بەشی دووەم
ئیمپراتۆریی میدیا لە فەرمانڕەوایەتی ئێران و باكوری عێراق و تەواوی توركیا و سووریا و تا یۆنانیش درێژەی هەبووە و لە سەردەمی پاشا كەیخوسرەو تەواو فرەوان بووە، كەیخوسرەو بە یەكخستنەوەی هەر چوار پارچەی كوردستان ناوی بە زێڕ لە مێژوودا تۆمار كراوە. هاوكات بە هاتنی ئاستیاك دوای 35 ساڵ لە فەرمانڕەوایەتی خۆری ئەو ئیمپراتۆرییە كوردییە ئاوا دەبێت.
كەیخوسرەو
لە سەرچاوە یۆنانییەكان ناوی بە "كیكسار" و لە فارسی بە "هوخشترە" هاتووە، كوڕی دیاكۆی دامەزرێنەری دەوڵەتی ماد و سێیەم پاشای میدییەكانە لە ساڵی 625 تا 585 پێش زایین فەرمانڕەوایی كردووە و یەكێك لە بەهێزترین پاشاكانی میدیا بووە و لە سەردەمی ئەودا كورد لەوپەڕی بەهێزی و شكۆمەندی بووە و بۆ یەكەم جار لە مێژووی كورددا "كەیخوسرەو" توانی خاكی هەر چوار پارچەی كوردستان ئازاد بكات و بیخاتە سەر دەوڵەتەكەی.
هیرۆدۆت لە كتێبەكەی بە ناوی "هیستۆریا" كە نزیكەی 500 ساڵ پێش زایین نووسیویەتی و سەردەمەكەی زۆر نزیكە لەگەڵ سەردەمی میدییەكان ئاماژەی داوە، "دوای ئەوەی باوكی كەیخوسرەو لە لایەن ئاشوورییەكانەوە دەكوژرێت، كوڕەكەی جێی دەگرێت و هەرزوو توانی سوپایەكی بە هێز پێك بهێنێت و هەموو خاكی ئێرانی ئێستە بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆی، دوای ئەوە بڕیار دەدات هەموو ئەو خاكە رزگار بكات كە ئاشوورییەكان دەستیان بەسەردا گرتووە، بۆیە بە مەبەستی ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەترین دەوڵەتی ئەوكات واتە ئاشوورییەكان، ڕوو دەكاتە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ئاشووری لە ساڵی 616 پێش زایین سوپای میدییەكان توانییان شاری "ئەراپخا" ڕزگار بكەن و دواتر شاری "ئوربیلوم" پاشان شاری "تربیس"و لە پاش پەڕینەوە لە دیجلە، شاری "ئاشوور"ی پایتەختی ئاشوورییەكانیان وێران كرد، لەو كاتە بابلییەكان بۆ هاوكاری و هاوپەیمانی میدییەكان هاتن و لەوێ ماد و بابل هاوپەیمانیان بەست.
لە ساڵی 612 پ.ز سوپای میدییەكان و بابل هێرشیان كردە سەر "نەینەوا" و توانییان داگیری بكەن، لێرە بە یەكجاری كۆتایی بە دەسەڵاتی ئاشوورییەكان هێنرا.
لە پاش ئاشوورییەكان، كەیخوسرەو بڕیاری دا دەست بگرێت بەسەر شانشینی دەوڵەمەندی "لیدیا" كە دەكەوێتە یۆنانی ئێستە، دوای چەندان شەڕ و گرتنی بەشێك لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی لیدی بە هۆی خۆر گیرانێكەوە هەردوو سوپا لە ساڵی 585 پێش زایین كۆتاییان بە شەڕ هێنا و كچێكی پاشای لیدیا شووی بە كوڕی كەیخوسرەو كرد.
ساڵی مردنی كەیخوسرەو لە نێوان 585 تا 584 پێش زایینە و دیاكۆنۆفی مێژوونووس لەو بڕوایەدا گۆڕی كەیخوسرە لە شوێنەواری قسقاپانە لە پارێزگای سلێمانی.
