به‌شی یه‌كه‌م
میدیا ئیمپراتۆریەتییەكی باپیرانی گەورەی كوردە لە نزیكەی 700 ساڵ پێش زاین، دژی وڵاتە داگیركەرەكانی دراوسێیان، هۆزەكانی كورد یەكگرتنیان لە نێوان خۆیان ڕاگەیاند، ئەوان بە گەورەترین و بە هێزترین ئیمپراتوریەتی كورد دادەنرێن كە بۆ یەكەمجار لە مێژوو پاشایەكی میدی توانی هەر چوار پارچەی كوردستان بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆی و بۆ ماوەیەكەی درێژ فەرمانڕەوایەتی بكات.
میدیییەكان كۆمەڵە هۆزێكی كورد بوون كە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان نیشتەجێبوون دراوسێ مانناییەكان و ئورارتووییەكان بوون، ناوی میدیییەكان بۆ یەكەم جار لە 835 پێش زاین لە سەردەمی شەلمانیسەری سێیەم 858 تا 824 پێش زاین پادشای ئاشوری دا ناویان لە ساڵنامەكان ئاماژەی پێ كراوە.
جیۆگرافیای ئیمپراتوری ماد لە بەشی باكوری رۆژئاوای ئێرانی كۆن هەڵكەوتووە، سنووری ئەم ئیمپراتۆریەتە لە دوای سەردەمی پاشا كەیخوسرەو واتا پاش ساڵی 612 پێش زاین لە رۆژهەڵاتەوە لە رووباری "جیحون" دەست پێ دەكات، لە باكورەوە ڕووباری ئاراس، لە باشورەوە كەنداو و لە رۆژئاواش ڕووباری هالیس "قزل ئیرماقی ئێستە" بووە، بە گشتی مێژوونووسان ڕووبەری ئیمپراتۆرییەكە بە 3.1 ملیۆن كیلۆمەتری چوارگۆشە دەخەملێنن.
ئیقرار عەلێیڤ مێژوونووسی سەردەمی سوڤیەت لەو بڕوایەدایە كە جیۆگرافیای ماد بە سەر دوو بەشی شاخاوی و بیابانیدا دابەش دەكرێت، بەشی شاخاوی مەبەست ئەو ناوچانەیە كە كەوتوونەتە سێگۆشەی زنجیرە چیای زاگرۆسەوە و مەبەست لە بەشی بیابان ناوچەكانی ناوەندی ئێرانن، تەنانەت هەندێك لەم بیابانانە بە خوێ یان لمی سوور داپۆشراون.
زۆرجار ناوچەی ماد دەكەوێتە بەر هێرشی ئاشووریییەكان، بۆیە بۆ ڕووبەرووبوونەوە لەگەڵ ئاشووریییەكان سەرۆك هۆزەكانی ماد بڕیاریان دا یەكگرتن لە نێوان خۆیان ڕابگەیەنن و بەرپەرچی هەر هەڕەشە و هێرشێكی ئاشوورییەكان بدەنەوە.
بە گوتەی هیرۆدۆت شەش هۆزی سەرەكی ڕۆلیان هەبوو لە یەكگرتنی مادەكان كە بریتین لە هۆزی "بوسای، پارێتا كێنۆی، سترەخاتیس، ئاریزانتۆی، بودیۆی، ماغوی". گەورە پیاوانی ئەو شەش هۆزە كۆبوونەوە و بڕیاریان دا "دیاكۆ" وەكو فەرمانڕەوا و پاشای خۆیان هەڵبژێرن و گوندی "هەگمەتانە"یان كردە پایتەخت.
ئەم شوێنە لە سەدەی هەشتەمی پێش زاین وەكو پایتەخت هەڵبژێردرا لە سەرەتا گوندێكی سادە بوو كە دواتر دیاكۆ بە تەواوی ئاوەدانی كردەوە، بە گوتەی باوكی مێژوو "هیرۆدۆت" ئەم شارە كومەڵگای شاهانەی میدییەكان بوو و پێكهاتبوو لە كۆمەڵێك كۆشك و گەنجینە و شوێنی سەربازی كە لە بەرزاییەك دروستكرابوو و لە دەوروبەرەكەیشی حەوت ڕیز دیواری بەرز دروستكراوە، هەر دیوارێك لە دیوارەكەی پێش خۆی حەوت ڕیز بەرزتر بوو.
