گومانی تیادا نییە كە قۆناغەكانی سەرەتای بانگەشەی ئیسلامی و سەرەتاكانی
مێژووی ئیسلام دابەشكاری مەزەوی بۆ شیعە و سوننەی تیادا نییە و ئەو كاتە تەنیا موسڵمانان هەبوو، هەرچی دابەشبوونیانە دوای ئەوە بۆ شیعە و سوننە پرسێكی پێوەستە بە مرۆڤەكان، چونكە ئەو پەرەسەندنە زادەی بەرهەمی سیاسەت و مێژوو و ئەو ململانێ ئاڵۆزەیە كە لەخۆیانیان گرتووە.
ئەوە دابەشكارییەكی فریاگوزاری لە ئاینی موسڵمانان بووە و پێغەمبەری ئیسلام و هاوەڵەكانی نە شیعە بوون و نە سوننە، كە دواتر ئەوانیان كردوە سومبڵ و لە نێوان خۆیان دابەشیان كردوون و ئەوانیان لەسەر ئەو بنەمایە بەرز و نزم كردەوە.
هەروەك چۆن سوننە خاوەن گێڕانەوەی وان كە ئەوان راستن و بوونیان لە سەردەمی پێغەمبەرەویە، شیعەیش بە هەمان شت بوون و مێژووی خۆیان بۆ پێغەمبەر دەگەڕێننەوە، بۆ ئەوەیش شیعەكان بۆ فەرموودەیەك دەگەڕێنەوە كە باسی پێغەمبەر و شیعەكەی دەكات بەوەی خۆی و ئەوان رۆژی دوایی براوەن و شیعەكان زۆر پشتی پێ دەبەستن.
لە بەرانبەردا چەند گێڕانەوەیەكی تر هەن باس لە مێژووی سەرهەڵدانی شیعە دەكەن كە هیچ پێوەندی بەوەی پێشوودا نییە، هەروەها هیچ پێوەندییەكی بە رەهەندی ئاینی و باوەڕییەوە نییە و راستەوخۆ پێوەستە بە پرسی سیاسی و وردتر ململانێ لەسەر دەسەڵات لەناو دەوڵەتی ئیسلامیدا.
كەسانێك هەن ریشەی سەرهەڵدانی شیعە بۆ ماوەی دوای رووداوی "سەقیفەی بەنی ساعیدە" دەگەڕێننەوە لە دوای مردنی پێغەمبەری ئیسلام، ئەو كاتەی شیعە رازی نەبوون بە بەیعەتدان بە ئەبو بەكر سدیق بۆ وەرگرتنی خیلافەتی دەوڵەتی ئیسلامی و هەندێكیش بۆ سەردەمی خیلافەتی عوسمان بن عەفان سێیەم خەلیفەی راشیدین دەیان گەڕێننەوە لە كاتی دروستبوونی ململانێی سیاسی و بووە بنەمایەك بۆ دەركەوتنی ترازان لە ناو موسڵماناندا. لەو كاتەی كەسانی تر دەڵێن كە بڵاوبوونەوەی شیعاتی لە دوای جەنگی كەربەلا سەری هەڵدا كاتێك كوژرانی حوسێنی كوڕی ئیمامی عەلی بووە خاڵێكی هەڵگەڕانەوە و لایەنگرانی و خۆیان رێكخستەوە و بوونە ئۆپۆزسیۆنی فەرمانڕەوایی ئەمەوییەكان و شێوازی سیاسی و سەربازیان گرتە بەر بۆ نەیاریكردنیان.
ئەو بۆچوونانە لەبارەی ریشەی شیعەگەرایی دووپاتی دەكەنەوە كە زۆرینەی ململانێی ئاینی تایفی بووە و هیچ بنەمایەكی ئاینیان نییە و لەسەر بنەمای هەڵوێستی سیاسی لەبارەی خیلافەتەوە دروست كراون، بەتایبەتی لای ئەوانەی مەزەوی شیعەیان دامەزراند و بەوە خۆیان لەوانەی دواتر بوونە ئەهلی سوننە جیا كردەوە.
