عێراقییەكان چوارەم تەمبەڵترین گەلانی دنیان

دواجار توێژینەوەكەی رێكخراوی تەندروستی جیهانی لەبارەی تەمبەڵی گەلانی دنیا بڵاو كرایەوە كە عێراق لە پلەی چوارەمدایە و زۆرترین وڵاتانی عەرەبیش لە پێشەوەی ریزبەندی 20 وڵاتەكەی دنیان.

لە پێنجی ئەیلوول/ سێپتێمبەری ئەمساڵ، رێكخراوی تەندروستی جیهانی "WHO" دەرئەنجامی ئەو توێژینەوەیەی ئاشكرا كرد كە كۆمەڵێك لێكۆڵەر لە بارەی رێژەی چالاكی جەستەیی گەلانی دنیا ئەنجامی دابوو، بەگوێرەی دەرئەنجامەكەش بێت سێ وڵاتی عەرەبی لە پێشەنگی وڵاتانی دنیان.

توێژینەوەكە كە لەسەر جووڵەی جەستەیی گەلانی دنیا بوو لە ماوەی نێوان ساڵانی 2001 تا 2016 بە پشتبەستن بە زانیاریی كەسی لە چالاكی جەستەیی 358 رووپێو كە ملیۆنێك و 900 هەزار كەسی تەمەن سەرووی 18 ساڵی لە 168 وڵاتی دنیا بەشدارییان تێیدا كردبوو.

ماڵپەڕی " thelancet" كە ماڵپەڕێكی تایبەتمەندە بە بواری تەندروستی، سەرپەرشتی توێژینەوەكەی كردووە، دەڵێ زیاتر لە چارەگێكی دانیشتووانی دنیا كە دەكاتە نزیكەی ملیارێك و 400 ملیۆن كەس، وەرزش وەك پێویست ناكەن.

بەگوێرەی توێژینەوەكە لە كۆی 168 وڵات كە بەشدارییان لە توێژینەكەوە كردووە، 27.5%ی دانیشتووانی ئەو وڵاتانە وەك پێویست وەرزش ناكەن، لەو رێژەیەش ژنان 31.7%ی ژنان تەمبەڵن بە پێچەوانەی پیاوان كە 23.4%ن، واتە ژنان لە پیاوان تەمبەڵترن.

ئەو پێوەرانەی تیمی ماڵپەڕی " thelancet" پشتی پێ بەستوون بۆ پێوەریی تەمبەڵی و كەمتەرخەمی لە چالاكی رۆژانە، ئەوانەن؛ ئەنجام نەدانی راهێنان و چالاكی جەستەیی ئاسایی لە هەفتەیەكدا بە كەمتر لە 150 خولەك. لە توێژینەوەكە چالاكی ئاسایی روون كراوەتەوە كە مەبەست لێی ئەو چالاكییەیە كە تاكێك ئەنجامی دەدات لە شوێنی كار یان ماڵەوە، یانیش هۆیەكانی گواستنەوە و كاتی بەتاڵ، بەمەش دەركەوتووە رێژەی ئەوانەی هەوڵێكی زۆر كەم دەدەن لە چالاكی جەستەیی لە هەفتەیەكدا دەچنە خانەی تەمبەڵەكان، بۆیە ئەگەر ئەو رێژەیە لەناو هەر گەلێك زیاد ببێت و بڵاو ببێتەوە، ئەوا بەڵگەیە لەسەر نەخوێندن و نەخوێندنەوە و تەمبەڵی ئەو گەلە، پێچەوانەكەشی راستە.

لە ریزبەندی 10 وڵاتی هەرە تەمبەڵی دنیا، وڵاتانی هەردوو كیشوەری ئەمەریكا و عەرەبی لە تەمبەڵترینی دنیان، بە جۆرێك كوێت لە پلەی یەكەم دێت و دوو وڵاتی تری عەرەبیش لە ریزبەندەكەدان هاوشانی چوار وڵاتی هەردوو كیشوەری ئەمەریكا.

كوێت بە رێژەی 67% لە پلەی یەكەمدایە، دوای ئەوانیش بە دوای یەك هەریەكە لە وڵاتانی ساموای ئەمەریكی 53.4%، سعوودیە 53%، عێراق 52%، بەڕازیل 47%، كۆستاریكا 46.1%، قوبڕس 44.4%، سورینام 44.4%، كۆڵۆمبیا 44% و دوورگەی مارشاڵ 43.5%، دێت.

