مانناییەكان یەكێك لە پێكهاتە كۆنەكانی كوردە، نیشتەجێی زەنجیرە چیاكانی زاگرۆس و پێدەشتەكانی بوون، نزیكەی 900 ساڵ پێش زاین لە دەشتی باشووری دەریاچەی ورمێ لە دەڤەری سابڵاغ یان مەهاباد، لە رۆژهەڵاتی كوردستان، بە ڕێككەوتنی هەموو هۆزەكانی ناوچەكە دەسەڵاتی خۆیان ڕاگەیاند.
مەبەستی سەرەكی دروستكردنی یەكێتی نێوان هۆزەكانی ئەم دەڤەرە، یەكگرتوویی و بەهێزبوونیان بوو، لە بەرانبەر هێرش و پەلاماری هێزەكانی دەوروبەر كە دەیانكردنە سەر ناوچەكانیان، دیاریكردنی ناوچەی دەسەڵاتداری مانناییەكان تا ڕادەیەك كێشەیە، لەبەر ئەوەی زۆر جار بەربەرەكانێ هەبووە لە نێوان ماننا و ئاشوور و ئورارتو، بۆیە ناوچەكانیان جێگیر نەبووە.
زۆرجار ناوچەكانیان لە فراوانبوون و تەسكبوونەوەدا بووە، بەڵام بە شێوازێكی گشتی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی مانناییەكان لە باكوری ڕۆژهەڵاتی مێسۆپۆتامیا هەتا ئازەربیجانی ئەمڕۆی لە خۆ گرتووە، لە كاتی لاوازبوونی ئورارتو و كزبوونی ئاشووریییەكان كە دراوسێی ماننا بوون، توانییان دەسەڵاتیان فراوان بكەن بەرەو ناوچەی ئاشوور و ئورارتو.
لە هەندێ لە سەرچاوە مێژوویییەكان ناوچەی دەسەڵاتداری ماننا دابەش كراوە بە دوو بەش: یەكەم ناوچەی "مانیای تەواو Manea Proper كە شوێنی دەسەڵاتداری هەمیشەیییان بوو، "دووەم مانیای گەورە"”Great Mannea” كە لە كاتی بەهێزی مانناییەكان دەخرایە ژێر دەسەڵاتیان و مانیا تەواو گەورەتر دەبوو.
پایتەختی مانناییەكان شاری"ئیزیرتو" بووە لە نزیك شاری مەهاباد و سەقزی ئێستە، بەڵام هێشتا شوێنەوارەكانی نەدۆزراوەتەوە، دەوڵەتی ماننا كۆمەلێك ناوچەی سەرەكی لە ژێر دەستی بوو لەوانە: زیرتە zirta ، ناوچەی زێویەی ئەمڕۆ zibiya،ئەرمێتە Armeta،سەنها sanha،شمێری shimeri و هتد.
ناو و رەگەزی مانناییەكان
لەبارەی مانای ناوی مانی یان ماننا دەتوانین بڵێین كە ئەم وشەیە كوردییە و لە زمانی كوردی ئێستەیش مانای هەیە و بە كار دێت، وشەی "مانا" لە زمانی میدیدا واتای هزر و هۆش دێت و لە زمانی كوردی وشەی "مینە" مانای "توێژینەوە و پشكنین و شیكردنەوە" دەدات و "مانا" بە واتای "لێكدانەوە"ی شتێك دێت و پێ دەچێت مانای ناوەكە "خاوەن هزر و هۆش و زانایی" بێت.
یەكەم جار لە ساڵی 843 پێش زاین لە سەرچاوە ئاشوورییەكان ئاماژە بە ناو و خاكی "مات مەنای" mat mannai كراوە كە مەبەست مانناییەكانن و هەندێ جاریش بە "مونا" "مانناس" و "ماننا" هاتووە، لە سەرچاوە ئورارتوییەكان بە "مانانا" manna.ne و "مێنا" mina ولە تەورات مەملەكەتەكەیان بە "مینی" mini باس كراوە و لە سەرچاوە ئەكەدییەكان بە "مانای كانو"، لای بابلییەكان "مینی"یان پێ گوتراوە.
