دوای خولی یەكەمی شەڕی تایفی لەنێوان سوننە و شیعە لە 2006 بۆ 2007، پاشان لە سەردەمی داعش لە 2014 بۆ 2017، ئێستە كوشتنی سیاسی و ئامانجدار بووەتە مۆتەكە بۆ چالاكان و چەپ و ژنان و ناوداران كە لە بەغداوە تا بەسڕەی گرتووەتەوە و رۆژ دوای رۆژ لە پەرەسەندن دایە.
لە خۆپێشاندانی ناڕەزایەتی بۆ كوشتن و رفاندن
خۆپێشاندانی ناڕەزایەتی لە هەشتی تەمووز لە بەسڕە دژ بە بێكاری و نەبوونی خزمەتگوزاری و ئاوی خواردنەوە و كارەبا دەستی پێكرد، پاشان پارێزگاكانی باشوور تا بەغداشی گرتەوە و هەر شارێكیش ئەنجوومەنی جولانەوەی شەقامی پێكهێنا كە چالاكوانانی شارەكە سەرپەرشتییان دەكرد.
ئەگەرچی چەندان جار لیژنەكانی حكوومەتی عێراق سەردانی بەسڕەیان كرد بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان و عەبادی دەیان بەڵێنی پێدان، بەڵام تا ئێستە هیچ یەكێك لەو بەڵێنانە لەسەر كاغەز نەكەوتنە سەر زەوی، ئەمەش توڕەیی بەسڕاییەكانی زیاتر كرد كە ژەهراوی بوونی ئاوی خواردنەوە ببووە مۆتەكەی مەرگ بۆیان و بەهۆیەوە زیاتر لە 90 هەزاریان ژەهراوی بوون.
توڕەیی بەسڕاییەكان بووە هۆی سووتاندنی بارەگای تەواوی حزب و میلیشیا چەكدارەكان تا دەگات بە كونسوڵخانەی ئێران لە شارەكە، لەوێوە ئاراستەی رووداوەكان گۆڕانكاری ریشەیی بەخۆیەوە بینی، دوای دوو هەفتە لە هێور بوونەوەی دۆخەكە بەپێی زانیارییە دزە پێكراوەكانی لیژنەی بەدواداچوون لە كوشتنی چالاكوانان كە بە بڕیاری حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ماوە تەواو بوو پێكهێنرا، ئاشكرا بوو كە میلیشیا چەكدارەكان تیمی كوشتنی چالاكوانانیان پێكهێناوە و تا ئێستەش زیاتر لە نۆ چالاكوان كوژراون.
لە شارەكانی تریش حزبە شیعەكان، لە رێی پۆلیسی شارەكان هەڵمەتێكی گرتنی شیوعی و چەپەكانیان دەستپێكردووە بە تۆمەتی بێ باوەڕ بوونیان، تا ئێستەش خاوەنی چەندان كتێبخانە گیراون بە تۆمەتی فرۆشتنی كتێبی پێوەندار بە بیروڕای چەپ و میتافیزیكی و وردبوونەوە لە گەردوون.
سەرەڕای كوشتنی سیاسی لە
پارێزگاكانی باشوور، ئەوا هەبوونی چەكێكی بێ شومار بەتایبەت لای هۆز و عەشیرەتەكان، ئەویش هۆكارێكی ترە لە قوڵتر بوونەوەی ناكۆكییەكان و زیاتر كردنی كوشتنەكان، كە كەڕار نوشی یەكەمین قوربانی نەبووە، لیستەكەش بە تارە فارس لە بەغدا و سوعاد ئەلعلی لە بەسڕە، رەفیف و رەشا شارەزایانی جوانكاری و محەمەدی هەرزەكار كۆتایی نەهاتووە كە بەشێكیان بكوژەكان خۆیان بە ڤیدیۆ وێنەیان گرتووە و بڵاویان كردووتەوە و بەشێكی تریش كامێراكانی چاودێری تۆماریان كردووە، بەڵام ئەوەی زیاتر عێراقییەكانی ترساندووە بوونی ئەو هەموو بازگەی پشكنینەیە لەناو شارەكان كەچی تا ئێستە هیچ بكوژێك نەگیردراوە.