یۆنانییەكان بەم شارەیان وتووە "ئەكبەتان"واتا شوێنی هەمووان، لە ڕووی سیستەمی ئاودێری شارێكی فرەوان و پێشكەوتوو بووە، لە پشكنینە شوێنەواریییەكان دەركەوتووە كە كۆلانەكانی ئەم شارە بە خشت داپۆشراون و دیواری خانووەكان لە خشتی سووركراوە دروست كراوە.
لە ساڵی 1913 لە لایەن تیمێكی فڕەنسی لە مۆزەخانەی لۆڤەر بە سەرپەرشتی "شارل فوسی" كاری كنە و پشكنین بۆ شارەكە كراوە، بەڵام ئەنجامەكەی ڕانەگەیانراوە.
ئابووری
"ڕێی ئاوریشم" كە ڕێیەكی گەورەی بازرگانی بووە و بە شادەماری ئاڵوگۆڕی بازرگانی لە نێوان ئاسیای ناوەڕاستەی بە ناوچەكانی قەوقاز و روژئاوا وڵاتانی ناوچەكە دەبەستەوە، ئەم شاڕێیە بە ناو ئیمپراتۆریەتی ماد تێپەڕیوە و كاریگەری زۆری بەسەر باری ئابووری و بازرگانی ئیمپراتۆریەتی ماد هەبووە، كە وەكوو ناوەندێكی ئەو ڕێیە ستراتیجییە بوو و كڕین و فرۆشتنی كەلوپەل بووە، بۆیە ناوچەی میدیا لە رووی ئابوورییەوە بە ناوچەیەكی گرنگ دادەنرا.
سەبارەت بە كار و چاڵاكی خەڵكی ماد ئەوان بە دوو كاری سەرەكی كشتوكاڵا و ئاژەڵداری خەریك بوون، كشتوكاڵا لە سەردەمی ماد بەهۆی بە پیتی خاك و فرەوانی جیۆگرافیا گەشەی بە خۆیەوە بینیوە و ئاودێری بە دوو شێوازی سروشتی و كارێز ئەنجام دراوە.
لە ڕووی ئاژەڵدارییەوەیش میدییەكان زۆر گرنگیان بە بەخێوكردنی ئەسپ داوە و لە پەروەردەكردنی ئەسپ دەستێكی باڵایان هەبووە، جیا لە ئەسپ خەریكی بە خێوكردنی مەڕ و بزن و وشتر بوون، ئاژەڵداری لە بەشی ڕۆژهەڵاتی ئیمپراتۆریەتی ماد بە شێوەی كۆچەری و لە بەشی رۆژئاوایش بە شێوەی نیشتەجێبوون یان نیمچە نیشتەجێبوون بووە.
ئیمپراتۆریەتی ماد خاوەن خاكێكی پڕ خێروبێر بووە، تەنانەت لەو ناوچانەی كە بەهۆی سەختی خاكەكە نەیانتوانیوە كشتوكاڵ بكەن، خەریكی دۆزینەوە و دەرهێنانی زێڕ و زیو و مەڕمەڕ و گرانیت بوون و لە ڕووی پیشەگەری ئاسن و بەردتاشین زۆر پێشكەوتوو بوون، بۆیە پاش ماوەیەكی كەم ئیمپراتوری ماد گەیشتە ئاستێكی بەرزی مادی و خەڵكەكەی بژیوێكی باشیان هەبوو.
خەت و نووسین
بە پێی بەڵگەكان، دانیشتووانی ناوچەكانی نزیك دەریاچەی ورمێ شێوازی خەت و نووسینی تایبەتی خۆیان هەبووە، ئەم خەتە جۆرێك بووە لە خەتە بسمارییەكان، لەگەڵ ئەمەیش دا لە هەندێ ناوچەی تر جۆرێك لە خەتی هیرۆگلیفی بەكارهاتووە، بەڵام لەبارەی دانیشتووانی ناوەندی مادەكانەوە، هیچ سەرچاوەیەك نییە كە ڕاستەوخۆ بیسەلمێنێت مادەكان خەت و نووسینی تایبەتی خۆیان هەبووە، كۆمەڵێك لە مێژوونووسان لەو بڕوایەدان كە ئەو خەتەی ئێستە بە "خەتی هەخامەنشی" دەناسرێت لە ڕاستیدا خەتی ئیمپراتۆریەتی میدیایە.
