دوای 30 ساڵ بەسەر كۆتاییهاتنی جەنگی هەشت ساڵەی نێوانیان، لەو دەمەی پێوەندییەكانی لەگەڵ هێزە شیعییەكان تێكدەچێت، ئێران داوای ترلیۆنێك دۆلار قەرەبووی جەنگ دەكاتەوە. عێراقییەكانیش وێڕای رەتكردنەوەی پێیان وایە ئەوە كارتێكی گوشاری سیاسییە دژی عەبادی.
حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەڵوێستی وڵاتەكەی لە بارەی سزا ئابوورییەكانی ئەمەریكا بەسەر ئێران راگەیاند كە پێیەوە پابەند دەبێت. راگەیاندنی هەڵوێستی حكوومەتی عێراق، نەك تەنیا ئێرانییەكانی هەراسان كرد، بەڵكو هێزە شیعییە عێراقییەكانی سەر بە ئێرانیشی لە عێراق تووڕە كرد و هەڵمەتێكی راگەیاندنی توندیان دژ بە عەبادی دەست پێ كردووە. كاریگەری و لێكەوتەی هەڵوێستی بەغدا، بووە هۆی رەتكردنەوەی پێشوازیكردن لە عەبادی لەلایەن تاران كە بڕیار بوو هەفتەی رابردوو سەردانی تاران بكات.
ترلیۆنێك قەرەبوو
بە گەڕانەوەی بۆ 30 ساڵ لەمەوبەر، دوای جەنگێكی هەشت ساڵە لە نێوانیاندا دواجار بە نێوەندگیری نەتەوە یەكگرتووەكان و بڕیاری 598ی تایبەت بە جەنگی نێوان عێراق و ئێران، شەڕ لە نێوان ئەو دوو وڵاتە وەستا.
حیشمەتوڵا فەلاحەت پیشە سەرۆكی لیژنەی ئاسایشی نەتەوەیی و سیاسەتی دەرەوە لە پەرلەمانی ئێرانی بە ئاژانسی "ئیسنا"ی ئێران راگەیاندووە، عێراق دەتوانێت قەرەبووی ئەو جەنگە بداتەوە بە ئێران، بۆیە چاوەڕێین بە كردەیی بەغدا ئەو هەنگاوە هەڵگرێت بەگوێرەی بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان، عێراقیش رەتی نەكردووەتەوە كە سزاكە بدات.
فەلاحەت پیشە ئاماژەی بەچەند ناكۆكییەكی كۆنی نێوان عێراق و ئێران كرد كە لێكەوتە دەرەكییەكان كاریگەرییان بەسەر هەبووە تا چارەسەر نەكرێت، ئەگەر نا عێراقییەكان تەنیا شەتولعەرەبیان فراوان بكردبایە تا كەشتی بازرگانی و پیشەسازی پێدا تێپەڕ ببێت، ئەوا دەمێك بوو دەیانتوانی قەرەبووی ئێران بدەنەوە.
سەرۆكی لیژنەی ئاسایشی نەتەوەیی پەرلەمانی ئێرانی هێمای بۆ ئەوەش كرد كە بەربەستەكان نەیانهێشت هێڵی ئاسنی نێوان ئێران و عێراق تەواو ببێت كە دەبووە دەروازەیەك رۆژهەڵاتی بە رۆژئاوا دەبەستەوە لە رێی سووریا و دەریای سپی ناوەڕاست. گوتی "لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ناكرێت پرسی قەرەبوو پشتگوێ بخرێت و هێشتا لەسەر شانی عێراقییەكانە بیدەنەوە".
ئەو بەرپرسە باڵایەی ئێران روونی كردەوە كە لە ساڵانی رابردوودا هەردوو وڵات نەیانویستووە پرسی قەرەبوو ببێتە ناونیشانی ناكۆكییەكانیان، چونكە پێوەندیی ئابووریی نێوان ئەو دوو وڵاتە رەنگە بتوانێت رێیەك بدۆزێتەوە بۆ دانەوەی قەرەبووەكە، بەڵام هەندێك لایەنی دەسەڵاتدار لە بەغدا هەن بە پاڵپشتی لایەنی دەرەكی دەیانەوێت بەربەست بۆ ئەو پێشكەوتنە پێوەندییە ئابووریی و بازرگانییە هاوبەشەی نێوانیان دابنێن، ئەمەش وادەكات دۆسیەی قەرەبووەكەش پەك بخات.
فەلاحەت پیشە باسی لە سێكتەری نەوتی عێراق كرد و ئاماژەی بەوە دا كە عێراقییەكان زۆر بە تواناترن لە ئێرانییەكان لە دەرهێنانی نەوت، ئەمەش دەرخەری ئەوەیە كە دەتوانن قەرەبووەكەی لەسەر شانیانە بیدەنەوە. گوتی "وەك چۆن قەرەبووی كوێت دەدەنەوە بەگوێرەی بڕیارێكی نەتەوە یەكگرتووەكان، تارانیش هەر ئەوەی دەوێت".
بەگوێرەی بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان، عێراق دەبێت بڕی 52 ملیار و 400 ملیۆن دۆلار قەرەبووی داگیركردنی كوێت بداتەوە كە قەرەبووی كۆمپانیا و رێكخراوەكان و حكوومەت و خەڵكی كوێتە.