لە پاڵ هەموو ئەوانەدا، پۆلیسی شارەكان دۆسیەیان بۆ تەواوی تاوانەكان كردووەتەوە، بەڵام نەیانتوانیوە بگەن بە سەرچاوەی بكوژەكان و بیان گرن، ئەمەش زیاتر ترسی لای خەڵك دروستكردووە كە پۆلیس و دەوڵەت ناتوانێت رووبەڕووی تیمی بكوژەكان ببێتەوە یان بیانگرێت. ئەگەرچی زۆرجار وەزارەتی ناوخۆی عێراق رای دەگەیەنێ كە دەستی گەیشتووە بە سەرەداوی تیمی بكوژەكان، بەڵام ئەو قسەیە زۆرینەی جار مەبەست لێی هێور كردنەوەی توڕەیی شەقامە.
لە 2003ەوە تا ئێستە حكوومەت شكستی هێناوە
هەر دوای رووخاندنی رژێمی بەعس، حكوومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقی هەمیشە رایان گەیاندووە كە دەبێت چەك بە دەست دەوڵەت بێت، هەمووجاریش بەڵێنیان داوە، بەڵام دوای چوار كابینەی حكوومەت، شكستیان هێناوە لە كۆنتڕۆڵ كردنی بە دەست میلیشیا چەكدارەكان و هۆز و عەشیرەت و گروپەكانی مافیا و تیمەكانی بكوژ. حكوومەت و وەزارەتی ناوخۆی عێراقی و دامەزراوە پێوەندارەكان، نەك تەنیا شكستیان هێناوە، بەڵكو دۆخەكە گەیشتووەتە ئاستێك ئەو جۆرە چەكەی كە تیمی بكوژ و مافیا و میلیشیا و هۆز و عەشیرەتەكان، بە دەستیانەوە زۆر نوێتر و بەهێزترە لەوەی بەدەست حكوومەتەوەیە، ئەمەش وایكردووە زۆرجار هێزە حكوومییەكان خۆیان بە دوور بگرن لە رووبەڕوو بوونەوە لەگەڵیان.
چوار مانگ پێش ئێستە، سەفا حەسەن ئەفسەری باڵا و بەرپرسی فەرمانگەی پاسپۆرتی بابل، لەلایەن سێ كەسەوە تیرۆر كرا، پاشان قاسم ئەعرەجی رای گەیاند بكوژی سەفا یەك كەسە، بەڵام بەگوێرەی ڤیدیۆی كامێرای چاودێری سێ كەس كردەی كوشتنی سەفایان جێبەجێ كردووە.
دوای گرتنی یەكێك لە بكوژەكان، دانی بەوەدانا كە لەسەر بڕیاری سەركردەیەكی رێكخراوی بەدر لە پارێزگای بابل، ئەو ئەفسەرەی كوشتووە، رێكخراوی بەدی هادی عامری سەركردایەتی دەكات كە سەركردەی هاوپەیمانی فەتحە و ئێستە لەگەڵ موقتەدا سەدر سەرقاڵی دروستكردنی حكوومەتی نوێن، هاوكات قاسم ئەعرەجی وەزیری ناوخۆ سەركردەیەكی باڵای رێكخراوی بەدرە كە یەكێك لە ئەفسەرەكانی سەر بە وەزارەتەكەی كوژراوە، لە پاڵ ئەمانەشدا ماوەی 12 ساڵە پۆستی وەزارەتی ناوخۆ بەدەست شیعەكانە و هەشت ساڵە لای رێكخراوی بەدرە.
میلیشیاكانی سەر بە ئێران لە پشتەوەی كوشتن و رفاندنن
ئەگەرچی ئاشكرا بوونی ناسنامەی بكوژی حەسەن، قاسم ئەعرەجی شەرمەزار كرد، بەڵام ئەو سەركردەیە نەگیرا كە فرمانی كوشتنی حەسەنی دا بوو. هاوكات ئەفسەرێك لە وەزارەتی ناوخۆ ئاشكرای دەكات كە هەموو تاوانەكانی كوشتن دژ بە چالاكوانان و هونەرمەندان و رۆژنامەنووسان و كەسایەتییە دیارەكان، گروپی كوشتن و مافیای حزبە ئیسلامییە شیعەكان بەتایبەت میلیشیاكانی سەر بە ئێران ئەنجامی دەدەن، پاساویشیان بۆ ئەو كارە رێگرتنە لە "بڵاوبوونەوەی هزری چەپ و رۆژئاوای كافر".