بۆ دووپاتكردنەوە بنەمای سیاسیان، هەریەكەیان هەستان بە داپۆشینی هەڵوێستەكانیان بە مۆركێكی ئاینی لە رێگەی داتاشینی دەقی ئاینی و دانانی فەرموودە و دروستكردنی چیڕۆك و گێڕانەوە، بۆیە بە تێپەڕبوونی كات و بەدوایەكداهاتنی رووداوەكان ناكۆكییەكانیان قووڵ بووەوە و ئەدەبیاتی ئەوان گەورە بوو و سوودی سیاسییانەیان لە ئاین وەرگرت و ئەوەیش وای كرد كە هەریەكەیان ببنە مەزەوێكی تەواو و خاوەن قوتابخانە و زانستی فیقهی تایبەت كە پشت بە گێڕانەوە و شیكردنەوەی جیاوازی فەرموودە بە پێی بەرژەوەندی خۆیان و رەتكردنەوەی بەرانبەرەكەیان دەبەستن.
بەو پێیەی شیعە سەرەتا دەستیان بە نەیاریی سیاسی لە ناو ئیسلام كرد، ئەوان هەروەها دەست پێشخەربوون لە كاری ئاینی و بانگەشەكردن بۆ مەبەستی سیاسییانە و مەلاكانی شیعە پشتیان بە نوێنەریان دەبەست لە ناوچە جیاجیاكان كە خەریكی رێكخستن و جۆشدانی سیاسییانە بوون.
لەوەی پێشەوە دەردەكەوێت كە مەزەوی شیعە بریتییە لە حاڵەتێكی سیاسی نەیارانە بۆ دەسەڵاتی كە هەبووە، بەڵام بانگەشە سیاسییەكەیان بە مۆركێكی ئاینی داپۆشیوە و ئەوەیش لە تاقیكردنەوە سەرەتاكانی بەسیاسیكردنی ئاین بووە لە ئیسلام، ئەگەر یەكەمینیان نەبێت و ئەو بیرۆكەیەیش لای شیعە لە عەقیدە و رێوڕەسمەكانیانەوە چەسپاوە و هەموو ئەوانە بەدەوری بیردۆزی "ئیمامەت" یان "وەلی فەقێ" یان جێگری ئیمامی نادیار" دەسووڕێتەوە، كە بەشێك لە فەقێكانیان پەرەیان پێ داو كردیانە بەشێك لە عەقیدەی شیعە و دوای ئەوەی خومەینی رژێمی كۆماری ئیسلامی لە ئێران لە دوای شۆڕشێكی جەماوەری لە 1979 دامەزراند، ئەو بیروباوەڕە پتەو بوو و چەسپا.
چاودێر بۆ نووسینەكان لەبارەی ئیسلامی سیاسی تێبینی دەكات كە زۆرینەیان باس لەو بابەتە لە چوارچێوەیەكی سوننە دەكەن، وەك چۆن باسی سەلەفیەت و توندڕۆیی و تیرۆر دەكرێت، بەڵكو هەندێك بە پاڵنەری سیاسی و ئایدۆلۆجی ئەو بابەتانە بە سوننە دەبەستنەوە، لەو كاتەی شیعە لە توندڕۆیی مەزەوی بەدوور نین كە پڕۆژە دەسەڵاتویستەكانیان دەشارێتەوە.
ئێستە دەیان پارت و گرووپی ئیسلامی هەن كە بەرجەستەی ئیسلامی سیاسی بە وێنە شیعییەكەی دەكەن، جیا لە رێكخراوە ئاینی و سەربازییە تایفییەكانی سەر بە ئێران كە ئەوانیش بە هاوشێوەی هاوتا سوننەكانیان توندڕۆن و كاری بەكافركردن و تەقینەوە و تیرۆر بە پێی بەرژەوەندییەكانیان ئەنجام دەدەن، بۆیە قسەكردن لەسەر ئیسلامی سیاسی و توندڕِۆیی مەزەوی و ئەو مەترسییەی بۆ سەر ئیسلام و موسڵمانان و ئەوانیتریش دروستی دەكەن، هەروەها قسەكردن لەبارەی چاكسازی ئاینی لە ئیسلام تەواو نابێت ئەگەر هەردوو بەشی شیعە و سوننە و ئەوانەیشی لە نێوانیانن بێ بەدەركردن نەگرێتەوە.