لە ساڵوەگەڕی هێرشەكانی 11ی سێپتێمبەردا جەنگی دژ بە تیرۆر بەكوێ گەیشت؟

:: PM:08:14:11/09/2018 ‌

بەر لە 17ی ساڵ و لە 11ی ئەیلوول/سێپتێمبەری 2001، ئەمەریكا بە تۆقاندنی لەلایەن تیرۆرەوە بەخەبەر هات كە خۆی لە سریالییەتێك بەرجەستە كرد كە تا ئەمڕۆیش دركی پێ نەكراوە، ئەو كاتەی خاكی ئەمەریكا دووچاری توندترین هێرشی تیرۆریستی هاتەوە، لەوەتەی هێرشەكەی ژاپۆن بۆ سەر بیرل-هاربەر لە 1941 لە ماوەی جەنگی دووەمی دنیادا.

ئەگەر هێرشەكانی كتوپڕی بیرل-هاربەر بەشێك بووبن لەو جەنگەی كە چەند لایەنێكی كارا و دەوڵەت لە جەنگێكی كراوەدا رووبەڕووی یەكتر بوونەوە، بەڵام هێرشەكەی 11ی سێپتێمبەر جۆرێكی جیاواز بوون، جۆری دووڕەگ كە دەوڵەتێك و رێكخراوێكی وەك لایەنێكی گاریگەر لەخۆ گرت. ئەو هێرشەی كە پەرەسەندنێكی بەخۆیەوە گرت كە تا ئێستە دووبارە نەبووەتەوە لە رووی شێواز و میكانیزم و ئامرازی تیرۆریستانە لە رێگەی بەكارهێنانی فڕۆكە كە بەكارهێنانی تەنیا لەلایەن وڵاتانی گەورە دەبوو. 

لە رۆژێكی وەك ئەمڕۆ لە 11ی سێپتێمبەر بۆ یەكەمجار لە مێژووی هاوچەرخ ئامرازەكانی عەولەمەی تەكنۆلۆجی كەڵبەكانی خۆیان دیار خست لە یەكێك لە توندوتیژترین دیمەنەكان و لە رووداوێكی كوێر كە جیاوازی لە نێوان گەورە و بچووك و بەهێز و لاواز نەكرد، ئەو هێرشانەی رێكخراوی قاعیدە، برین و شوێنەوارێكی زۆری لە قووڵایی ویجدانی ئەمەریكا و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی جێ هێشت و وەك زانایانی سیاسەت و فەیلەسووفەكان بە سەرەتای سەردەمێكی نوێی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەزانن كە كاریگەری تەنیا بۆ سەر ئەمەریكا نەبوو، بەڵكو بۆ هەموو دنیا بوو.

هێرشەكانی 11ی سێپتێمبەر بریتی بوون لە شكستێكی گەورەی دەزگای هەواڵگری ئەمەریكا و نووسنگەی لێكۆڵینەوەی فیدراڵی و توێژەرانی بواری تەناهی لەبارەی پێشبینی نەكردنیان بەو هێرشانە تا كاتی روودانی كارەساتەكە، بۆیە سەردەمی دوای هێرشەكان گۆڕانكاری زۆری لەبارەی رەفتار و مامەڵەكردنی وڵاتان لە سەرانسەری دنیا بەدوای خۆیادا هێنا، لەوانە جەنگی درێژخایەن لە دژی تیرۆر كە تا ئێستەیش كۆتای نەهاتووە و چەندان شێوازی وەرگرت لە داگیركاری سەربازی و بەكارهێنانی هێزی رەق و ئۆپراسیۆنەكانی هەواڵگری و بەكارهێنانی نوێترین تەكنیكی نەهێشتنی تیرۆر و لەناوبردنی تیرۆریستان لە رێگەی پەنابردن بۆ ئامرازەكانی عەولەمەی تەكنۆلۆجی و بەتایبەتی زیرەكی دەستكرد و فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان و هاریكاری و یەكخستنی هەواڵەكانی هەواڵگری لە دنیا لە دژی تیرۆر. 

لە 2013 باراك ئۆبامای سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا هات و سیاسەتی جۆرج دەبڵیو بۆش و جەنگی لەدژی تیرۆر بەكۆتا هێنا، ئەو بە دەستەواژەیەكی نوێ هاتە گۆڕەپانەكەوە، ئەویش "نەهێشتنی توندڕۆیی و توندوتیژییەوە"، كە وەك سیاسەتی دەرەوەی ناڕوون بوو، ئۆباما چاوی لە چەندان ئاماژەی مەترسیی تیرۆر نووقاند و تەنیا لە دیدێكی تەسكی ئابوورییانەوە سەیری دەكرد، جیا لەوە وای بۆ دەچوو كە تیرۆر جیاوازی نییە لە هەر تاوانێكی توندوتژی لە ئەمەریكا، بۆیە رەنگە ئۆباما وای بۆ چوو بێ كە بۆش كۆتای بە ماری تیرۆر هێنابێ، بەڵام لەبیری چوو كە مار كاتێك دەچێتەوە كونەكەی مەترسیدارترە.