جگە لە 10 وڵاتی ریزبەندی یەكەمی جیهانی، ئەوا وڵاتانی تری عەرەبی هاوشێوەی ئیماڕات 41.4% لە ریزبەندی بیستەمین دێت، مۆریتانیا 41.3 دێت، بەڵام وڵاتێكی وەك ئوردن یەكێكە لە وڵاتانی هەرە پڕ چالاكی كە رێژەی تەمبەڵی تێیدا 11.9% و ئۆگەنداش لە كیشوەری ئەفریقا 5.5%ی تەمبەڵی هەیە كە بە بەراورد بە وڵاتێكی ئەفریقی رێژەكە زۆر بەرزە. 

توێژینەوەیەك.. تەمبەڵەكان داهێنەرن!

لەگەڵ ئەوەی توێژینەوەكەی رێكخراوی تەندروستی جیهانی باس لە تەمبەڵترین گەلانی دنیا دەكات، بەڵام بەپێی توێژینەوەیەكی تر كە چەند زانایەكی ئەمەریكی ئەنجامیان داوە، دووپات لەوە دەكەنەوە كە تەمبەڵی بەڵگەیەكی بەهێزە لەسەر زیرەكی لەو كەسە، بەو پێیەی ئەوان زیاتر بیر دەكەنەوە لەو كەسانەی كە زۆرترین جووڵەیان هەیە.

توێژینەوەكە كە لە بەشی تەندروستی فیسۆلۆجی رۆژنامەی ئیندیپێندت "The Independent Journal of Health Psychology" بڵاو كراوەتەوە، كۆمەڵێك زانا لە زانكۆی فلۆریدا توێژینەوەیەكیان لەسەر دەیان قوتابیی زانكۆكە كردووە، ئەوان بۆ بە ئەنجام گەیاندنی توێژینەوەیەكەیان داوایان لە بەشدارانی توێژینەوەكە كردووە یەكێك لە رێیەكان هەڵبژێرن بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشەیەكی ئاڵۆز كە دێتە بەردەمی.

بەگوێرەی ئەنجامی توێژینەوەكە كە 60 قوتابی بەشدارییان تێیدا كردبوو، 30 لەو قوتابییانە وا وەڵامیان داوەتەوە كە هەست بە دڵخۆشی دەكەن كاتێك بەدوای رێیەكی جیاواز و نوێ دەگەڕێن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان نەك رێیە كلاسیكییە كۆنەكان، ئەوانی تریش گوتوویانە لەو كاتەی پێویست بە بكات بیر لە چارەسەر دەكەنەوە.

لە ماوەی هەفتەیەكدا كە بەشداران بەشداری توێژینەوەكەیان كردووە، دەركەوت ئەوانەی وەڵامیان ئەوە بووە كە بیر دەكەنەوە بۆ چارەسەری كێشەكانیان ئینجا هەنگاو دەنێن، كەمترین چالاكی جەستەیییان هەیە بە پێچەوانەی ئەوانەی وەڵامیان ئەوە بووە دەگەڕێن بە دوای رێچارەی نوێ بۆ چارەسەر كە زۆرترین جووڵەیان هەبووە، بەمەش دەركەوت ئەوانەی كەمترین جووڵەیان هەیە زیاتر بیر دەكەنەوە.

زانا ئەمەریكییەكان لەو توێژینەوەیەدا ئەوەیان هەڵێنجاوە كە ئەوانەی بیر ناكەنەوە، زیاتر گرنگی بە خێرایی و جووڵە دەدەن، بۆیە كاتە بەتاڵەكانیان هەمووی بە جووڵەی جەستەیی بەسەر دەبەن، بە پێچەوانەوە ئەوانەی تەمبەڵن و جووڵەی جەستەیییان كەمە، ئەوا زیاتر بیر دەكەنەوە و توانای بیركردنەوەیان زیاترە، بۆیە ئەوانەی رۆژانە جووڵەی جەستەیییان زۆرە، ئەوا وزەیەكی زۆر خەرج دەكەن بەمەش هێزی ئەوەیان لە جەستەدا نامێنێت بۆ بیركردنەوە.

لەگەڵ ئەو دەرئەنجامەی زانا ئەمەریكییەكان پێی گەیشتوون، هەر خۆیشیان كۆك بوون هەموو ئەوانەی كەمترین جووڵەیان هەیە، مانای ئەوە نییە زۆر ژیر بن و بیر بكەنەوە، بۆیە ئەمە نابێتە پێوەر بۆ زیرەكی.