دوای گەڕانەوەیان بۆ سەر زێدی خۆیان پاش رزگاربوونیان لە دەستی داعش، هاووڵاتییانی دیالە جارێكی تر بەهۆی گۆشار و پێشێلكاریی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی ئاوارە دەبنەوە. قەیس خەزعەلی ئەمینداری گرووپی عەسائیبی شیعە دەڵێ، گۆڕینی دیمۆگرافیای دیالە بە فەرمانی خامنەییە و بۆ پاراستنی رێگای چوونە بۆ سووریا.
هاووڵاتییانی دیالە هێندەی سكاڵا لەسەر میلیشیاكانی حەشدی شەعبی تۆمار بكەن بەهۆی گۆڕینی دیمۆگرافیای شارەكەیان و ناچاركردنیان بە چۆڵكردن و فرۆشتنی خانووەكانیان، بێتاقەت بوون.
ئەوان دوای رزگاربوونیان لە دەستی داعش، ئەمجارە رووبەڕووی بە شیعەكردنی شارەكەیان لەلایەن میلیشیاكانی حەشدی شەعبی بوونەتەوە كە بە گوێرەی راپۆرتە هەواڵییەكان، حەشدی شەعبی بە دەیان شێواز خەڵكی شارەكە بێزار دەكەن تا ناچاریان بكەن بە فرۆشتنی خانووەكانیان، ئەمەیش وای كردووە گەڕەك وا هەبێت بە تەواوەتی چۆڵ كراوە.
ئەبو مستەفا، یەكێكە لە دانیشتووانی شارۆكەی مقدادیەی سەر بە پارێزگای دیالە، باس لە شۆكبوونی دەكات كاتێك مانگێك پێش ئێستە بۆمبێكی دەنگی هەڵدراوەتە ماڵەكەی و تەقیوەتەوە، چەند رۆژێك دواتر میلیشیاكانی حەشدی داوایان لێی كردووە كە خانووەكەی بفرۆشێت.
ئەبو مستەفا كە فەرمانبەری تەندروستییە و رەتی كردووەتەوە خانووەكەی بفرۆشێت، دەڵێ، ئەوان دەیانویست ناچاری بكەن بە فرۆشتنی خانووەكەی بە نرخی كەمتر لە نرخی بازاڕ، زیاتر گوتی، "دوای چەند رۆژێكی تر ئەمجارە بۆمبێكی چێنراو لە بەردەم دەرگای ماڵەوە تەقیەوە و زیانێكی زۆری بە خانووەكەم گەیاند، ئەمەیش ناچاری كردم خانووەكەم چۆڵ بكەم و وەزیفەكەشم بگوازمەوە بۆ ناوچەیەكی تر كە لە ژیانمدا بیرم لەوە نەكردووەتەوە ئەو ناوچەیە چۆڵ بكەم".
زیاتر گوتی، "سەر بە هیچ گرووپێكی سیاسی و حزبێك نیم، بەڵام دۆخەكە وای لێهاتووە ناتوانم لە ماڵەوە بمێنمەوە، هەروەها ناتوانم باوەڕ بە هیچ دەزگایەكی تەناهی بكەم تا سكاڵای لا تۆمار بكەم".
دۆخی ئەبو مستەفا كەمێك لە دۆخی ئەبو دوعا باشترە، میلیشیاكانی حەشد بێ هیچ ئاماژەیەك راستەوخۆی نامەیەكی هەڕەشەیان بە دەرگاكەیەوە نووساندووە و تێیدا هەڕەشەی ئەوەی لێ دەكەن دەبێت لە ماوەی مانگێك خانووەكەی چۆڵ بكات.
ئەبو دوعا كە قسەی بۆ "
عەرەبی جەدید" كردووە، دەڵێ نامەكە مانگی تەمووزی رابردوو بە دەرگایان نووساند بوو، لە سەری نووسرابوو "دەبێت بەشداری سوڵحێكی عەشایەری بكەی كە براكەت هەشت ساڵ پێش ئێستە بەشداری كردووە و دەیتوانی ئامادە نەبێ"، دەرئەنجامی ئەو هەڕەشانە وای كرد ماڵەكەم جێ بێڵم و بچمە هەرێمی كوردستان تا ئەو دەمەی دۆخەكە ئاسایی دەبێتەوە.
