شارەزایانی ئابووری چاوەڕێ دەكەن دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمەریكا بە گورزێكی كەمەرشكێن وەڵامی زیادكردنی باج لەلایەن توركیا بۆ سەر كاڵاكانی وڵاتەكەی بداتەوە، ئەمەیش هاوكاتە لەگەڵ هەوڵەكانی ئەردۆغان بۆ زرگاركردنی لیرەی توركی لە دەرگای قەتەڕ و كوێتەوە، هاوكات هەڕەشەی رووكردنە چین و رووسیا و ئێران.
ئەردۆغان هەڕەشە دەكات و باجیش لەسەر كاڵای ئەمەریكی زیاد دەكات
تا دێت بارگرژیی نێوان توركیا و ئەمەریكا لەسەر ئازاد نەكردنی قەشە بڕۆنسون زیاتر دەبێت، دوای سزاكانی ئەمەریكا، ئەمڕۆ چوارشەم وێڕای جەختكردنەوە لە ئازاد نەكردنی قەشە ئاندرۆ بڕۆنسون لەلایەن دادگای توركیا و هێشتنەوەی بە زۆرەملێی لە ماڵەكەیدا، كە تۆمەتبارە بە سیخوڕیكردن بەسەر توركیا و دەستهەبوون لە كودەتا شكستخواردووەكەی 15ی حوزەیرانی 2016ی توركیا، پێوەندی هەبوون بە فەتحوڵا گولەن و پەكەكە، ئەوا ئەنقەڕە باجی خستە سەر كاڵاكانی ئەمەریكا.
قەشە بڕۆنسون بڕیاری گرتنی 35 ساڵی بۆ دەرچووە لە 12ی تشرینی یەكەم/ ئۆكتۆبەری 2017 لە لایەن دادگای شارۆكەی ئیزمیر.
لە راپۆرتێکی "
عەرەب"، ئەمڕۆ چوارشەم توركیا بڕیاری زیادكردنی باجی گومرگی وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ سزاكانی ئەمەریكا، خستە سەر كاڵاكانی ئەو وڵاتە كە هاوردەی توركیا دەكرێن.
بە پێی فەرمانێكی كۆماری كە رەجەب تەیب ئەردۆغان دەری كردووە، بە رێژەی 60% باج لەسەر جگەرە و 140% لەسەر خواردنەوە كحولییەكان و 120% لەسەر ئۆتۆمبێل و 60% پێویستییەكانی جوانكاری ژنان و 50% لەسەر برنج و 20% لەسەر میوەی ئەمەریكی زیاد كردووە.
ئەمەیش وەك وەڵامدانەوەیەكە بۆ زیادكردنی باج لەلایەن دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمەریكا بە رێژەی 20% بۆ 50% لەسەر ئەلەمنیۆم و پۆڵای توركی.
بە پێی راپۆرتێكی "
BBC"، هەر پێوەند بەو پرسە، ئەردۆغان هەڕەشەی گەڕان بە دوای هاوپەیمانی نوێ لە ئەمەریكا دەكات، چاودێرانی ئەوروپیش ئاماژەیان بەوە داوە كە ئەردۆغان نزیكە لە بەستنی هاوپەیمانی لەگەڵ رووسیا و چین و ئێران.
سەرۆكی توركیا، رای گەیاند كە وڵاتەكەی بڕیاری داوە كە بازرگانی بە لیرەی توركی لەگەڵ ئێران و چین و رووسیا بكات، گوتی "ئەوەی بەرانبەر بە توركیا دەكرێت پێوەندار نییە بە دۆلار و یۆرۆ، بەڵكو جەنگێكی ئابوورییە".
كوێت لە كوێی هاوكێشەكەیە؟
بە پێی راپۆرتێكی تری "
ئیرم"، وەزارەتی دارایی كوێت ئەو هەواڵانەی رەتكردەوە كە وڵاتەكەی بەنیازە بە 500 ملیۆن دیناری كوێتی، كە دەكاتە ملیارێك و 600 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی پشتگیری لە بەهای لیرەی توركی بكات.