لەبارەی ڕەگەزی مانییەكان ئێمە ناتوانین رەگەزێكی تایبەت بۆ ئەوان دیاری بكەین ئەویش لەبەر نزیكی و تێكەڵاوی زۆربەی رەگەزە كۆنە كوردییەكان لەو ناوچەیە، بۆیە زۆر جار مانییەكان بە هوری و كاشی و گوتی باسیان لێ كراوە، بەڵام ئەوەی نابێت فەرامۆش بكرێت ئەوەیە كە ماننا ناوی میلەت نەبووە، بەڵكو ناوی بنەماڵەی حوكمڕانی ئەو ناوچەیە بووە.
زمان و نووسین و هونەری ماننا
لەبەر ئەوەی تا ئێستە تێكستێكی تایبەت بە مانناییەكان نەدۆزراوەتەوە، بۆیە ناتوانین زۆر بە دڵنیایییەوە قسە لەسەر زمان و نووسینیان بكەین، بەڵام ئەوەی كە دڵنیامان دەكات كە مانناییەكان نووسینیان هەبووە ئەو نووسینە هێرۆگلیفەیە كە لەسەر قاپێكی زێڕین نەخشێنراوە و شوێنەوارێكی سەردەمی مانناییەكانە و لە ناوچەی "زێوێ" نزیك شاری سەقز دۆزراوەتەوە.
هەرچەندە ئەم نووسینە تا ئێستە نەخوێنراونەتەوە و نازانرێ مانای نووسینەكەی سەر قاپە زێڕینەكە چییە.
هەندێ لە سەرچاوە شوێنەوارییەكان لەو بڕوایەدان كە مانییەكان بە زمانێك قسەیان كردووە كە زۆر لە زمانی سەرەتایی كوردی نزیك بووە، هەندێ شوێنەوار لە سەردەمی مانناییەكان بە جێ ماوە كە تا ئێستەیش جێی سەرنجە وەك كاشیە ڕوو شووشەكراوەكانی دۆزراو لە تەپەی قەڵاپچی كە بە ڕەنگی جیاواز، بابەتی ئەفسانەیییان لەسەر نەخشێنراوە.
جامی زێرینی نەخشێنراو كە لە حەسەنلو دۆزراوەتەوە، بابەتی ئاینی و ئەفسانەیی زۆر گرنگ لەسەری نەخش كراوە، ئەمانە نموونەی باڵادەستی مانناییەكان لە هونەر و دەستڕەنگینی دەردەخەن.
كۆمەڵگا و ئابووری
كۆمەڵگای ماننایی پێكهاتبوو لە كۆمەڵێك هۆز و عەشیرەتی جیاواز كە دابەش كرابوو بەسەر چەندان چینی كۆمەڵایەتی و ئابووری جیاواز، لە هەندێ لە سەرچاوەكان باسی هەبوونی سیستەمی كۆیلایەتی لە ماننا كراوە هەرچەندە پێ دەچێت سیستەمی كۆیلایەتی زۆر سەرەتایی بووبێت، بەڵام لەمجۆرە كۆمەڵگایانە خاوەن كوێلەكان باڵادەست بوون.
وڵاتی ماننا و پێكهاتەی جیۆگرافی و خاكەكەی بۆ كشتوكاڵَ و ئاژەڵداری زۆر گەنجاو بووە، بۆیە لە سەرچاوە مێژوویییەكان باسی ئەم دوو بابەتە بە گرنگی كراوە، لە سەرچاوە ئاشوورییەكاندا هاتووە كە مانناییەكان زیاتر خەریكی بە خێوكردنی مەڕ و بزن و ئاژەڵی شاخدار و ئەسپ و گوێدرێژ و تا ڕادەیەكیش وشتری جووت كووپان بوون.
هەروەها لە تەورات و نووسینەكانی بە جێ ماوە لە سارگونی دووەمدا هاتووە، جۆرێك لە گەنم بەناوی "می نیت" لە ماننادا كراوە كە زۆر باش بووە و بە ناوی خۆشیان كردووە.
سیاسەت و دەسەڵاتداری
مانناییەكان یەكێك بوون لەو دەوڵەتانەی كە پێش گەورەبوونی میدییەكان دەسەڵاتدارییان كردووە و رۆڵیان هەبوو لە یەكخستنی كوردستانی گەورەی پێش زاین و لە هەزارەی یەكەمی پێش زاین دەوڵەتی ماننا پێگەیەكی گرنگی هەبوو لە ناوچەكەدا، بەڵام زۆر جار نەیتوانیوە ببێتە قەوارەیەكی زۆر بەهێز، چونكە بەردەوام لە شەڕ بووە لەگەڵ ئاشوورییەكان و ئورارتوییەكان، زۆر جار مانییەكان لەگەڵ ئاشوورییەكان دەبوونە هاوپەیمان لە دژی ئورارتو كە دوژمنی هاوبەشیان بوو.