پارێزگای دیالە كە پارێزگایەكی زۆرینە سوننەنشینە و لە پێنج شارۆكەی سەرەكی پێك دێت، ئەوانیش میقدادیە و خانەقین و كفری كە هەردووكیان ناوچەی كوردیین، هەروەها خاڵس و بەلدڕوز و بەعقوبەی ناوەندی پارێزگاكە. بەلای رۆژهەڵاتەوە هاوسنوورە لەگەڵ ئێران، هاوكات دەكەوێتە باكوری رۆژهەڵاتی بەغدای پایتەخت و لە باكورەوە هاوسنوورە لەگەڵ سلێمانی و لە باشوورەوە پارێزگای واستە.
لە دوای رووخانی رژێمی بەعس، بەتایبەت لە 2005 تا ئەمڕۆ پارێزگای دیالە بە دەست گرووپە توندڕۆكان و كۆچ و كوشتن گیرۆدەیە و باجی ناسنامەی سوننەبوونی دەدات، جارێك لەسەر دەستی قاعیدە كە زۆرینەی گەنجانی دیالەی لە دار دا، هاوكات لە نێوان ساڵانی 2006 و 2007 رووبەڕووی گەورەترین شاڵاوی كۆچكردنی بە زۆرەملێیی بووەوە دوای تەقاندنەوەی مەزارگەی هەردوو ئیمام عەسكەری لە مانگی شوبات/ فێبرایەری 2006.
عوسام زوبێدی، یەكێك لە دیارترین و ناسراوترین چالاكوانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە مقدادیە قسەی بۆ "عەرەبی جەدید" كردووە دەڵێ، پارێزگای دیالە بە هەموو پێوەرێك پارێزگایەكی رووخاو و وێرانكراوە، جگە لەمەیش كوڕانی ئەو شارە رووبەڕووی هەڵمەتێكی گەورەی گرتن بوونەتەوە و تا ئێستە ژمارەی ئەو گەنجانەی لە دیالە بەندكراون دەگاتە 128 هەزار كەس بە گوێرەی راپۆرتی هەواڵدەری نهێنی، جگە لەمەیش زیاتر لە 27 هەزاری تری رفێنراوە كە بەم دواییە بەشێكیان بەرانبەر بە پارە ئازاد كران.
زوبێدی ئاماژەی بەوەیش دا هەرچی چالاكوانی سیاسی و كارگێڕی و پیاو ماقووڵ هەیە لە شارەكە لەگەڵ گەورە ئەفسەرانی سوپای پێشوو، هەموویان لەناو براون، هەر یەكە بە جۆرێك و بە تۆمەتێك.
زیاتر روونی كردەوە، میلیشیاكانی حەشدی شەعبی بەناوی ئۆپراسیۆنی گەڕان بە دوای داعش لە گوندەكانی میقدادیە و شەروین و شارەدێكانی دلی و عەباس و جەزیرە و بستان و.. زیاتر لە 20 هەزار خانووی هاووڵاتییانیان وێران كردووە و بەهۆیەوە ئەوان ئاوارە بوونە، زیاتر لە 28 قوتابخانەیان رووخاندووە، 47 مزگەوتیان تەقاندووەتەوە و 11 پڕۆژەی ئاوی خواردنەوەیان تێكداوە، ئەمە جگە لە بنكە تەندروستییەكان و دزینی فیدەر و ستوون و تێلی كارەبا و كەلوپەلی هاووڵاتییان و ئۆتۆمبێلەكانیان.. گوتی "هەموو ئەوانە وای كردووە خەڵكەكە ماڵەكانیان چۆڵ بكەن و ئاوارەی هەرێمی كوردستان ببن، بۆیە گرنگە حكوومەتی عێراق میلیشیاكانی حەشد بوەستێنێت".
دوای داعش و دەركردنی لە دیالە، ئەو شارە ئێستە بە دەست میلیشیاكانی حەشدی شەعبییە، بەتایبەت میلیشیاكانی سوپای بەدر كە هادی عامری سەركردایەتی دەكات و هەر خۆیشی تەنیا بڕیاردەری سیاسی و تەناهی و كۆمەڵایەتییە لە شارەكە، جگە لەمە زۆرینەی سەركردەكانی میلیشیاكانی لە شارەكە دەسەڵات بە دەستن، خەڵكی پارێزگای موسەننان، ئەمەیش زیاتر هاندەر بووە بۆ ئەوەی دەست بەسەر شارەكە بگرن و ئەجێندای خۆیان بە رۆژی رووناك بەسەر شارەكە بسەپێنن.