ئاستیاك
ناوی ئەم پاشایە لە سەرچاوە بابلییەكان بە "ئیختوویگو" و لە ئەكەدی بە "ئیشتوویگو" بە عەرەبی "چحاك" هاتووە، ئاستیاك دوا پاشای میدییەكان بوو كە لە 585 بۆ 550 ی پێش زایین دەسەڵاتداری كردووە، لە هەندێ سەرچاوە ناوی ئاستیاك بە "ئەریشتڤاگا" هاتووە كە مانای تیرهاوێژ دەگەیەنێت، بەڵام راستییەكەی ئەو پاشایەك بوو كە لە سەركردایەتی سوپا و جەنگ كردن بێزار بووە و زۆرتر مەیلی ڕابواردن و خوشگوزەرانی هەبووە تا رادەیەك كە ویل دۆرانت ناوی لێ ناوە "ستەمكارە ژنانییەكەی ئەگبەتانا".
لە ماوەی 35 ساڵ دەسەڵاتداری خۆی هێرشی كردووە سەر ناوچەكانی قەوقاز و وڵاتی لیدیا، بەڵام لە شەڕكردن دژی لیدییەكان سەركەوتوو نەبوو و ئاگربەستی دوو لایەنانە راگەیەنرا و ئاستیاك لەگەڵ كچی پاشای لیدیا هاوسەرگیری كرد.
لە ئەنجامی ئەو هاوسەرگیرییە كچێك بە ناوی "ماندانا" لە دایك بوو كە دواتر بوو بە هاوسەری پاشای پارس "كامبیز یان كەمبوجیە" و دایكی "كوروش" كە لە مێژووی ئێران بە كوروشی مەزن یاد دەكرێ. لەكاتی لە دایكبوونی كوروشی نەوەی.
ئاستیاك لە خەونێكدا دەبینێت كە كچەكەی سكی هەیە و لە سكەكەی دارێك ڕواوە كە سێبەری هەموو خاكی وڵاتی مادی گرتووە، بۆیە هەوڵی كوشتن و لە ناوبردنی نەوەكەی دەدات و ئەركی جێبەجێكردنی ئەم كارە بە یەكێك لە فەرماندەكانی سوپای دەسپێرێ بە ناوی "هارپاك"، بەڵام هارپاك لە جیاتی كوشتنی منداڵەكە، كورش دەداتە دەست یەكێك لە باخەوانەكان و بەو شێوازە گیانی كورش پارێزراو دەبێت.
پاش ماوەیەك ئاستیاك بەو بابەتە دەزانێت و لە توڵەی كارەكەی هارپارك بڕیاری كوشتنی كوڕە گەنجەكەی دەدات كە ئەم كارە دەبێتە هۆی ڕەق هەڵگرتنی هارپاك لە پاشای میدیا.
ئاستیاك لە ماوەی دەسەڵاتدارییەكەی تووشی هەندێ هەڵە دەبێت كە نە تەنیا نابێتە هۆی بەهێزتركردنی دەسەڵاتەكەی بەڵكو وا دەكات كە ئیمپراتوریی میدیا لە لووتكەوە و بەرەو لەناوچوون بڕوات.
گەورەترین هەڵەی ئاستیاك ئەوەبوو كە بناغەی دەوڵەتی میدیا كە كۆدەنگی و دووركەوتنەوە لە تاكڕەوی بوو پشتگوێ خست و پێڕەوی نەكرد، هەروەها ئەو هاوپەیمانیەتییەی لە لایەن باب و باپیرانی دروست كرا و پارێزرابوو، بایەخی پێ نەدا تەنانەت هێرشی كردە سەر لیدییەكان كە سەردەمانێك هاوپەیمانی كەیخوسرەو بوون بۆ لەناوبردنی ئاشوورییەكان.
هەبوونی سەروەت و سامانێكی یەكجار زۆر لە ژێر دەستی ئاستیاك وای لێ كردبوو كە ئەم پاشایە بیر لە پێشخستنی بواری ئابووری و داهات نەكات، بەڵكو خۆی و ژێردەستانی ڕوویان كردە ڕابواردن و بە فیرۆدانی سامانی گشتی تا ڕادەیەك كە كاریگەری كردە سەر خەڵكی ژێر دەستیش.
هاوكات لەگەڵ ڕابواردنی ئاستیاك و بێئاگابوونی لە دۆخی خراپی خەڵكی ژێر دەستی، لە وڵاتی پارس خەریكی ئاوەدانكردنەوەی وڵات و بەهێَزكردنەوەی دەسەڵاتی بوو، لە پاش كەمبودیە "كوروشی" كوڕی كە كچە زای ئاستیاك بوو دەگاتە دەسەڵات و لە ساڵی 553 پێش زایین كورش بە هاوكاری یەكێك لە فەرماندەكانی سوپای میدی بە ناوی "هارپاك" بڕیاری شەڕكردن لە دژی دەسەڵاتی میدییەكان دەدات.