بەگوێرەی راپۆرتێکی "
عەرەبی جەدید"، ئەوەی فەلاحەت پیشە داوای دەكات، پێشتریش دەیان بەرپرسی تری باڵای ئێرانی داوایان كردووە، لەوانە مەحموود سادقی پەرلەمانتار و مەعسوومە ئیتكار راوێژكاری سەرۆك كۆمار.
ئێرانییەكان ئەمە جاری یەكەمیان نییە داوای ئەو قەرەبووە دەكەنەوە، بەڵكو ساڵی 2009، لیژنەی ئاسایشی نیشتمانی ئێرانی بە سەرۆكایەتی عەلائەدین بروجردی بڕیاری وەرگرتنەوەی ئەو قەرەبووەی بەسەر حكوومەتەكەی ئەحمەدی نەژاد سەپاند و داوای لێ كرد بەدواداچوونی بۆ بكات.
لە كاتێكدا دۆخی عێراق بەتایبەت پارێزگاكانی باشوور لەوپەڕی خراپیدایە، كەچی ئێران كارتی كارەبا و غاز وەك گوشار لەسەر عێراق دەسەپێنێت، وەك ئیرج مەسجدی باڵوێزی ئێران لە بەغدا رای گەیاند، هێشتا وڵاتەكەی كارەبا و غاز دەداتە عێراق، بەو مانایەی بەشدارە لە دووبارە ئاوەدانكردنەوەی عێراق پاش شەڕی دژ بە تیرۆر.
باسكردنی غاز و كارەبا لە كاتێكدایە بەرپرسانی ئێرانی باس لە وەستاندنی هەناردەی كارەبا و غاز بۆ عێراق دەكەن كە هەندێك لە بەرپرسانی دەیبەستنەوە بە نەدانی پارەكەی لەلایەن بەغداوە و هەندێكی تریش دەیبەستنەوە بە بەرزبوونەوەی ئاستی خواست لە ناوخۆی ئێران.
بڕیاری 598 باسی چی دەكات؟
ئەگەرچی عێراقییەكان رەتی دەكەنەوە بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان باسی قەرەبووی كردبێت و ئێرانییەكانیش دووپاتی لێ دەكەنەوە، بەڵام بەگوێرەی ناوەڕۆكی بڕیارەكەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان، لە بڕیارەكەدا هاتووە كە 20ی تەمووز/یۆلیۆی 1987 دەرچووە، بە پشتبەستن بە هەردوو بڕیاری 582 و 588ی ئەنجوومەنی ئاسایش، باس لە راگرتنی دەستبەجێی جەنگ لە نێوان هەردوو وڵات دەكات، هەروەها باس لە ئازادكردنی تەواوی بەندكراوانی جەنگەكە دەكات و كشانەوەی سوپای هەردوو وڵات بۆ سنووری نێودەوڵەتی.
دواتر نەتەوە یەكگرتووەكان شاندێكی بەدواداچوونی پێكهێنا بۆ وەستاندنی شەڕەكە كە دواتر لە هەشتی ئاب/ئۆگستسی 1988 بە یەكجاری شەڕ وەستا.
جێی باسە هەر لە دەستپێكی شەڕی هەشت ساڵە تا 1991، ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی 14 بڕیاری پێوەند بەو باسە دەركردووە كە لە بڕیاری 476ی ساڵی 1980 دەست پێ دەكات تا دەگاتە بڕیاری 598.
یەحیا كوبەیسی نووسەری عێراقی لە گوتارێكیدا لە رۆژنامەی "
قودس" شرۆڤەی وردی تەواوی بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانی كردووە، ئاماژەی بەوە كردووە كە لە هیچ بڕگەیەكی بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان باس لە قەرەبووكردنەوە نەكراوە، تەنانەت باسی لیژنەی لێكۆڵینەوەش نەكراوە، بەڵكو باسی لیژنەیەك كراوە بۆ وەرگرتنی بۆچوونی كەسانی پێوەندار بە رووداوەكە كە ئەمەش نەكراوە.
كارتی گوشارە دژی عەبادی
عەلی دەباغ گوتەبێژی پێشتری حكوومەتی عێراق دەڵێ، تا ئێستە ئێران بە فەرمی داوای قەرەبووی نەكردووەتەوە.
دەباغ كە قسەی بۆ "
شەرق ئەوسەت" كردووە، ئاماژەی بەوە دا ئەوەی هەیە زیاتر پەرچە كردارە دژی هەڵوێستی حەیدەر عەبادی لەبارەی سزاكانی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران
هاوكات دكتۆر باسل حوسێن جێگری سەرۆكی ناوەندی عێراقی بۆ توێژینەوەی ستراتیجی دەڵێ، لە بڕیارەكانی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەهیچ جۆرێك باسی قەرەبووكردنەوە نەكراوە تا عێراقی پێ تۆمەتبار بكرێت و لەسەر بسەپێنرێت قەرەبووی ئێران بكاتەوە، گوتی "ئەو دەنگانەی باسی قەرەبوو دەكەنەوە، دەنگی چەند كەسایەتییەكی نەویستراوی عێراقین، لێدوانەكانیشیان لە نەزانی و لایەنگیری كوێرانە بووە بۆ ئێران كە پێشوەختە بڕیاریان داوە. ورووژاندنی ئەو پرسە، سیاسییە و هیچ بەڵگەیەكی یاسایی نێودەوڵەتی نییە بیسەلمێنێت دەبێت عێراق قەرەبووی ئێران بكاتەوە".