میسڕ و ئەسیوپیا و سوودان لەسەر نیل دەبێتە شەڕیان؟

گۆڤاری "فۆڕین ئەفیرز"ی ئەمەریكی، لە راپۆرتێكیدا باس لە دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی جیۆسیاسی كیشوەری ئەفریقا دەكات كە ئەم جارە ئاو رۆڵی سەرەكی تێدا دەبینێت، وەك ئەوەی ئێستە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روو دەدات بەتایبەت توركیا و ئێران دژ بە عێراق و سووریا لە رێی گرتنەوەی رووبارەكان و ئاراستە گۆڕینیان یان دامەزراندنی بەنداوی زەبەلاح لەسەر رووبارەكان.

ئەسیوپیا كە رووباری نیل تێیدا هەڵدەقوڵێ و بە سوودان و پاشان میسر تێپەڕ دەبێت و دەڕژێتە دەریای سپی ناوەڕاست كە بە گەورەترین رووبار لە دنیادا هەژمار دەكرێت. لە سەتەی رابردوو تا ئەمدواییەش میسر باڵادەست بوو بەسەر رووبارەكە و ناوچەكە، هەژموونی سیاسی و سەربازی ئەو وڵاتە رێگر بوون لەوەی ئەو دوو وڵاتە بتوانن وەك كارتێك دژی میسر بەكار بهێنن، هاوكات ناسەقامگیری دۆخی ناوخۆی هەردوو وڵاتەكەش هۆكارێكی تر بوو، بەڵام ئێستە كە ئەسیوپیا پلانی دامەزراندنی بەنداوی نەهزەی لەسەر رووباری نیل داڕشتووە بە مەبەستی بەرهەمهێنانی كارەبا، هاوكات سوودان پڕۆژەیەكی زەبەلاحی كشتوكاڵی لەسەر رووبارەكە خستووەتەوە جێبەجێكردنەوە، بوونەتە هەڕەشەیەكی گەورە بەسەر ژیان لە میسڕ، دیپلۆماتكارێكی رۆژئاوایی دەڵێ، ئەوەی بۆ میسڕ دەمێنێتەوە رەنگە هەر بەشی خواردنەوە بكات، ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات كە ساڵی داهاتوو ناكۆكییەكانی نێوان میسڕ و ئەسیوپیا قووڵتر دەبن تا ئاستی داڕووخانی پێوەندییە دیپلۆماسییەكان.

ئەو دیپلۆماتكارە رۆژئاواییە ئەوەش ناشارێتەوە كە پرسی دامەزراندنی وەها بەنداوێكی زەبەلاح لەلایەن ئەسیوپیاوە دوور نییە بەشێك بێت لە یارییە گەورەكەی لە باكوری ئەفریقا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر پرسی ئاو روو دەدات، كە وڵاتانی توركیا، سعوودیە، ئیماڕات، قەتەڕ و میسڕ دەیانەوێت هەژموونی خۆیان لە ناوچەكە فراوان بكەن، ئەمەش هۆكاری پەڕینەوەی ئەو ململانێیەیە بۆ ئەوبەری دەریای سوور.

ورووژاندنی بەنداوی زەبەلاحی نەهزە، لە كاتێكدایە مانگی رابردوو سەرۆك وەزیرانی نوێی ئەسیوپیا سەردانی قاهیرەی كرد و لەگەڵ عەبدولفەتاح سیسی سەرۆكی ئەو وڵاتە كۆ بووەوە و دڵنیایی دایە میسڕ لەسەر پاراستنی پشكی ئاوەكەی لە رووباری نیل كە پشكی شێری هەیە، بەرانبەر بەوەش دەسەڵاتدارانی قاهیرە بڕیاری ئازادكردنی ئەسیوپییە بەندكراوەكانی لە میسڕ راگەیاند و رێككەوتنیشیان لەسەر روانگەی هاوبەش كرد پێوەند بە رووباری نیل، بەڵام هیچ رێككەوتنیان نەكرد لەسەر وردەكاری پڕبوونی بەنداوی نەهزەی زەبەلاح كە ئەمە پرسە گرنگەكەیە پێوەند بە میسڕ.

بەگوێرەی هەندێك راپۆرتی تر كە گۆڤارە ئەمەریكییەكە ئاماژەی پێ داوە و "جەزیرە" كردوویەتی بە عەرەبی، هەڵگیرسانی شەڕ لە نێوان میسڕ و ئەسیوپیا لەسەر ئاو بە دوور دەزانێت بەهۆی رەهەندە مێژوویییەكەی كە هیچ شەڕێكی گەورە لەسەر ئاو رووی نەداوە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە كە هەردوو وڵات شەڕی بە وەكالەت دژ بە یەكتر بكەن.