لە ساڵی 743 پێش زاین دا مانناییەكان توانییان بە هاوكاری ئاشوورییەكان وڵاتەكەیان كە لە لایەن پاشای ئورارتو داگیر كرابوو، ڕزگار بكەن، بۆیە لە پاش ئەم هێرشە هاوبەشە، ئورارتۆ زۆر بێ هێز بوو و نەیتوانی جارێكی تر هێرش بكاتە سەر مانناییەكان.
بە پێی بەڵگەنامە شوێنەوارییەكان سیستەمی دەسەڵاتداری مانناییەكان پاشایەتی ڕەها نەبووە، بەڵكو ئەوان ئەنجوومەنێكیان هەبوو وەك ئەنجوومەنی پیران كە یارمەتیدەری پاشا بووە لە بەڕێوەبردنی دەسەڵات و كاروباری وڵات و ئەو ئەنجوومەنە دەبووە هۆی سنوورداركردنی دەسەڵاتی پاشا.
بۆیە دەتوانیین بڵێین دەوڵەتی مانا یەكەم قۆناغی كۆمەڵگای چینایەتی بوو كە پاشا و ئەنجوومەنی گەورە پیاوان "كە لە گەورە پیاوە ڕەسەنەكان پێك هاتبوو" هەموویان پێكەوە وڵاتەكەیان بەڕێوە دەبرد و هەموو خەڵكەكانی تر كە لەگەڵ حكوومەت و بنەماڵە بەرزەكانی دەوڵەتیدا لە بەربەرەكانیدا هەر خەریكی چالاكی و خۆ یەكخستن بوون.
لە بەڵگەنامەكانی سەردەمی پاشای ئاشووری سارگونی دووەم هاتووە دەڵێ، "پاشای ماننا لەگەڵ حوكمدارەكان و ئەو سەرۆكانەی كە وڵاتیان بەڕێوە دەبرد بە پیرمەوە هاتن"، هەروەها لە نامەیەكی دیپلۆماسیدا كە پاشای ماننا بۆ پاشای ئاشوور ناردوویەتی، پاشای ماننا بە تەنیا باسی خۆی ناكا، بەڵكو لەگەڵ گەورە پیاوان و راوێژكارانی وڵاتەكەیدا ناوی خۆی دەهێنێت.
شوێنەوارەكانی مانناییەكان
سەرەڕای دۆزینەوەی شوێنەواری زۆر لە مانناییەكان كە بریتین لە گردی شوێنەواری كە وەك شار یان گوند یان پەرستگا بەكار هاتوون و هەروەها پارچەی شوێنەواری یەكجار زۆر و جیاواز لەگەل سەردەمانی پێش خۆیان، بەڵام دەكرێ بڵێین ئەم دەوڵەتە لە سەرچاوە و نووسراوە كۆنەكانی سەردەمی خۆی پشتگوێ خراوە.
هۆكارەكەیشی دەكرێ ئەوە بێت كە زۆربەی سەرچاوەكانی ئەو كاتە هی سەردەمی ئاشوورین، بۆیە شتی زۆرمان دەست ناكەوی لە سەرچاوە ئاشوورییەكان، زێویە: ئەم قەڵایە لەسەر گردێكی بەرز دروست كراوە كە دەكەوێتە گوندی زێویە لە نزیك شارۆكەی سەقز.
لە ساڵی 1952 بە هۆی بارینی باران و بەفرێكی زۆر كە بووە هۆی دەركەوتنی لە ناكاوی هەندێ پارچەی شوێنەواری لەم شوێنە، بۆیە دەست كرا بە كاری هەڵكۆلین لەسەر ئەم قەڵایە و یەكەم كاری هەڵكۆلین لە لایەن "رابرت رایسون"ی ئەمەریكی بۆی ئەنجام درا و دواتر لە لایەن كابرایەكی جوو بە ناوی "ئەیووب رەب نو".
