رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تووشی تەنگژەی ئاو بووە و ناكۆكییە سیاسییەكانی نێوان وڵاتانی ئەو ناوچەیە لەسەر ئاو ئەگەری روودانی جەنگی لێ دەكرێت و پێشبینیش كراوە بە هۆی كەمئاویی، كۆچی بە كۆمەڵ لە هەندێك ناوچەوە بۆ ناوچەی تر دەست پێ بكات.
ماڵپەڕی "
دۆیچەوێلێ" بە پشتبەستن بە وتارێكی رۆژنامەی "تاگس شپیگڵ"ی ئەڵمانی باسی لەوە كردووە كە 6%ی دانیشتووانی دنیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەژین لە كاتێكدا دەستیان بە 1%ی ئاوی دنیا رادەگات.
گەرمای لە رادەبەدەر و وشكەساڵی لە گرنگترین هۆكارەكانی كەمبوونەوەی ئاو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەژمار دەكرێن. بە تایبەتی لە پێنج ساڵی رابردوو سەرچاوەكانی ئاو لە ناوچەكە لە كەمیی داوە و مردن لە ناو ئەو باڵندانەی لە كەنارەكانی كەنداو دەژین بە رێژەیەكی بەرچاو زیادی كردووە. جگە لە گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا كۆچی بە لێشاوی خەڵك لە گوندەوە بۆ شار بە تەنگژەیەكی تر هەژمار دەكرێت.
كاتێك لە ناوچەكە داعش سەری هەڵدا، ئەو رێكخراوە تیرۆریستییە باش لەوە ئاگادار بوو كە ئاو چ بەهایەكی زۆری هەیە، بۆیە هەرزوو هەوڵیان دا دەست بە سەر بەنداو و رووبارەكاندا بگرن و پێگەی ستراتیجیی خۆیان بەهێز بكەن.
ئەوەی جێی تێڕامانە ئەوەیە سەرچاوەی ئاوی زۆر لە وڵاتانی ناوچەكە بە وڵاتێكی تر گرێ دراوە. بۆ نموونە ئاوی نیلی میسر سەرچاوەكەی ئەفریقایە و لە عێراقیش سەرچاوەی دوو رووباری دیجلە و فورات توركیایە.
توركیا و عێراق
لە ناو وڵاتانی دنیا دۆخی توركیا جیاوازە لە وڵاتەكانی تر. ئەو وڵاتە دەوڵەمەندە بە ئاو و بۆ ئەوەی سوودی تەواو لە سەرچاوە ئاوییەكانی وەربگرێت، چەندان بەنداوی لەسەر دیجلە و فورات دروست كردووە و توانیویەتی كۆنترۆڵی سەرچاوەكانی ئاوی خۆی بكات. هەڵبەت ئەوەمان لەبیر نەچێت كە سەرچاوەی سەرەكی ئاوی دیجلە و فورات باكوری كوردستانە.
یەكێك لەو بەنداوانەی سەرئێشەیەكی گەورەی بۆ عێراق دروست كردووە، بریتییە لە بەنداوی ئیلیسۆ و ئەمساڵ توركیا بۆ ماوەیەكی كورت بە تەواوی بەنداوەكەی گرتەوە و بەو هۆیەشەوە ئاوی دیجلە وشكی كرد و كۆمەڵێك خۆپێشاندان لە عێراق سەری هەڵدا كە دواجار توركیا بڕیاری دا ئاوەكە بەرداتەوە.
ئامانجی توركیا ئەوەیە بە پشتبەستن بە ئاوی بەنداوەكان كارەبای باشووری وڵاتەكەی دابین بكات. ئاوی دیجلە و فورات بۆ عێراق سەرچاوەی سەرەكی ئابووری نییە، بەڵام سەرچاوەی سەرەكی سێ لەسەر چواری ئاوی خواردنەوەی دانیشتووانی عێراق ئەو ئاوەیە كە لە دەرەوەی وڵاتەوە دەڕژێتە ناوی.
