چیتر دیجلە و فوڕات لە قوڕنە بەیەك ناگەن، بەهۆی كەمبوونەوەی ئاستی ئاوەكانیان لە دوو ساڵی رابردوودا، بەمەش زیانێكی زۆر گەورەی بە كشتوكاڵی باشووری عێراق گەیاندووە. وەزیری سەرچاوەكانی ئاو دەڵێ، ئەوەی لە عێراق روو دەدات هێشتا نەگەیشتووە بە ئاستی وشكایی، بەڵكو كەمی ئاوە.
حەسەن جەنابی وەزیری سەرچاوەكانی ئاو ئاماژە بەوە دەكات، لە داهاتووی نزیكدا لەگەڵ نوێنەرانی توركیا و ئێران گفتوگۆ دەكەین بۆ چارەسەركردنی ئەو پرسە.
جەنابی بە یەكەم وەزیری وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو دادەنرێت لە 2003ەوە تا ئێستە كە بڕوانامەی تایبەتمەندی هەیە بە پرسی سەرچاوەكانی ئاو. ئەو كە پێشتر پۆستی باڵوێزی عێراق لە ژاپۆن و نوێنەری عێراق لە رێكخراوەكانی پێوەندار بە خۆراك و كشتوكاڵ لە نەتەوە یەكگرتووەكان وەرگرتووە، دوای چاكسازییەكانی عەبادی لە 2015 كرایە وەزیری سەرچاوەكانی ئاو.
جەنابی باس لەوە دەكات چیتر عێراق وڵاتێكی پڕ ئاو نییە وەك جاران، كەچی خەڵكەكەی هێشتا ئاو بە فیڕۆ دەدەن و لە بەهاكەی تێ نەگەیشتوون.
لەبارەی مەترسی وشكایی لە عێراق و كە بەشێكی هاووڵاتییان ناڕەزایەتییەكانیان نەبوونی ئاوە، ئەو تەنگژەیە لە چ ئاستێكدایە؟
ئەوەی لە عێراق روو دەدات كێشەی كەمی ئاوە نەك وشكایی. وشكایی بە مانای نەمان و وشكبوونی سەرچاوەكانی ئاوە بە یەكجاری، هێشتا نەگەیشتووین بەو دۆخە، دۆخی ئاو لە عێراق باشە.
كەمی ئاو لە عێراق بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە، لەوانە هۆكاری ژینگەیی، بەڵام دروستكردنی دەیان بەنداو لەسەر دیجلە و فوڕات لەلایەن توركیا هۆكاری سەرەكین، لەولاشەوە ئێران چەندان رووباری وشك كردووە كە دەڕژێنە عێراق.
لە پاڵ ئەوانەش، لە ناوخۆی عێراقیش بەنداو هەن، هەموو ئەوانە وایكردووە ئاوێكی كەم بگاتە پارێزگاكانی باشوور بە تایبەت لە دیجلە و فوڕات، جگە لەمە، بەنداوەكانی ناوخۆش ئاویان كەم بووە و وەك ئەوەیە بەتاڵ بووبن، ئەمەش ئازارێكی گەورەیە.
لە كام رووبار كێشەكە گەورەترە و پلانتان چییە بۆ تێپەڕاندنی ئەو تەنگژەیە؟
بە بەراورد بە 20 ساڵ پێش ئێستە، رووباری فوڕات تا 55%ی كەمی كردووە كە دەكاتە 16 ملیار مەتر سێجا ساڵانە، كێشەی فوڕات لە دیجلە گەورەترە چونكە تەواوی ئاوەكەی لە دەرەوە دێتە ناو عێراق، هەرچی دیجلەیە ئەوا ئاوی زێ و كانیاوەكانی ناو عێراقیش دەڕژێنە ناوی، بۆیە ئەگەر لە توركیا كەم بكرێتەوە، ئەوا لە ناوخۆ ئاوێكی زۆری دەڕژێتە ناو كە ئەوانەی ناڕەزایەتی لەسەر كەمی ئاو دەردەبڕن لێی تێناگەن.
گەورەترین كێشەی دیجلە دروستكردنی بەنداوی ئەلیسۆیە لەلایەن توركیاوە، ئەمەش كێشەیەكی گەورە بۆ عێراق لە ماوەیەكی كەمی داهاتوودا دروست دەكات بە تایبەت لەو كاتەی دەست دەكرێت بە كارپێكردنی بەنداوەكە.
ئەو رێكارانە چین حكوومەت بۆ چارەسەركردنی ئەو تەنگژەیە لە ئاستی ناوخۆ گرتوویەتیەبەر؟
لە ماوەی رابردوودا كاری زۆرمان كردووە لەسەر ئەوەی كشتوكاڵ بە ئاودێری قەترە ئاو بدرێت تا ئاوێكی زۆر خەرج نەكرێت، ئەمەش وایكرد نەتوانین وەك پێشتر كشتوكاڵی زۆر بكەین. جگە لەمە هەوڵمان دا هانی جووتیاران و دانیشتووانی گوندەكان بدەین كە چۆڵی نەكەن و نەیەن بۆ شارەكان، هەلی دروستكردنی خانوومان پێ دان لە گوندەكانیان و دووپات كرایە سەر گەشەپێدانی گوندەكان، بۆ ئەوەی گوشاری زیاتر نەكەوێتە سەر شارەكان و گوندەكانیش چۆڵ نەكرێن.
