ئێران چی دەكات لە بەرانبەر قەدەغەی هاوردەكردنی نەوت لەلایەن ئەمەریكاوە؟

ئەمەریكا لەسەر سێ هێڵ كار دەكات بۆ ڕێگری هەناردەی نەوتی ئێران، بەرپرسانی تارانیش ئاڵنگاری دەكەن  و دەڵێن رێی نوێیان دۆزیوەتەوە. شیكەرەوانیش پێشبینی دەكەن هەناردەی ئێران لە دوو ملیۆن و 300 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ 700 هەزار دابەزێت.

سزاكانی ئەمەریكا بەسەر نەوتی ئێران
چاوەڕوان دەكرێت لە چواری تشرینی دووەمی داهاتوو، سزاكانی ئەمەریكا بۆ سەر سێكتەری نەوتی ئێران دەست پێ بكات دوای بڕیاری كشانەوەی واشنتن لە رێككەوتنی پێنج كۆ یەكی پێوەند بە بەرنامەی ناوكی تاران لە هەشتی ئایاری رابردوو.

وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا رای گەیاند، واشنتن لە هەوڵدایە هەناردەی نەوتی ئێران كە ئێستە رۆژانە سێ ملیۆن و 800 هەزار بەرمیل نەوتە بەپێی زانیارییەكانی ئۆپیك، كە لەو بڕە دوو ملیۆن و 300 هەزاری هەناردە دەكات، بگەیەنێتە سفڕ.

هاوكات ستیڤن منوچین وەزیری دارایی "گەنجینە" ئەمەریكا ئاماژەی بەوە دا واشنتن دەیەوێت ئەو كەلێنە پڕ بكاتەوە، بەهۆی كەمبوونەوەی هەناردەی نەوتی ئێران دروست دەبێت، ئەو پرسە لای ئەمەریكا لە توێژینەوەدایە، چونكە وڵاتانی كڕیاری نەوتی ئێران پێویستیان بە كات هەیە تا پشت لە نەوتەكەی بكەن و هەناردەی نەوتی ئێرانیش ببێتە سفڕ.

زیاتر گوتی "داوا لە هەمووان دەكەین كە ئاستی كڕینی نەوتی ئێران كەم بكەنەوە تا دەگات بە سفڕ، ئەگەر ئەمە لە ماوەیەكی دیاریكراودا روو نەدات، ئەوا رەنگە رێپێدان بدەین بە هەندێك وڵاتی هاوپەیمان".

نەوتی ئێران
حەبیبوڵا بیترف وەزیری نەوتی ئێران لە پێشانگای 14مینی نەوت و وزە لە دوورگەی كیش باشووری ئێران، رای گەیاند یەدەگی نەوت و غازی وڵاتەكەی دەگاتە 27%ی یەدەگی جیهانی.

روونی كردەوە، یەدەگی نەوتی ئێران 9% و غازەكەشی 18%یە، بەپێی پلانی گەشەپێدانی شەشەم كە 2021 كۆتایی دێت، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت دەگاتە چوار ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل نەوت و هەزار و 100 ملیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی، بۆ گەیشتن بەو ژمارەیەش پێویستە 200 ملیۆن دۆلار لە پیشەسازی نەوت و وزە خەرج بكەین.

قسەكانی وەزیری نەوتی ئێران لە كاتێكدایە ئەو وڵاتە ئێستە رۆژانە سێ ملیۆن و 800 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت لە نۆ كێڵگەی گەورەی بەرهەمهێنانی، لەم بڕەش دوو ملیۆن و 300 هەزار بەرمیلی لێ هەناردە دەكات و ساڵانەش داهاتی زیاتر لە 70 ملیار دۆلار دەست دەكەوێت.

پیشەسازیی نەوت لە ئێران بۆ ساڵی 1901 دەگەڕێتەوە كە ولیام دارسی بەریتانی نەوتی لە باشووری ئێران دۆزییەوە و هەوڵی پێشخستنی دا، ساڵی 1908 كۆمپانیای نەوتی ئەنجلۆ ئێرانی " APOC " دامەزرا كە بارەگاكەی لە لەندەن بوو.

بەریتانیا كە زۆرینەی پشكەكانی كۆمپانیاكەی كڕییەوە تا ساڵی 1914، توانی كۆنتڕۆڵی نەوتی ئێران بكات تا ساڵی 1935، لەو كاتەوە تا 1979 كە شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران سەری هەڵدا، نەوتی ئێران لە ژێر كۆنتڕۆڵی بەریتانییەكان بوو، ئەگەرچی چەند جارێك هەوڵ درا بۆ خۆماڵیكردنی نەوت كە بەهۆیەوە هەواڵگری بەریتانی و ئەمەریكی كودەتایان بەسەر حكوومەتی محەمەد موسەدەق كرد لە ساڵی 1953.

پاش شۆڕشی ئیسلامی و گرتنە دەستی دەسەڵات، كۆمپانیای نەوتی ئێرانی كۆنتڕۆڵی نەوتی كرد و هەموو رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكانیشی لە ساڵی 1980 هەڵوەشاندەوە و لە ساڵی 1997 تا 2004 بڕی 40 ملیار دۆلاری لە وەبەرهێنانی پیشەسازی نەوت خەرج كرد لە رێی بەستنی گرێبەستی هاوبەش لەگەڵ كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان.  

هەوڵەكانی ئەمەریكا بۆ پڕكردنەوەی بازاڕ
دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمەریكا هەموو هەوڵێك دەدات بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئەو نەوتەی ئێران هەناردەی دەكات، بۆ ئەمەش كار لەسەر دوو ئاست دەكات.

