێ، خێزانی عێراقی بە گشتی لە پێشتردا شانازی دەكرد بەوەی منداڵی زۆری ناوەتەوە، بەهۆی ئەو ژینگە عەشایەرییەی بەسەر كۆمەڵگەی عێراقی زاڵ بوو، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا ئەو بیركردنەوەیە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە بەتایبەت لای شارنشینەكان بەهۆی ئاستەنگەكانی بەردەم ژیان و كەمی سەرچاوەكانی داهات.

عەوادی روونی كردەوە، بەرزبوونەوەی رێژەی هەژاری و بێكاری و خراپی دۆخی تەناهی، هەموو ئەوانە هۆكارگەلێكن هانی خێزانی عێراقی دەدەن بە خۆیاندا بچنەوە لە رێكخستنەوەی پێكەوەنانی ژیانی هاوسەری و نانەوەی وەچە، بۆیە نایەنەوێت وەچەی زۆر وەك جاران بنێنەوە.

بەپێ دوایین ئاماری نافەرمی، ژمارەی دانیشتووانی عێراق بە 38 ملیۆن كەس خەمڵێنراوە، لەو ژمارەیەدا 60%یان تەمەنیان لە نێوان 16 بۆ 64 ساڵیدایە، شارەزایان و لێكۆڵەرانی كۆمەڵناسی و ئامار پێیان وایە بەردەوامی شەڕ و ململانێیەكان هۆكارێكی تری كەمبوونەوەی رێژەی وەچەنانەوەن.

عزەدین جبووری شارەزای ئامار دەڵێ، دوای 2003 رێژەی گەشەی دانیشتووان زیادی كرد، بەڵام جەنگ و ململانێیە ناوەخۆیییەكان دوو هۆكار بوون لە پاشەكشەی رێژەی وەچەنانەوە بەرانبەر بە بەرزبوونەوەی رێژەی مردن بەهۆی تەقینەوەكان و جەنگ و نەخۆشییەوە.

"بینیمان بەمدواییە ژمارەیەكی زۆری ژنانی عێراقی نەشتەرگەری وەستاندنی منداڵبوون دەكەن، بەتایبەت لە شارەكان، بەڵام لە گوندەكان هێشتا بیركردنەوەكە وەك ساڵانی شەست و حەفتاكان ماوە كە شانازی بە زۆری نانەوەی وەچە دەكەن". جبووری وا دەڵێت.
 
زۆرینەی لێكۆڵەران كۆكن لەسەر ئەوەی زۆرینەی خێزانە عێراقییەكان بە رژدی بیر لە رێكخستنی وەچەنانەوە دەكەن، نەك وەك جاران هەموو ساڵ منداڵێكیان ببێت، ئەمەش رێیەكی ترە بۆ دووبارە روانین لە شێوازی ژیان كە پێوەرەكانی ئاستی داهات و هەلی كار دوو هۆكاری سەرەكین لە رێكخستنەوەی خێزانەكان لەسەر بنەمای ئەو پێوەرانە، هاوشانی ئەوانەش ترس و خراپی دۆخی تەناهی و مەترسییەكان لەسەر منداڵەكانیان هۆكارگەلێكی ترن.

مەیسوون ئەلعانی توێژەری كۆمەڵایەتی باس لەو رووماڵەی دەكات كە وەك توێژەرانی كۆمەڵایەتی لە زۆرینەی شارەكانی عێراق لەسەر خێزانی عێراقی ئەنجامیان داوە و رای ئەو خێزانانەیان وەرگرتووە لەسەر رێكخستنەوەی وەچەنانەوە.

ئەو دەڵێ زۆرینەی خێزانە هاوشارییەكان هاوئاهەنگ بوون و تێگەیشتنیان بۆ رێكخستنەوەی وەچەنانەوە هەبوو، بەڵام گوندنشینەكان هێشتا لەو پرسە تێ ناگەن بەهۆی ئەوەی بیركردنەوەی عەشایەری بەسەریاندا زاڵە كە ژن دەبێت منداڵی زۆر بخەنەوە.

بەپێی ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان رێژەی 1% عێراقییەكان لە سێكتەری نەوت كار دەكەن، لە كاتێكدا زیاتر 90%ی داهاتی عێراق لەو سێكتەرەوە دەستەبەر دەبێت. 75%ی پێیان وایە بەرەنگاربوونەوەی هەژاری كارێكی ئەستەمە بتوانن بەسەریدا زاڵ بن لە كاتێكدا 18%ی گەنجانی تەمەن نێوان 15 بۆ 24 ساڵ بێكارن و 23%ی عێراقییەكان داهاتی رۆژانەیان لە دوو دۆلار كەمترە و ژنانیش 17%ی هێزی كاری عێراقی پێكدەهێنن.

هەر بەپێی ئامارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق، 50%ی دانیشتووانی عێراق تەمەنیان لە خوار 19 ساڵیدایە و 71%یان لە شار و شارۆكەكان نیشتەجێن و 78%ی مۆبایلی زیرەك بەكار دەهێنن.

هەر بەپێی ئامارەكانی یۆنامی لە عێراق، ژمارەی كوژراوان لە 2003 واتە دوای هاتنی ئەمەریكا بۆ عێراق تا ساڵی 2015، گەیشتووەتە 172 هەزار و 47 كەس.

خۆ رێكخستنەوەی خێزانی لە عێراق لای شارنشینەكان لە كاتێكدایە بەپێی دوا ئاماری فەرمی ساڵی 1999 كە دەزگای ناوەندی ئامار ئەنجامی دا، چەندان پێشبینی كردووە، لەوانە ساڵی 2005 دەركەوت رێژەی دانیشتووانی عێراق گەیشتە 28 ملیۆن كەس، بەڵام ساڵی 2018 ژمارە دانیشتووان 38 ملیۆن كەسە، بەمەش دەردەكەوێت كە رێژەی زیادبوونی دانیشتووان لە عێراق لە ماوەی 13 ساڵی رابردوو نزیكە 10%، بەڵام ئەو رێژەیە بەمدواییە هێشتا كەمتر بووە.

جێی باسە ساڵی 1934 یەكەمین سەرژمێری دانیشتووان لە عێراق ئەنجام درا، ئەوكات ژمارەی دانیشتووانی عێراق سێ ملیۆن و 380 هەزار كەس بوو، لە دوا سەرژمێری فەرمیش كە ساڵی 1997 ئەنجام دراوە، ژمارەی دانیشتووان 22 ملیۆن و 170 هەزار كەس بوو.