وەزارەتی دارایی كوێت لە پێگەی تایبەتی خۆی لە تویتەر تەواوی ئەو هەواڵانەی رەت كردەوە و رای گەیاند هیچ بنەمایەكی راستی تێدا نییە.
نایف حجرف، وەزیری دارایی كوێت ئاماژەی بە كۆبوونەوەی لەگەڵ بیرات بەیرەق، وەزیری دارایی توركیا كرد كە رۆژی یەكشەمی رابردوو لە فڕۆكەخانەی كوێت كۆبوونەوە، ئەوەی خستەڕوو كۆبوونەوەكە پێوەندار بوو بە وەبەرهێنانی كوێت لە توركیا و ئاگادار بوون لە دۆخەكە نەك پێدانی وەها بڕە پارەیەك بۆ پشتگیریكردن لە بەهای لیرە.
سەردانی وەزیری دارایی توركیا بۆ كوێت و قەتەڕ لە چوارچێوەی هەوڵەكانی ئەردۆغان دێت بۆ رزگاركردنی وڵاتەكەی لەو تەنگژە قوڕسەی دارایی كە تێی كەوتووە بەهۆی دابەزینی بەهای لیرەوە.
بەگوێرەی زانیارییەكان وەزیری دارایی توركیا داوای یارمەتی و كۆمەكی لە كوێت كردووە بۆ زرگاركردنی لیرەی توركی، بەڵام وەزیری دارایی كوێت رەتی كردووەتەوە وڵاتەكەی پارە بە قەرز بداتە حكوومەتەكەی ئەردۆغان.
قەتەڕ لیرەی ئەردۆغانی رزگار دەكات
دوای شكستی لە كوێت، ئەردۆغان لە پێوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ میر تەمیم بن حەمەد ئال سانی میری قەتەڕ ئەنجام دا و داوای هاوكاری لێ كرد.
ئەمڕۆ چوارشەم میری قەتەڕ لە توركیا لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆكی توركیا كۆبووەوە. سەردانەكەی میری قەتەڕ لە كاتێكدایە بەهای لیرەی توركی زۆر دابەزیوە، بە پێی بەیاننامەیەكی كۆشكی كۆماری توركیاش هەردوو سەرۆك باس لە پێوەندییەكانی نێوانیان دەكەن و بۆچوونیش لەبارەی دۆخی ئابووری و پرسە هاوبەشەكانی ئاڵوگۆڕ دەكەن.
پێوەند بە سەردانەكەی، میر تەمیم لە تویتێكدا لە پێگەی فەرمی خۆی رای گەیاند كە دڵنیایە توركیا لەو تەنگژە ئابوورییە بە بەهێزییەوە رزگاری دەبێت، بەڵام ئەوە كاتی پێویستە و دەسەڵاتدارانی ئەنقەڕەیش ئەو توانایەیان هەیە و كاریشی بۆ دەكەن. گوتیشی "ئەگەرچی لەگەڵ هەندێك لە سیاسەتەكانی توركیا كۆك نیم، بەڵام توركیا وڵاتێكی موسڵمانە و نزیكە لێمان و پێویست ناكات دوژمنایەتی بكەین، ئەمە لە بەرژەوەندی كێ بیكەن؟".
چاودێرانی كەنداو، پێیان وایە تویتەكانی میر تەمیم تەنیا تۆماركردنی هەڵوێستە بۆ رازیكردنی توركیا وەك هەڵوێستێكی جوان بەرانبەر بە هەڵوێستی پشتگیری ئەنقەڕە بۆ دۆحە لەو كاتەی لەلایەن عەرەبستانی سعوودیە و میسڕ و ئیمارات و بەحرێنەوە گەمارۆی خرایە سەر، چونكە قەتەڕ باش دەزانێت ئەمەریكا لێی قبووڵ ناكات هەنگاوی كردەنی هەڵگرێت بۆ رزگاركردنی لیرەی توركی.