بۆیە دوای تەنیا ساڵێك لە راگەیاندنی كۆتایی جەنگ لە دژی تیرۆر، رێكخراوی تیرۆریستی داعش لە عێراق لە كونەكەی هاتە دەرەوە و لە سووریا و عێراق پەلی هاوێشت و كۆنتڕۆڵی رووبەڕێكی فراوانی خاكی ئەو دوو وڵاتەی كرد كە گەورەترە لە رووبەری بەریتانیا و ئەبوبەكر بەغدایی سەركردەی داعش خۆی بە خەلیفە راگەیاند و بە هەموو لایەكەوە هێرشە تیرۆریستییەكانی ئاراستە كرد و دووبارە جەنگی دژ بە تیرۆری زیندوو كردەوە.

جەنگی دژ بە تیرۆری پێشوو لە داگیركردنی ئەفغانستان و عێراق گەورەترین نموونەی شكستی رووبەڕووبوونەوەی چەكداری تیرۆر بوو، لەكاتی ئۆبامایش دۆخەكە تۆزێك گۆڕا كە پڕۆگرامی شیاندنەوەی تیرۆریستانی پێڕەو كرد، بەڵام ئەنجامی سیاسەتەكانی ئەویش باش نەبوو، بەتایبەتی ئەزموونی زیندانییەكانی ئەبوغرێب و بۆكا كە ژمارەیەك سەركردەی دیاری تیرۆریستانی لێ دیار كەوت لەوانە ئەبو بەكر بەغدایی خۆی. بۆیە لەبری رووبەڕووبوونەوە و لێكۆڵینەوە لەبارەی پاڵنەری تیرۆر و توندڕۆیی، ئۆباما خۆی لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەهاری عەرەبی دزییەوە و رێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ تاكە دوژمنی ئەمەریكا واژوو كرد كە ئێرانە، كە دواتر دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی نوێی ئەمەریكا رێككەوتننەكەی خستە تەنەكەی خۆڵەوە. 

دوای ئەوە بەهۆی بەكارهێنانی ئامراز و میكانیزمی عەولەمەی تەكنۆلۆجییەوە، رێكخراو گرووپە تیرۆریستییەكان مەترسیان زیاتر بوو و بوونە هەڕەشەی رژد بۆ سەر ئاشتەوایی و ئابووری دنیا و پڕۆگرامەكانی پەرەپێدانی مرۆییەوە. بۆیە ئەمڕۆ تیرۆر بووەتە میوەیەكی گەنیوی عەولەمە و لە رێگەی رێكخراوی داعشەوە زۆرینەی وڵاتانی دنیای گرتووەتەوە و بەپێی پێوەری تیرۆری جیهانی " GTI " بۆ ساڵی 2018  كە لەلایەن پەیمانگای ئابووری و ئاشتی " IEP " دەرچووە، 77 دەوڵەت لە كۆی 163 دەوڵەت دووچاری هێرشی تیرۆریستی بوونەتەوە و ژمارەی قوربانیانیش لە 2006-2016ەوە بە رێژەی 67% زیادی كردووە. 

ئێستەیش تیرۆر لەناو نەچووە، بەڵكو شێواز و ئامرازەكانی خۆی گۆڕیوە و توانای جوڵانەوەی زیاتر بووە و سوودی لە جەنگی تێكهەڵكێش و رێكخراوی دووڕەگ بینیوە و بۆ دۆخی سروشتی خۆی لە بوونی وەك چەكی لاوازەكان و بەرگریی ژێرەوە گەڕاوەتەوە، بۆیە ئەو سەرەڕای دۆڕانە سەربازییە گەورەكانی لە پێشوو مەترسیدارترە، بەڵام هێرشەكانی 11ی سێپتێمبەر وەك یادەوەری كارەساتێكی جیهانی دەمێننەوە لەگەڵ نزیكبوونەوەی مەترسی تیرۆر دێتەوە یادمان وەك بڵێی سەرەتای مێژوویەك یان رۆژژمێركی نوێ نەوەك تەنیا بۆ ئەمەریكا، بەڵكو بۆ هەموو دنیا بێ.  





وشە - مه‌حموود ئیسماعیل