لە گفتوگۆتان لەگەڵ توركیا لەبارەی بەنداوی ئەلیسۆ بە چی گەیشتن؟ ئەی لەگەڵ ئێران؟
ئەلیسۆ تەواو بووە، چاوەڕوان دەكرا مانگی حوزەیرانی رابردوو پڕ ئاو ببێت، بەڵام دواخرا لەسەر داوای عێراق، چونكە بە كارپێكردنی ئەوا عێراق زیانێكی گەلێك زۆر دەكات، بۆیە هەموو هەوڵێك دەدەین بەشدار و هاوئاهەنگ بین لەگەڵ توركیا بۆ ئەوەی كەمترین زیان بەر عێراق بگەیەنێت، بەمزووانەش لەگەڵ بەرپرسانی توركیا دادەنیشین و لەسەر بەنداوی ئەلیسۆ رێككەوتن دەكەین.
گفتوگۆ لەگەڵ ئێران، ئاستی لە توركیا كەمترە و هیچ دیدارێكی فەرمی لە نێوان من و وەزیری پێوەنداری ئێرانی نەكراوە. ئێران كاریگەری راستەوخۆی هەیە لە داڕووخانی باشوور بە گرتنەوەی ئاوی رووباری كەرخە كە دەڕژێتە ناو هۆڕەكانی حەوێزە و پاشان شەتولعەرەب. بەگرتنەوە و گۆڕینی ئاراستەی رووبارەكە، ئەوا هۆڕەكە بە تەواوەتی وشك بووە، جگە لەمە رووباری كاڕۆنیشی گرتووەتەوە و دەیان بەنداویشی لەسەر رووباری دیالە دروست كردووە، ئەوەی كردوویەتی كارێكی نایاسایییە و بۆی نییە بە تەنیا ئەو كارە بكات بەگوێرەی یاسا نێودەوڵەتییەكان.
عێراق چەندە پشت بە ئاوی ژێرزەوی دەبەستێت، دەتوانرێ زیاتر بەكار بهێنرێت بۆ قەرەبووكردنەوەی كەمی ئاو؟
دەمانەوێ سوودی لێ وەربگرین، دەستەیەكی تایبەت لە وەزارەت هەیە رێ دەدات بە هەڵكەندنی ئەو بیرانەی سوودی گشتییان هەیە. تا ئێستە 90 هەزار بیر لە رێی ئەو دەستەیە هەڵكەنراوە و دەمانەوێت هانی كەرتی تایبەت بدەین بە مەرجێك بەپێی رێنوێنییەكان بێت.
لە رێی ئاوی ژێرزەوی دەتوانین تا ئاستێكی زۆر كێشەی كەمئاوی چارەسەر بكەین و ئاوی خواردنەوەش بۆ خەڵك دابین بكەین، تەنانەت بۆ بێستان و ماڵداری.
چەندان جار بەرپرسانی تورك لێدوانیان داوە كە توركیا بەرانبەر بە نەوت ئاو دەداتە عێراق، پێت وایە ئەو بیرۆكەیە خەریكە جێی خۆی دەگرێت دوای ئەوەی تەنگژەكە زۆر توندتر بووە؟
توركەكان دەمێكە وا قسە دەكەن، بەڵام لە دوای 2000ەوە ئەو زمانەیان گۆڕاوە و ئێستە باسی هاوكاری هەردوولا دەكەن. من لەگەڵ ئەوەدام گفتوگۆكان لەگەڵ توركیا بەردەوامی هەبێت، تا ئێستەش رێككەوتنمان نییە لەسەر پشكی عێراق لە ئاوی دیجلە پاش بەكارخستنی بەنداوی ئەلیسۆ.
حكوومەتی عێراق بۆچی بەنداوی زیاتری لە باشووری دروست نەكردووە بۆ گڵدانەوەی ئاو و رێگری بكات لەوەی بڕژێتە ناو كەنداوی عەرەبی وەك هەندێك لە شارەزایان باسی دەكەن؟
ناتوانین بەنداو لە باشووری دروست بكەین، چونكە بەنداو پێویستە شوێنەكەی بەرز بێت بۆ ئەوەی ئاوێكی زۆر گڵ بداتەوە، بەڵام بەنداومان هەیە بۆ رێكخستنی بەردانەوەی ئاو بۆ ناوچە جیاوازەكان، بۆیە ئەوانەی دەڵێن با بەنداو لە پارێزگاكانی باشوور دروست بكرێت داواكاری ناڕەوان، پێ دەچێ ئەوانەی وا قسەیەك دەكەن تێگەیشتنیان بۆ سەرچاوەكانی ئاو كەمە.