شارستانیەت
بەهۆی فرەوانی خاكی ئیمپراتوری میدیا و هەبوونی جۆرەها خێل و عەشیرەتی جیاواز دەكرا هەركامیان لە بواری هونەر و شارستانیەت دەستێكی باڵای هەبێت، بۆیە بەگوێرەی سەرچاوەكان و دۆزینەوە شوێنەواریییەكان و شارستانیەتی پێشوو، لەو سەردەمە ئیمپراتۆریەتی میدیا لە ئاستێكی بەرز بووە و تەنانەت كاریگەری هەبووە لە سەر دەوڵەتە دراوسێكانی میدیا.
سەرچاوە فارسییەكان ئاماژە بە كاریگەری مادەكان لە سەر فارسە ئەخمینییەكان دەكات لە بوارە جیاوازەكان وەكو بەكارهێنانی پێستی ئاژەڵ و قەڵەم لە جیاتی نووسین لە سەر خشت، هەروەها كاریگەری میدییەكان لە ڕووی بیناسازییەوە بابەتێكی حاشا هەڵنەگرە كە تەنانەت لە یەكێك لە دەقە مێخییە بەجێماوە لە شوێنەواری پرسپۆلیس باسی ئەم بابەتە دەكرێ.
لە سەردەمی دەسەڵاتداری میدیییەكان بواری پۆستە و گەیاندن گەشە و گۆڕانكاری بە خۆیەوە بینی، ئەوان بۆ شەڕەكانیان گالیسكەی جەنگی و شمشێری كەوانەییان بە كارهێناوە كە لەو سەردەمە شتێكی نوێ بووە.
جلوبەرگ و پۆشاك
لە شوێنەوارە بەجێماوەكانی سەردەمی میدییەكان و پارس، پیاوان یان سەربازانی میدی دەبینرێت كە شێوازی جلوبەرگیان جیاوازە، پیاوی میدی كراسێكی بەرین "ساراپیس" كە قۆلێكی درێژی هەبووە لەگەڵ پانتۆلێكی بەرین كە لە ڕاستیدا تەنوورەیەك بووە كە لە ناوەڕاستەوە بە پارچە قوماشێك كۆ كراوەتەوە و لەبەركراوە، پشتوێنێكیان بە كەمەر بەستووە كە هەندێ جار بە پارچە زێڕێك كە نەخشی تایبەتی لەسەر بووە نەخشێنراوە، باڵاپوش یان چاكەتێكی دروستكراو لە پێستی ئاژەڵ و كڵاوێك بە شێوازی نیو بازنەیی تەواوكەری پۆشاكیان بووە، پیاوان یان سەربازانی میدی بە هەڵگرتنی خەنجەرێك كە بە پێشتوێنەكەی بەستراوە دەناسرێنەوە.
ئاین
ئاینی سەرەكی میدیییەكان مەزدایی بووە، مەزدایی یەكێك لە كۆنترین ئاینەكانی ئەو سەردەمە بوو كە لە لایەن پیاوانی ئاینی بەناوی "موغ" پارێزراوە و گواستراوەتەوە سەردەمی مید، ناوی موغ لە هۆزی میدی "ماغویی "هاتووە كە یەكێ لە شەش خێڵە سەرەكییەكانی دامەزرێنەری میدیا بوون.
لە ساڵی 660 تا 583 پێش زاین زەردەشت لە ناوچەی دەریاچەی ورمێ لەدایكبوو.
زەردەشت لە تەمەنی 40 ساڵی دا بانگەشەی پەیامبەری كردووە، بەڵام لە لایەن میدیییەكانەوە قبوڵ نەكراوە و تەنانەت دژایەتیشیان دەكرد، بۆیە زەردەشت بەرەو ناوچەی "باكتریا یان بەختریا"ڕوویشت و پاشان لە لایەن پارسەكان پێشوازی لێ كرا.