ئەو ئەفسەرە كە نزیكە لە وەزیری ناوخۆ، دەڵێ قاسم ئەعرەجی دووچاری شەرمەندەیی بووە و ناتوانێت دۆسیەی كوژرانی ناوداران ئاشكرا بكات، چونكە دڵنیایە لەوەی بكوژەكان سەر بە گروپە ئیسلامییە توندۆڕكانی شیعەن كە نزیكن لە ئێران، هاوكات "دۆستی وەزیرن"، زیاتر گوتی "هەموو گروپە میلیشیاكان تێوەگلاون لە كوشتنی ناوداران، پاساوی كوشتنیش بۆ هەر هەموویان ئایینیە و بۆ هەر یەكێكیان تۆمەتێك ئامادە كراوە".
ئەو ئەفسەرە هێما بۆ ئەوە دەكات زۆر ئاستەمە حكوومەت بتوانێت یەك كەسیش لەوان بگرێت، چونكە دامەزراوە تەناهییەكان كە كاریان لێكۆڵینەوە لە رووداوەكان، خۆیان ئەندامی حزبە ئیسلامییەكان و میلیشیاكانن.
مێژووی جەنگی تایفی لە عێراق و كوشتنی ناوداران
تیرۆری سیاسی لە عێراق رەگێكی مێژوویی هەیە، بەتایبەت دوای شۆڕشی 14ی تەمووز تا گرتنە دەستی دەسەڵات لەلایەن حزبی بەعش لە ساڵی 1969، بەڵام تیرۆری سیاسی و سەربازی بۆ خوارەوەی كۆمەڵگە شۆڕ نەبووەوە. پێكهاتەی عێراق لە رووی نەتەوەیی و ئەتنی و مەزەوی و تایفی فرە جۆرە، لە دیوە مێژووییەكەیدا لە شەستەكانی سەدەی رابردوو تا 2003، هیچ كات كەسایەتییەكی ناودار لە هەر بوارێك بێت تیرۆر نەكراوە، مەگەر بەهۆی بەعسی نەبوونیەوە نەبێت.
دوای 2003 و هاتنەوەی گرتنە دەستی دەسەڵات لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە، سوپای مەهدی و رێكخراوی بەدر كە دوو رێكخراوی چەكداری شیعە بوون و تا ئێستەش ماون، دەستیان كرد بە
لەناوبردنی سیاسی، لە بەرانبەریشدا رێكخراوی قاعیدە لە ناوچە سوننەكان لە رۆژئاوا و باكوری بەغدا سەری هەڵدا.
ماوەی نێوانی 2006 تا 2007 شەڕی تایفی لەنێوان سوننە و شیعە گەیشتە ترۆپك، ئەمەش عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكانی ناچار كرد فتوای حەرام كردنی كوشتن لەسەر تایفی دەربكات و ئێران و سووریا و سعوودیە و وڵاتانی تری ناوچەكەش لە ترسی پەلهاوێشتنی ئەو شەڕە بۆ وڵاتەكانیان، سەركۆنەیان كرد، ئەمەریكاش ئامادەیی وڵاتەكەی بۆ سەركوت كردنی گروپە چەكدارییە تایفییەكان دەربڕی.
لەو ماوەیەدا سوپای مەهدی و رێكخراوی بەدر رۆڵی كاریگەر و گەورەیان هەبوو لە كوشتنی هاووڵاتییانی سوننە لەناو بەغدا، دیارترین كەسیش كە تۆمەتبار كرا بە كوشتنی دەیان هاوڵاتی سوننە،
ئەبو درع سەركردە لە سوپای مەهدی بوو كە موقتەدا سەدر سەركردایەتی دەكرد و نازناوی زەرقاوی شیعەكانی لێنرا و ساڵی 2016 دوای تەقینەوەكانی ناوچەی كەڕادە كە 500 كەس بوونە قوربانی، ئەبو درع دەركەوتەوە، دوای ئەوەی ماوەیەكی زۆر لە ئێران بوو جۆرەها راهێنانی لەسەر بەكارهێنانی چەك و كوشتن بینی.
دوای دامركانەوەی شەڕی تایفی كە هەرێمی كوردستانیش رۆڵێكی گەورەی ئەرێنی هەبوو، ئەمجارە لە مووسڵ داعش سەرهەڵدەدات و لە شەو رۆژێك ئەو شارە داگیر دەكات، پاشان پەل بۆ شارەكانی تری سوننە دەهاوێژێت و تا حەوزی بەغدا دەچێ و دەبێتە هەڕەشەیەكی گەورە بەسەر حكوومەتی عێراق.