هەر لە راپۆرتەكەدا باس لە گرنگی پێگەی جیۆسیاسی ئەسیوپیا و ئەریتیریا و جیبۆتی و سۆماڵ و سوودان كراوە كە بەمدواییە لە ئاستی نێودەوڵەتی هێزە باڵادەستەكان گرنگی زۆریان پێی داوە بە كڕینی زەوییەكی كشتوكاڵی زۆر فراوان بۆ دامەزراندنی بنكەی سەربازی لەو وڵاتانە كە دەكەونە سەر دەریای سوور و گەرووی بابولمەندەب.

لە راپۆرتەكەدا باس لە دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا دەكات كە بە رووی هەموو ئەگەرێك كراوەیە، هەر لە گەشانەوە و پێشوەچوون بگرە تا دەكات بە مەترسی و هەڵگیرسانی شەڕ و توندوتیژی، بە تایبەت ئەمە لە كاتێك روو دەدات دۆخی میسر ناسەقامگیرە و كۆچڕەوی بە كۆمەڵ هەیە و هەڕەشەكانی سەر خاڵە سەرەكییەكانی سەر دەریای سوور، ئاماژەن بۆ ئەوەی ئەمەریكا و ئەوروپا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵەكانیان چڕ بكەنەوە كە بیركردنەوەی ئەو دەوڵەتانە لەو ناوچەیەدا وەها بیركردنەوەیەك بێت لەسەر بنەمای حیكمەت و گەشانەوە سەرچاوەی گرتبێت.

ئانیت فیبەر شارەزا لە كاروباری رۆژهەڵاتی ئەفریقا ئاماژە بە ناسەقامگیری دۆخی ناوچەكە دەكات و پێی وایە، ئەمە هۆكارێكی یارمەتیدەر دەبێت بۆ گڕگرتن كە رۆژ دوای رۆژ ناوچەكە لە كڵپەی ئەو گڕگرتنە نزیكتر دەبێتەوە.

بەپێی راپۆرتی گۆڤارە ئەمەریكییەكە، دەستوەردانی هەرێمایەتی بە نەرێنی لە ناوچەكەدا زیادی كردووە بە تایبەت دوای دەستوەردانی سعوودیە لە دۆخی یەمەن و گەمارۆی ئابووری دژ بە قەتەڕ، تا دەگات بە دامەزراندنی بنكەیەكی سەربازی لە جیبۆتی، هەروەها ئیماڕات بنكەی سەربازی لە ئەریتیریا هەیە، توركیا بنكەی سەربازی لە سوودان و سۆماڵ هەیە.

ململانێی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆیان بەسەر ئەفریقا، لە كاتێكدایە رێكخراوە نێودەوڵەتییە رۆژئاوایییەكان شكستیان هێنا لەوەی رۆڵیان هەبێت لەسەر داهاتووی بەنداوی نەهزە، بەڵام هەردوو لایەنی ململانێیەكە لە وەزارەتی بەرگری و دەرەوەی ئەمەریكا یەك دەگرنەوە، هاوكات پێویست دەكات لەگەڵ یەكێتی ئەوروپاش لە گفتوگۆدا بن.

بەنداوێكە دەكەوێتە سەر رووباری نیلی شین لە ویلایەتی بنیشنقول لە نزیك سنووری هاوبەشی ئەسیوپیا و سوودان، رووبەرەكەی نزیكەی 20 تا 40 كیلۆمەتر دەبێت و بە گەورەترین بەنداوی كارۆئاوی لە كیشوەری ئەفریقا دێتە ئەژمار و 10مینە لە ئاستی دنیادا لە لیستی گەورەترین بەنداوەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا.

تێچووی بەنداوەكە كە چاوەڕوان دەكرا 2017 تەواو ببێت، چوار ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، یەكێكە لەو سێ بەنداوانەی ئەسیوپیا بەنیازە لەسەر رووباری نیل دروستی بكات، ئەمەش نیگەرانی لای شارەزایانی ئاوی میسڕ دروست كردووە كە كاریگەری و لێكەوتەی هەبێت بەسەر پشكی ئاوی میسڕ لە رووباری نیل.