ئاستی یەكەم، هەوڵەكانیەتی لە رێی سعوودیەی هاوپەیمانی كە هاوشانی رووسیا دوو گەورەترین وڵاتی هەناردەكاری نەوتن لە دنیادا. ترەمپ دوای راگەیاندنی سزاكانی سەر ئێران، رای گەیاند كە داوای لە سەلمان بن عەبدولعەزیز شای عەرەبستانی سعوودیە كردووە ئاستی هەرنادەی نەوت بە بڕی یەك ملیۆن بەرمیل بۆ بازاڕەكان زیاد بكات بۆ پڕكردنەوەی نەوتی ئێران.

هاوكات وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا نەیشاردەوە كە واشنتن پشت بە نەوتی وڵاتانی كەنداو دەبەستێت بۆ پڕكردنەوەی پشكی ئێران لە بازاڕەكاندا.

هێڵی دووەمی ئەمەریكا كە گەمەی لەسەر دەكات، بەرزكردنەوەی بەرهەمی نەوتی بەردینی وڵاتەكەیەتی، بە جۆرێك رۆژانە 143 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم زیاد بكات و تا مانگی ئابی ئەمساڵ بەرهەمی رۆژانەی بگەیەنێتە حەوت ملیۆن و 470 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە.

هەوڵەكانی ئێران بۆ فرۆشتنی نەوتەكەی
لەكاتێكدا هەوڵەكانی ئەمەریكا چڕتر دەبنەوە، ئێران لە هەوڵی دۆزینەوەی رێچارەی نوێدایە بۆ بەردەوامیدان بە فرۆشتنی نەوتەكەی.

ئیسحاق جیهانگیری جێگری یەكەمی سەرۆكی ئێران رای دەگەیەنێ، وڵاتەكەی بەدوای رێوشوێنی نوێ دەگەڕێت بۆ فرۆشتنی نەوتەكەی و دەربازبوون لە سزاكانی ئەمەریكا.

بەپێی هەواڵێكی "شانا" ماڵپەڕی وەزارەتی نەوتی ئێران كە دوێنێ سێشەم بڵاو كرایەوە و "شەفەق نیوز" كردوویەتی بە عەرەبی، باس لە هەوڵەكانی ئەمەریكا دەكات بۆ دابەزاندنی هەناردەی نەوتی ئێران. ئەو دەڵێ، ئەمەریكا دەیەوێت هەناردەی نەوتی ئێران بكات بە سفڕ، ئەمەش "خەیاڵ پڵاوییە".

جێگری یەكەمی سەرۆكی ئێران، باسی لە شێوازی نوێی وڵاتەكەی نەكرد بۆ فرۆشتنی نەوت، بەڵام گوتی "پێیان وایە دەتوانن هەناردەی نەوتی ئێران رابگرن، هەموو دنیا پێویستی بە نەوتی ئێران هەیە، بۆیە هەمیشە دەتوانین رێی نوێ بدۆزینەوە بۆ فرۆشتنی نەوتەكەمان".

پێوەند بەو پرسە، محەمەد باقر نوبخت گوتەبێژی حكوومەتی ئێران لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی رای گەیاند، ئەستەمە بتوانرێت هەناردەی نەوتی ئێران رابگیرێت یان بكرێت بە سفڕ.

گەمەی نرخ
ململانێ نێودەوڵەتییەكان هەمیشە كاریگەری راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان بەسەر نرخی نەوت داناوە، هەفتەی رابردوو بەهۆی لەگەڵ گرژتر بوونی جەنگی بازرگانی نێوان ئەمەریكا و چین، بەهای بەرمیلێك نەوتی خاوی برێنت بۆ خوار 72 دۆلار دابەزی، ئەمەش نزمترین ئاستە كە نرخی نەوت بەخۆیەوە بیبینێت لە مانگی نیسانی رابردوو.

پێوەند بەو پرسە بانكی گوڵدمان ساكسی ئەمەریكی بۆ وەبەرهێنان كە لە بواری نەوت كار دەكات، پێشبینی دەخاتەڕوو، دەڵێ هەڵبەز و دابەزینی نرخی نەوت لە ماوەیەكی كورتی داهاتوودا جێگیرتر دەبێت و بەهۆی ئەگەری كەمبوونەوەی نەوت لە بازاڕەكاندا نرخەكەی تا 80 دۆلاریش دەچێت.

لە بەیاننامەیەكدا كە "رۆیتەرز" بڵاوی كردووەتەوە، بانكی گوڵدمان روونی دەكاتەوە كە گۆڕانكاری گەورە لە خستنەڕووی نەوت لە بازاڕ روو دەدات بەهۆی بڕیارە سیاسییەكانی ئەمەریكا، ئەو بڕیارانە بەهای نرخی نەوت دەستنیشان دەكەن و كاریگەرییان دەبێت، لەوانە هەوڵەكانی واشنتن بۆ وەستانی تەواوەتی نەوتی ئێران.

ئەگەرچی زۆرینەی شیكەرەوان پێیان وایە بەهۆی سزاكانی ئەمەریكا هەناردەی نەوتی ئێران بە شێوەیەكی زۆر بەرچاو دادەبەزێت، هەندێك پێیان وایە سێ بەشی لێ كەم دەكات و دەگاتە 700 هەزار بەرمیل رۆژانە.

فاكتس گلوبال ئێنەرجی بۆ راوێژكاری وزە، پێشبینی دەكات هەناردەی نەوتی ئێران بۆ بازاڕەكانی جیهانی دابەزێت بۆ 700 هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە، ئەو بڕەشی بۆ چین و هیندستان و توركیای هەناردە دەكات.

شیكەرەوان پێیان وایە چین گوێ بە سزاكانی ئەمەریكا بەسەر نەوتی ئێران نەدات كە گەورەترین كڕیاریەتی كە رۆژانەی 650 هەزار بەرمیل نەوتی لێ دەكرێت.