لە پەرچە كرداری داعش كە سەتان هاووڵاتی شیعەی كوشت، بە فتوای سیستانی ئەمجارە حەشدی شەعبی دروست دەبێت كە ئێستە زیاتر لە 55 گروپ و 150 هەزار چەكدار دەبن، لە دەرەوەی دەسەڵاتی حكوومەتن و بەشی زۆریان سەر بە ئێرانن و خامنەیی بە رابەری خۆیان دەزانن و سوپای قودس كە قاسم سولێمانی سەركردایەتی دەكات، سەرپەرشتی میلیشیا چەكدارەكان دەكات.
لە ئۆپراسیۆنی رزگاركردنی پارێزگا سوننەكان لە دەستی داعش كە میلیشیا شیعەكانیش بەشداریان تێیدا كرد، ئەوان لە تۆڵەی كۆمەڵكوژی سەربازگەی كەسك و تەلەعفەر و بەشیر لەلایەن داعش دژ بە شیعەكان، كۆمەڵكوژییەكی گەورەی رێكخراوییان دژ بە سوننەكان دەست پێكرد و دەستیان لە ئاوارە و مناڵ و ژن نەپاراست، راپۆرتەكانی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانی مافەكانی مرۆڤ بە تایبەت هیومان رایت وۆچ دیارترین بەڵگەن لەسەر تاوانكارییەكانی داعش لە فەلوجە، جرف سەخەر، بێجی، دیالە، سەلاحەدین، ئەنبار و موسڵ، تا ئێستەش بەردەوامی هەیە و رێگەش نادەن سەتان هەزار ئاوارەی سوننە بگەڕێنەوە سەر زێدی خۆیان. ئەمە جگە لە گرتنی دەیان هەزار هاوڵاتی سوننە بە تۆمەتی پێوەندی هەبوونیان بە داعش كە تا ئێستە چارەنووسیان نادیارە و كەس زانیاری لەسەر شوێنی مانەوەشیان نازانێت.
محەمەد لكاش پەرلەمانتاری خولی پێشتر دەڵێ عێراقییەكان ئاسایشی كۆمەڵایەتییان پارێزراو نییە، بەڵگەش بۆ ئەمە بەرزی رێژەی تاوانی كوشتنی رێكخراوە.
گوتێ "دەبوایە دوای كۆتایی هاتنی داعش چەك تەنیا بە دەست دەوڵەت بووایە، بەڵام پێش ئەوەی ئۆپراسیۆنی راگەیاندنی چەك بە دەست دەوڵەت لەلایەن عەبادی رابگەیەنرێت دەبێت كەسێك وەزیری ناوخۆ بێت كە كەسایەتییەكی بەهێزی هەبێت نەك ئەندامی رێكخراوێكی چەكداری بێت"، زیاتر گوتی "لە پەنای شەڕی دژ بە داعش، دەیان گروپی مافیای مادەی هۆشبەر و بازرگانی پێوەكردن دروست بوون و ئێستە بە شێوەیەكی فراوان بەربڵاوە، جگە لەوە دەیان گروپی كوشتن دروست بوون كە كاریان كوشتنی هاوڵاتیان و ناوداران و كەسایەتییە سیاسی و سەربازییەكانە، تەنانەت دەیان یانەی شەوانە دروست بوون كە كاریان لەشفرۆشییە".
لای خۆشەوە محەمەد حەیدەر سەرۆكی رێكخراوی ئینساف بۆ مافەكانی مرۆڤ دەڵێ لە دوای 2003ەوە عێراق بووەتە گۆڕەپانی رەوت و جولانەوە ئاینییە توندڕۆكان، بۆیە ئەوەی روودەدات چاوەڕوان كراوە.
گوتی "تەنانەت دۆخەكە بەو ئاستە گەیشتووە كە خانەوەی ئەوانەی كەسوكاریان لێ كوژراوە، لە ترسی پاراستنی گیانی خۆیان ناوێرن بڵێن فڵان گروپ كەسێكی لێ كوشتوون، بەڵكو دەڵێن گروپێكی نەناسراو، ئەمەش ئاهێك بە دەسەڵاتی تەناهی دێنێت كە دۆسیەكە شوێن بزر بكات و خۆیشی لەو پرسە تێوە نەگلێنێت".