تا ئێستە چەندان رێككەوتن لەسەر چۆنیەتیی دابەشكردنی پشكی وڵاتانی سەر رووباری نیل كراوە، یەكەم رێككەوتن دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1902 كاتێك ئەو وڵاتانە سەربەخۆیییان لە بەریتانیا وەرگرت، بەریتانیا سەرپەرشتی رێككەوتنەكەی كرد بە جۆرێك بۆ هیچ وڵاتێك نییە لەسەر هەردوو رووباری نیل و نیلی شین و لقەكانی دەڕژێنە ناو نیل وەها پڕۆژەیەك بنیاد بنێن كە زیان بە رووبارەكە بگەیەنێت. دواتر ساڵی 1925 رێككەوتنێكی تر لە نێوان بەریتانیا و فڕەنسا ئاشكرا بوو كە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1906 كە دەسەڵات بە میسڕ دەدات ناڕەزایەتی دەربڕێت لەسەر هەر پڕۆژە و چالاكییەك لەسەر نیل.

پاشان رێككەوتنێكی تر لە نێوان میسڕ و بەریتانیا كە نوێنەرایەتی "كینیا و تەنزانیا و ئۆگەندا و سوودان"ی دەكرد، وەها رێككەوتن كە میسڕ پشكی 92.3%ی لە ئاوی دەریاچەی ڤیكتۆریا هەیە، 7.7%یش بۆ سوودان بێت.

ئەسیوپیا لە ئۆكتۆبەری 2009 تا ئابی/ ئۆگستسی 2010 رووپێوی ناوچەكەی بۆ دامەزراندنی بەنداو ئەنجام دا، لە تشرینی دووەمی هەمان ساڵ دیزاینی بەنداوەكەی تەواو كرد.

لە 31ی ئاداری 2011 دەست كرا بە دروستكردنی بەنداوەكە، لە 2012 ئەسیوپیا ئامادەی نیشان دا میسڕییەكان وردەكاری پڕۆژەكە بزانن تا دڵنیا بن لەوەی چەندە كاریگەری لەسەر وڵاتەكە دروست دەكات، ساڵی 2012 حكوومەتی ئەسیوپیا بڕیاری دامەزراندنی یەكەیەكی كارۆئاوی بەرهەمهێنانی كارەبای راگەیاند كە بڕیار بوو كۆتای ساڵی رابردوو كارەكانی تەواو ببێت.

وەك زانراوە رووباری نیل لە دوو سەرچاوەی سەرەكی پێك دێت، تەپۆڵكەكانی ئەسیوپیا بە 71ملیار مەتر سێجا ئاو 85%ی رووباری نیل پێك دێنێت كە ئەویش خۆی پێكدێت لە رووباری نیلی شین 50 ملیار مەتر سێجا، رووباری سوبات 11 ملیار مەتر سێجا، رووباری عەتبەرە 11 ملیار مەتر سێجا.

تەپۆڵكەكانی دەریاچەكانی هێڵی كەمەرەیی كە 15%ی ئاوی نیل بە 13 ملیار مەتر سێجا ئاو پێك دەهێنێت، كە ئەویش ئاوەكەی سەرچاوەی گرتووە لە دەریاچەكانی ڤیكتۆریا، كیوجا، ئیدوارد، جۆرج و ئەلبێرت.

بەپێی هەواڵێكی "RT"ی رووسی، ملوقیتا زودی باڵوێزی ئەسیوپیا لە میسڕ، رای گەیاند كە ئەسیوپیا و میسڕ و سوودان توانیویانە لەسەر ململانێ و ناكۆكییەكانی سەر رووباری نیل دەلیچەیەكی چارەسەری بدۆزنەوە بۆ تەنگژەی بەنداوی نەهزە، لەو كۆبوونەوەیەی سەرەتای مانگی حوزەیرانی رابردوو لە ئەدیس ئەبابا ئەنجامیان دا.

باڵوێزی ئەسیوپیا لە میسڕ روونی كردەوە كە هەرسێ وڵاتەكە گەیشتوونەتە رێككەوتن و كۆبوونەوەی قاهیرە كە بڕیارە لە داهاتوودا ئەنجام بدرێت، درێژە پێدەری كۆبوونەوەی ئەدیس ئەبابا دەبێت.

لەبارەی بەنداوی نەهزەش، ملوقیتا ئاماژەی بەوە دا كە 65%ی تەواو بووە، ئەو بەنداوەش خزمەت بە هەرسێ وڵات دەكات نەك تەنیا ئەسیوپیا.