توانای هەناردەی هێڵی نەوتی كوردستان گەیشتە یەك ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا

لەگەڵ دەست پێكردنی سزاكانی ئەمەریكا بۆ سەر كەرتی نەوت و وزەی ئێران، ئابووری عێراق لە بەردەم مەترسییەكی گەورەدایە و گرنگترین هۆی رەوینەوە یان كەمكردنەوەی ئەو تەنگژەیە بۆ سەر ئابووری عێراق، هەرێمی كوردستانە. هێڵی نەوتی كوردستان-جەیهان ئەو توانایەی هەیە یەك لەسەر سێی هەناردەی نەوتی عێراق گەرەنتی بكات لە كاتی هەر تەنگژەیەك كە لە باشوور و كەنداو بۆ سەر ئابووری عێراق بێتە كایەوە

ئێستە هەرێمی كوردستان رۆژانە 400 هەزار بەرمیل هەناردەی بازاڕەكانی دنیا دەكات، بەڵام توانای هەناردەی ئەو هێڵەی نەوتی كوردستان بۆ بەندەری جەیهان دەگوازێتەوە، گەیشتووەتە نزیكەی یەك ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا. بۆیە باس لەوە دەكرێ كە ئەو هێڵە لە داهاتوویەكی نزیكدا بە نەوتی كەركووك پڕ دەكرێتەوە و كوردستان و عێراق بەیەكەوە یەك ملیۆن بەرمیلی لێ هەناردە دەكەن. 

بەڵام ئەمە پێویستی بە ئاساییكردنەوەی یەكجارەكی پێوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا هەیە، دۆخەكە ئەوە دەخوازێ هەرچی زووە باری كەركووك ئاسایی بكرێتەوە و رێككەوتنی نوێی وزە و دارایی لە نێوان هەرێم و بەغدا واژوو بكرێت.

فاكتەری نێودەوڵەتیی لە بەرزكردنەوەی پێگەی ئابووری هەرێم

بەرزكردنەوەی توانای هەناردەی هێڵەكە بە كۆمەڵێك فاكتەری ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە گرێ دراوە. لە ئاستی نێودەوڵەتیدا رۆژئاوا بایەخێكی زۆر بەوە دەدات بەشێك لە پێداویستییەكانی بە نەوت راستەوخۆ بە دەریای ناوەڕاستەوە گرێ بدات و پشتئەستووری بە نەوتی كەنداو كەمتر بكاتەوە.

دەست پێكردنی سزاكانی ئەمەریكا لە دژی ئێران، دەبێتە هۆی ئەوەی سەرووی دوو ملیۆن بەرمیل لە دابینكردنی پێداویستی دنیا بە نەوت بۆشایی بێتە كایەوە.

بێوار خنسی شارەزا لە ئاسایشی ئابووری و وزە، بۆ "وشە" باسی لەوە كرد كە كەمبوونەوەی ئەو بڕە زۆرەی نەوت، بە هیچ شێوەیەك لەلایەن وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت قەرەبوو ناكرێتەوە. بۆ ئەمەش نموونەی كۆمەڵێك وڵاتی هێنایەوە. ئەو باسی لە سعوودیە كرد كە ئەوپەڕی دەتوانێ 300 هەزار بەرمیل نەوتی تر لە سەرووی ئەو نەوتەی هەناردەی دەكات، بخاتە بازاڕەوە و رووسیاش سەرجەم قەبارەی نەوتی خۆی هەناردە دەكات و توانای هەناردەی نەوتی زیاتری نییە. دۆخی نێجیریا و لیبیاش ئاڵۆزە و ئەگەر هەناردەی نەوتیان كەم نەكات، ئەوا زیاد ناكات.

نەوتی كەركووك

تاكە شوێنێك كە چاوەڕوانی ئەوەی لێ دەكرێت لە ماوەیەكی كورتدا نەوتێكی زۆری لێوە دەربهێنرێت و هەناردەی بازاڕەكان بكرێ، نەوتی كەركووكە، بۆیە ئەمەریكا زۆر گوشاری خستووەتە سەر عێراق بۆ ئەوەی كێشەكانی پێوەندیدار بە نەوت لەگەڵ كوردستان كۆتایی پێ بهێنێت و زۆرترین بڕی نەوت لە هێڵی نەوتی كوردستانەوە هەناردە بكرێت.

بڵاوبوونەوەی راپۆرتێك لە رۆژنامەی "واڵ ستریت جۆرناڵ"ی ئەمەریكی لەبارەی نەوتی عێراق و كوردستان، سەلمێنەری ئەم راستییەیە كە عێراق هەر دەبێت لەمپەرەكانی بەردەم هەناردەی نەوتی كوردستان لا ببات. 