شەڕ لە نێوانی هەردوولا لە هەمان ساڵ دەستی پێ كرد، لەگەڵ ڕوودانی ئەم شەڕە پاشای بابل ڕووی لە شاری "حەران" كرد كە سەردەمانێك ئاستیاك لە ژێردەستی كلدانییەكان دەری هێنابوو، بابلییەكان توانییان دەست بەسەر شارەكەدا بگرن.
ئەنجامی ئەم شەڕە بە دۆڕانی ئاستیاك و دیلبوونەوەی بە دەست كورش كۆتایی هات، بەڵام كوروش بڕیاری دوورخستنەوەی بۆ ئاستیاك دەركرد بۆ ناوچەی "هیركانیا" كە دەكاتە باشوری دەریاچەی كاسپین.
لە كۆتاییدا وڵاتی میدیا كەوتە دەست پارسەكان، ئەوان بۆ تێكدانی ناو و كەسایەتی ئاستیاك هەموو هەوڵی خۆیان دەدا، تا ڕادەیەك كە چیرۆكێكیان دروست كرد و لە ناو خەڵك بڵاویان كردەوە گوایە ئاستیاك پاشایەكی خوێنمژ و ستەمكار بووە و دوو مار لەسەر شانی ڕوواوە و هەموو رۆژ مێشكی دوو گەنجیان بە مارەكانی سەرشانی داوە، ئەم بابەتە زیاتر لە ئەفسانەكان هاتووە و دوورە لە ڕاستی.
شوێنەوارەكان
گۆڕە دخمەكان:
یەكێك لە شوێنەوارە بەجێماوەكانی ئیمپراتۆریی میدیا، كۆمەڵێك گۆڕە كە لە ناو شاخ و شوێنە بەرزەكان هەڵكەنراون، بە مەبەستی ناشتنی تەرمی پاشاكانی میدیا دروست كراون، ئەمانە كە وەك زەنجیرە گۆڕن مێژووی دروستكردنیان بە سەرەتای دەسەڵاتداری میدیا دەگەڕێتەوە كە پاشان لە لایەن پادشاكانی پارس و ئەخمینی لاسایی كراونەتەوە، لێرە باسی دوو نموونە لەو گۆرانە دەكەین كە لە كوردستانی رۆژهەڵات و كوردستانی باشوورن.
گۆڕی فەخریقا
ئەم شوێنەوار دەكەوێتە 15 كیلۆمەتری باكوری ڕۆژهەڵاتی شاری مەهاباد لە نێوان ڕێی مەهابادیان دووئاو هەڵكەنراوە، لە بەشی پێشەوەی شوێنەوارەكە سێ ستوونی لێیە كە بە شێوازی خڕ دروست كراوە و بە دوو قادرمە بەرەو ژوورەوە دەچێت كە هۆڵێكی گەورەیە و سێ گۆڕی تێدایە بە بەرزی نیو مەتر، هەندێ لە مێژوونووسان سەردەمی دروستكردنی ئەم شوێنەوارە بە فراوەرتیسی باوكی دیاكۆ دادەنێن.
ئەشكەوتی قزقاپان
ئەم شوێنەوارە دەكەوێتە ناوچەی چەمی ڕەزان لە نێوان سلێمانی و سوورداش، نزیكە لە گوندی زەرزی، بە بەرزایی 10 كم لە نێو شاخ هەڵكەنراوە. ئەشكەوتەكە دەرگایەكی بچووكی هەیە كە دەچێتە ناو ژوورێك و سێ گۆڕی تێدایە بە بەرزی یەك مەتر، مێژووناسان لەو بڕوایەدان كە تەرمی كەیخوسرەوی پادشای میدیا لەوێ نێژراوە.
سەرچاوەكان
پاشایەتی ماد ن: ئیقرار عەلیێف و: سەلام ئیسماعیل پوور
میدیا ن: مزاز دیاكۆنۆف و: بورهان قانیع
مێژووی نەتەوە كۆنەكانی كوردستان ن: شاخەوان فایەق ئەلیاسی
مێژووی ماد لە زەنجیرە مێِژووی كەمبریج ن: م. ا. دیاكۆنۆف و: عوبێد سورخابی
مەملەكەتی ماد ن: دكتۆر ئەحمەد ئەلخەلیل و: حەمەسەعید كەلاری
هاونەتەوەیی كورد و ماد ن: حەبیبوڵا تابانی.
هەولێر/ سارا سەردار.