بەگوێرەی راپۆرتێكی "
عەرەب" ئەوەی لە دیالە روو دەدات پێشتر بەرنامەی بۆ داڕێژراوە و بەگوێرەی بەرنامەكەی بەڕێوە دەچێت. راپۆرتەكە پشتی بە راپۆرتێكی "ناوەندی ژنێڤی نێودەوڵەتی بۆ دادگەری" بە ناونیشانی "تاوانەكانی مەزەوی و تایفەگەرایی لە دیالە" بەستووە كە بە ژمارە و بەڵگە چۆنیەتی دەستكاری دیمۆگرافیای شارەكە روون دەكاتەوە لە چوارچێوەی سیاسەتی زۆرەملێیی لەسەر بنەمای تایفەگەرایی كە عەرەبی سوننە كراونەتە ئامانج.
لە راپۆرتەكەدا باس لەوە دەكات هاوشانی رێگریكردن لە گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ شارەكە، ئەوا ئەوانەشی شارەكەیان چۆڵ نەكردووە ناچار دەكرێن چۆڵی بكەن لە رێگەی هەڕەشەی جۆراوجۆرەوە.
لە راپۆرتەكەی ناوەندی ژنێڤ، كە كۆمەڵێك پەرلەمانتاری خولی پێشتر و كەسایەتی سیاسی قسەی تێدا كردووە، باس لەو پیلانە مەترسیدارە دەكەن دژ بە دیالە كاری لەسەر دەكرێت بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای شارەكە كە بووەتە هەڕەشە بەسەر ئارامی شارەكە و پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكەی.
لە رووی جیۆسیاسییەوە دیالە شوێنێكی ستراتیجی هەیە بەهۆی نزیكی لە بەغدا و رووبەری 240 كیلۆمەتر هاوسنووری لەگەڵ ئێران و هاوسنووری لەگەڵ هەرێمی كوردستان. ئەگەر لە ئێرانەوە لە دەروازەی قەسری شیرین بەرەو بەغدا بچیت، رەنگە بە ئۆتۆمبێل هەر سەعاتە رێگایەك بێت، بەڵام ئەوەی ئێرانی نیگەران كردووە پێكهاتەی دانیشتووانی شارەكەیە كە جگە لە كوردەكە، ئەوانی تر زۆرینەی عەشایەری عەرەبی سوننەیە.
لە راپۆرتەكەدا ئاماژە بەوە دەكات كە پرسی راگواستنی زۆرەملێی سوننە لە دیالە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2013، بەڵام ساڵی 2014 و 2015 بە بیانووی داعشەوە پەلاماری خەڵكی شارەكە دراوە و خانووەكانیان رووخێنراون و ماڵیشیان دزراون.
دوای داعش، میلیشیای سوپای بەدر هەڵسا بە گۆڕینی عامر مەجمەعی، پارێزگاری شارەكە و دانانی موسەننا تەمیمی لە جێگەی ئەودا كە ئەندامی سوپای بەدرە.
رەعد دەهلەكی، پەرلەمانتاری شارەكە دەڵێ تەنیا لە مقدادیە 400 خێزان لە پێنج گوند دەركراون، هاوكات ناهیدە داینی پەرلەمانتاری شارەكە دەڵێ كۆچی زۆرەملێ لە 60%ی شارەكەی زیاتر گرتووەتەوە.
سەرچاوەیەكی ئاگادار لە شارەكە بە ناوەندی ژنێڤی راگەیاندووە كە قەیس خەزعەلی، سەركردەی میلیشیاكانی (عەسائب ئەهل حەق) بە نهێنی لەگەڵ هۆزە شیعەكان كۆ بووەتەوە و پیلانی دەركردنی عەرەبی سوننەی لە شارەكە پێ گەیاندوون و پێی راگەیاندوون كە "زۆر گرنگە بەگوێرەی پلانەكە بجولێنەوە و سوننە لە شارەكە دەربكەن، هەرچی پێویستیش بێت لەسەر عەسائب ئەوا هاوكاریان دەكات.
بەڵام سەرانی هۆزە شیعەكان پیلانەكەی خەزعەلی رەت دەكەنەوە و پێی دەڵێن كە ئەوان بێ كێشە لەگەڵ عەشایەری سوننە دەژین و چارەنووسیان لەگەڵ یەكتریدایە و لە زۆر پرسدا كاری هاوبەشیان بەیەكەوە هەیە.
لە وەڵامی رەتكردنەوەی عەشایەری شیعەی دیالە، خەزعەڵی هەڕەشەیان لێ دەكات و پێیان دەڵێت ئەوە فەرمانی خامنەییە كە پارێزگای دیالە بكرێتە پارێزگایەكی شیعە بۆ دڵنیاییدان بە ئێران كە سنووری لەگەڵ دیالە پارێزراوە و لەوێوە بێ كێشە دەتوانێت بچێتە سامەڕا و رومادی و پاشان سووریا، "پێویستە هەمووان یارمەتیمان بدەن".