پاشاكانی میدیا
یەكەم پاشا و دامەزرێنەری دەوڵەتی میدیا، دیاكۆیە كە لە سەرچاوەكان ناوی بە جیاوازی هاتووە، هێرۆدۆت ناوی بە "دیوكس" دەهێنێت، لە سەرچاوە ئاشووریییەكان Da_a_a_uk هاتووە و لە ئیلامی بە Da_a_ya_u(k) هاتووە و ماوەی 53 ساڵ دەسەڵاتداری كردووە، دیاكۆ پلانی دروستكردنی دەوڵەتێكی یەكگرتووی میدییەكانی هەبوو، بۆیە هەوڵیدا لە گوندەكەی خۆی یەكگرتوویی دروست بكات و لە نێوان خەڵك دادوەری بكات، پاش ماوەیەك ناوبانگی پەیدا كرد و لە لایەن خەڵكەوە وەكو گەورە یان دادوەرێكی بێلایەن هەڵبژێردرا.
دواتر لەبەر قورسایی كارەكە وازی لە بەرپرسیاریەتی هێنا، لەگەڵ ئەم ڕووداوە ئەو ناوچانەی كە خەڵكی مادی لێی نیشتەجێ بوون، تووشی تاڵان و كوشتار و كێشەی زۆر بوون، بۆیە گەورەكانی هۆزەكانی میدیا داوایان لە دیاكۆ كرد، ببێتە گەورە و پاشای هەمووان، بۆیە دیاكۆ هەستا بە دیاری كردنی "ئەكباتان" (كە ئەو كاتە ئاواییەكی بچووك بوو) وەكو ناوەندی دەسەڵاتداری و پایتەختەكەی.
دیاكۆ هەردەم لە هەوڵی بەهێزكردنەوەی سوپا و فرەوانكردنی ڕووبەری دەسەڵاتەكەی بووە، بۆیە لە ساڵی 715 پێش زاین سارگۆنی دووەم پادشای ئاشووری بۆی دەركەوت كە دیاكۆ لەگەڵ ڕۆسای پاشای ئورارتو هاوپەیمانیەتییان دروست كردووە، لەبەر ئەوە هێرشی كردە سەر میدیییەكان و شەڕب لەگەڵیان هەڵگیرساند و توانی دیاكۆ و خێزانەكەی بە دیل بگرێت و بۆ شاری "حما" دووریان بخاتەوە.
فرەوەرتیش، دووەم پادشای مادەكان بوو و لە نێوان سالەكانی 655 تا633 پێش زاین فەرمانڕەوایەتی گرتە دەست، لەگەڵ هاتنە سەر تەختی فرۆرتیش، سكاییەكان و پارسەكان دەسەڵاتداریان دەكرد، ئەو كە هەردەم لە بیری فرەوانكردنەوەی دەسەڵاتەكەی بوو، هێرشی كردە سەر پارسەكان و توانی مەڵبەندەكەیان بخاتە ژێر دەستی خۆی، دواتر هەستا بە كۆكردنەوەی سوپایەكی گەورە و بەرەو نەینەوای پایتەختی ئاشوورییەكان بەڕێ كەوت، بەڵام پێش گەیشتنی سوپاكەی فرورتیش هەواڵ گەیشتە ئاشووریبەكان ئەوان لە پێشەوە هێرشیان كردە سەر میدییەكان لە لایەكی تریش سكاییەكان كە لە نزیك دەریاچەی ورمێدا دەژیان و هاوپەیمانی ئاشورییەكان بوون هەستان بە ئامادەكردنی سوپایەكی بە هێز و هێرشیان بردە سەر میدییەكان بۆ پشتیوانی ئاشووریییەكان، میدییەكان كەوتبوونە بەردەم گەمارۆی سكایییەكان و ئاشووریییەكان، لە یەكێك لەم شەرە قوڕسانە لە ساڵی 633 پێش زاین فرورتیش كوژرا و دەوڵەتی میدیا كز بوو و سكایییەكان ئەم دەرفەتەیان قۆستەوە و كەوتنە تاڵانكردنی پایتەختی میدیییەكان.
سەرچاوەكان:
هاونەتەوەیی كورد ن:حەبیبولا تابانی.
مەملەكەتی ماد ن: د.احمد محمود خلیل و:حەمە سەعید كەلاری.
مێژووی نەتەوە كۆنەكانی كودستان ن:شاخەوان فایق ئەلیاسی.
مێژووی ماد زەنجیرە مێژووی كەمبریج ن: ا.م.یاكۆنۆف و:عبەد سوخابی.
پاشایەتی ماد ن:ئیقرار عەلێیڤ و:سەلام اسماعیل پور.
میدیا ن:ا.م.دیاكونوف و:بورهان.
هەولێر/ سارا سەردار.