ئەوان پێیان وایە نابێت ئەنقەڕە هیوا لەسەر ملیارەها دۆلاری قەتەڕ هەڵچنن بۆ رزگاركردنی ئابووری توركیا، بەوەی قەتەڕ ترسی لە ئەمەریكا هەیە لەوە زیاتر زیان نەكات و خاڵ لە دەست نەدات دوای پاشەكشەی رۆڵی لە ناوچەكەدا.
دوا هەڵوێستی ئەمەریكا چییە؟
ئەگەرچی هێشتا ئیدارەی كۆشكی سپی ئەمەریكی بە فەرمی وەڵامی زیادكردنی باج لەسەر كاڵای وڵاتەكەی لەلایەن توركیاوە نەداوەتەوە، بەڵام هیزەر نویرت، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا رای گەیاند كە دابەزینی بەهای لیرە سووچی ئەمەریكا نییە و هیچ پێوەندی بە واشنتنەوە نییە، وڵاتەكەی ناچێتە ژێر باری ئازارە ئابوورییەكانی توركیا.
زیاتر گوتی، "تێ ناگەین بۆچی توركیا رووبەڕووی ئازاری ئابووری بووەتەوە؟، ئەوەی كردوومانە سزای دوو كەسمان داوە لە سەرەتای ئەم مانگەوە، بۆیە ئەوەی لە توركیا روو دەدات زۆر لەو سنوورەی تێپەڕاندووە كە ئەمەریكا دژی توركیای گرتووەتەبەر".
بە پێی هەواڵێكی تری "
سكای نیوز عەرەبی" شەقامی توركی ترسی ئەوەیان لێ نیشتووە ئەمجارە واشنتن زۆر بە توندی زیان بە ئابووری توركیا بگەیەنێت و توركیا رووبەڕووی تەنگژەیەكی تر بكاتەوە، دوای ئەوەی ئەنقەڕە باجی خستەسەر كەلوپەلی ئەمەریكی.
چاودێران چاوەڕێ دەكەن ئیدارەی كۆشكی سپی سزای بانكی خەلقی حكوومەتی توركیا بدات، دوای ئەوەی بە بەڵگە سەلماندی ئەو بانكە بۆ بەرژەوەندیی ئێران پارەی سپی كردووەتەوە لە ساڵانی 2010 تا 2015، محەمەد هاكان ئەتیلا، جێگری سەرۆكی بانكەكەشی سزای 42 مانگ گرتنی بەسەردا سەپێنراوە بە هۆی گواستنەوەی ملیارەها دۆلار لە ئەمەریكاوە بۆ ئێران.
بەرپرسانی توركیا و چاودێران چاوەڕێ دەكەن ئەمجارە ترەمپ سزای بانكی خەلق بدات، كە پێنجەمین گەورەترین بانكی توركیایە، بەمەیش گورزێكی كوشندە بەر ئابووری توركیا دەكەوێت.
ئاندی بیرچ، شارەزای ئابووری دوو مانگ پێش ئێستە هۆشداری دا لە سزادانی بانكی خەلق بە ملیارەها دۆلار، پێی وایە ئەگەر ئەمەریكا ئەو بڕیارە بدات ئەو دۆخی ئابووری توركیا تەواو تێك دەچێت.
هاوكات جاك گلوفەر، پشكێنەری پێشتر لە بواری سزاكان لە وەزارەتی دارایی ئەمەریكا سەرسوڕمانی خۆی ناشارێتەوە كە تا ئێستە ئەمەریكا سزای بانكی خەلقی نەداوە بە پشتبەستن بە پێشێلكارییەكانی كە بە بەڵگەوە لەسەری سەلمێنراوە.