بە پێی وەرگرتنی مۆڵەتی كاركردن لەسەر ئەم قەڵایە، بۆ ماوەی هەشت ساڵا دەست كرا بە كاری كنە و توانی 80%ی شوێنەوارەكان بدۆزرێتەوە و بیگوازێتەوە دەرەوەی ئێران، ئەم رووداوە كە لە ساڵەكانی پاش جەنگی جیهانی یەكەم بوو بە یەكێك لەو سیاسەت و كارانەی محەمەد رەزا شای ئەو كاتەی ئێران دادەنرێ لە دژی مێژووی كورد كە كاری دەرهێنان و تاڵانكردنی ئەم قەڵایە بە پێی رێككەوتنێك درایە كابرایەكی جوو و ئێستە زۆربەی شوێنەوارەكان لە مۆزەخانەكانی لوور و بەریتانیا و رمیتاژەن.
لە شوێنەوارە دۆزراوەكانی قەڵای زێویە دەتوانین ئاماژە بە دۆزینەوەی گەنجینەیەك یەكجار گرانبەها بكەین كە پێكهاتبوو لە كۆمەلێك ملوانكەی دروستكراو لە زێر و قاپ و قاچاخی زێڕ و زیو و ئاسن و كۆمەڵێك بابەتی جوانكاری ژنان و ناوماڵا وەك نەخشكردن لەسەر زێر و عاجی فیل ناو ببەین.
ناوی زێوێە یەكەمجار لە ساڵنامەكانی ئاشووری هاتووە كە باس لە قەڵای زێویە دەكات لە كاتی شۆڕش و شەڕەكان .
قاڵایچی: دەكەوێتە 12 كم باكوری رۆژئاوای شاری بۆكان، لە ساڵی 1984 كاری كنە و پشكنین بۆ ئەم شوێنەوارە دەستی پێ كردووە و تا ئێستەیش بەردەوامە، لە ئەنجامی كنە و پشكنین لە سەر ئەم شوێنە، تابلێتێكی نووسراو بە خەتی ئارامی دۆزراوەتەوە كە هێشتا نەخوێنراوەتەوە، هەروەها دۆزینەوەی گڵێنەی ڕازاوە بە نەخش و بۆیەی تایبەت لە دەسكەوتەكانی پشكنینی ئەم شوێنەوارەن.
تەپەی حەسەنلو: ئەم گردە شوێنەوارییە بەدووریی نۆ كم لە باكوری رۆژئاوای شاری نەغەدەوە دەكەوێتە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا، شوێنەوارە دۆزراوەكانی ئەم گردە سەردەمی مێژووی بەردینی نوێ تا سەردەمی ئاسن لە خۆ دەگرێتەوە.
كاری كنە و پشكنینی ئەم گردە لە لایەن تیمێكی هاوبەشی ئەمەریكی_ئێرانی بە سەرپەرشتی "رۆبەرت هنری دایسن" بەڕێوە چووە كە بووەتە هۆی دۆزینەوەی بینا و پاشماوەكانی بینای سووتاو، هۆكاری سووتانی دیوارە بیناكانی ئەم شوێنەوارە بۆ روودانی رووداوێكی گەورەی سووتان و وێرانبوون دەگەڕێتەوە كە لە ساڵی 800 پێش زاین ڕووی داوە، لە گرنگترین شوێنەوارە دۆزراوەكانی تەپەی حەسەنلو دەتوانین ئاماژە بە "جامی زێرینی حەسەنلو" بكەین.
ڕەبەت: دەكەوێتە 15 كم لە دووری شاری سەردەشتەوە، ئەم شارە بە خاڵی پێوەندی ماننا و ئورارتو و ئاشوور دادەنرێت، لە شوێنەوارە دۆزراوەكانی ئەم شارە شوێنەوارییە دەتوانین ئاماژە بە خشتی بۆیەكراوی نەخشێنراو بە وێنەی ئاژەڵ و خواوەندەكان و دۆزینەوەی گڵێنەی تایبەت بەو سەردەمە لە رووی نەخش و دیزاین بكەین.
پاشاكانی ماننایی
ئیرانزۆ 717-719 پ.ز
ئوللوسونو
ئاخشتەر
ئاهشێری
سەرچاوەكان
هاونەتەوەیی كورد- ن: حەبیبوڵا تابانی
مێژووی ماد لە زەنجیرەی مێژووی كەمبریج- ن: م ا دیاكونوف- و: عوبەید سورخابی
كورتە باسێكی میژوو- ن: كۆزاد
میدیا- ن: دیاكونوف
كورد كێیە؟ ن: سۆران حەمەڕەش
هەولێر/ سارا سەردار