لە رابردوودا عێراق سوودی لە 30 ملیار مەتر سێجا ئاوی فورات وەردەگرت، بەڵام ئێستە ئەوە بۆ 16 ملیار مەتر سێجا كەمی كردووە.
سووریا
یەكێك لە گرنگترین ئەو هۆكارانەی لە ساڵی 2011 وای كرد خەڵك لە سووریا دژی حكوومەتی بەشار ئەسەد راپەڕن، پرسی ئاو و وشكەساڵی بوو، جووتیاران لە ناچاری گوندەكانیان بەرەو شار جێهیشت و بەمەش كێشەكانیان هێندەی تر قووڵ بووەوە. ئاخر ئەوان كە لە گوندەكانیان كاری خۆیان هەبوو ئیتر لە شار بێكار مانەوە و بەمەش پەرە بە ناڕەزایەتییەكان درا.
لەو كاتەوە جەنگی ناوخۆیی لە سووریا دەستی پێ كردووە، حكوومەت سەرچاوەكانی ئاوی لە دژی ئۆپۆزسیۆن كردووەتە ئامانج و لایەنە راپەڕیوەكانیش هەوڵیان داوە سەرچاوەكانی ئاو بكەنە ئامانج.
لە راپۆرتێكی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان باس لەوە كرا كە حكوومەتی سووریا بە هێرشكردنە سەر سەرچاوەی ئاوی هەندێك ناوچەی باكوری رۆژئاوای سووریا، ئاوی لەسەر پێنج ملیۆن و 500 هەزار كەس پچڕاندووە.
میسر و دراوسێكانی
ئەسیۆپیا بە دامەزراندنی بەنداوی گەورە كاریگەریی خستووەتە سەر ژیانی خەڵكی میسر و ئامانجی ئەسیۆپیاش لەم كارە ئەوەیە پێداویستی وڵاتەكەی بە كارەبا دابین بكات.
سەرووی 90%ی پێداویستی ئاوی میسر لە نیل دابین دەكرێت و هەر جۆرە دەستوەردانێك لەم سەرچاوەیە تەواوی میسر دەخاتە ژێر كاریگەری.
سەرووی نیوەی ئاوی نیل لە میسر سەرچاوەكەی "نیلی شین"ە كە لە سوودان دەڕژێتە نێو نیلی "سپی"یەوە. دروستكردنی بەنداوەكان مەترسی خستووەتە سەر وشككردنی 320 هەزار دۆنم زەویی كشتوكاڵی لە میسر.
ئەگەری روودانی جەنگ لە نێوان میسر و ئەسیۆپیا بەهێزە، هەرچەندە بەرپرسانی هەر دوو وڵات لەمساڵدا هەوڵیان داوە بە دانوستان كێشەكانیان چارەسەر بكەن.
ئیسرائیل و دراوسێكانی
ئەگەر كەسێك بیەوێ لە كەنارەكانی غەزە مەلە بكات، ئەوا ژیانی خۆی خستووەتە مەترسیییەوە، چونكە ئاوی ئەم بەشە لە دەریای ناوەڕاست زۆر پیسە و خەڵك تەنانەت رێ نادەن منداڵەكانیان لە كەنار دەریاش یاری بكەن.
رۆژانە 100 هەزار مەتر سێجا ئاوی پیس دەڕژێتە ئەو ناوچەیە و تەنانەت زەوییەكانی نزیك دەریای ناوەڕاستیشی پیس كردووە.
ئەو ئاوەی لە ناوچەكە هەیە بەشی پێداویستی خەڵك بە ئاوی خواردنەوە ناكات و تەنانەت بەهۆی جەنگ سەرچاوەكانی ئاو پیس بووە و 95%ی ئەو ئاوەش كە بە بۆڕی راكێشراوە بۆ خواردن ناشێت.
كێشەی ئاو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ساڵ بە ساڵ قووڵتر دەبێت، بۆیە لەمەودوا زۆر لە جەنگەكانی ناوچەكە بە پرسی ئاو گرێ دەدرێن.