ئەو رۆژنامەیە دەنووسێ، كاتێك هەناردەی نەوتی ئێران كەم دەكرێتەوە، هەر دەبێت شوێنێكی تر بدۆزرێتەوە كە بەشێك لەو پێداویستییە بۆ وڵاتانی دنیا دابین بكات. ئەگەر ئەمە روو نەدات، ئەوا نرخی نەوت بە رێژەیەكی بەرچاو بەرز دەبێتەوە. بەرزبوونەوەی نرخی نەوتیش بە واتای پووچەڵكردنەوەی سزاكانی ئەمەریكا لە دژی ئێران دێت.

ئەمەریكا دەتوانێ نەوتی ئێران كەم بكاتەوە، بەڵام ناتوانێ بیگەیەنێت بە ئاستی سفر، بۆیە لە ئەگەری هەناردەكردنی نیو ملیۆن بەرمیلیش لەلایەن ئێرانەوە ئەگەر نرخی نەوت بەرز ببێتەوە، ئەوا وەك ئەوە دەبێت كە ئێران دوو هێندە هەناردە بكات و لەو كاتەشدا هەمان داهاتی دەست دەكەوێت و كاریگەری سزا ناهێڵێت.

پێگەی هەرێمی كوردستان بۆ وزە

هەڵكەوتوویی جیۆپۆڵەتیكی هەرێمی كوردستان و بوونی هێڵێكی نەوت كە لە كوردستانەوە دەگاتە بەندەری جەیهان، بایەخی هەرێمی لەسەر نەخشەی وزەی دنیا زیاتر دەرخستووە و لە داهاتوودا هەرێمی كوردستان تەنیا دابینكەری بەشێك لە پێداویستی نەوتی دنیا نابێت، بەڵكو بەشێك لە پێداویستی گازی سروشتیش دابین دەكات.

نزیكیی سەرچاوەی وزە لە ئەوروپا لەلایەك و ئاسایشی رێی گواستنەوەی وزە، بە گرنگترین فاكتەری ئەو پێگەیە هەژمار دەكرێت. دكتۆر بێوار خنسی بۆ "وشە" روونی كردەوە، "پێگەی هەرێمی كوردستان لە پاراستنی ئاسایشی ئابووری عێراق زۆر گرنگە و ئەو گرنگییەش لە دوای دەست پێكردنی سزاكانی ئەمەریكا دژی ئێران زیاتر دەردەكەوێت".

بەگوتەی خنسی، هەر ئێستە حكوومەتی عێراق لە رێی بەندەری بەسڕەوە رۆژانە سێ ملیۆن و 450 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات، بەڵام ئەو رێیەی كە نەوتەكەی لێیەوە هەناردە دەكرێت، رێیەكی 100% پارێزراو نییە و دەبێ عێراق لە بیری رێی ئەلتەرناتیڤ بێت بۆ ئەوەی لە ئەگەری دروستبوونی هەر تەنگژەیەك لە كەنداو، بتوانێ قەرەبووی بەشێك لە زیانەكانی بكاتەوە.

ئێستە ئەو هێڵەی كوردستان توانای هەیە یەك ملیۆن بەرمیل بەڕێ بكات. هەناردەی نەوتی كوردستان بریتییە لە 400 هەزار بەرمیل و ئەو 600 هەزار بەرمیلەی دەمێنێتەوە دەكرێ نەوتی كەركووكی لێوە بگوازرێتەوە.

پێش ئەوەی 16ی ئۆكتۆبەر روو بدات، سەرووی 250 هەزار بەرمیل لە نەوتی كەركووك لە رێی هەرێمی كوردستانەوە دەگوازرایەوە و بەشێك لەو نەوتەش كە تا كۆتایی مانگی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ بە پشتبەستن بە تانكەر بۆ ئێران هەناردە دەكرا، چیتر هەناردە ناكرێت.

پێوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا و سوودوەرگرتن لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركووك، بەستراوەتەوە بە چەسپاندنی ئارامی و ئاسایش لە پارێزگای كەركووك، ئەمەش بە بێ پێشمەرگە بەدی نایەت. خنسی دەڵێ "حكوومەتی عێراق هیچ چارەیەكی نییە جگە لەوەی روو لە هەرێمی كوردستان بكات و بەشێك لە داواكارییەكانی كورد جێبەجی بكات، بۆ ئەوەی دووبارە دەست بە هەناردەی نەوتی كەركووك بۆ بەندەری جەیهان بكرێتەوە." 

بە بۆچوونی ئەو پسپۆڕە، كۆمپانیاكانی بەریتانیا كە لە بەرهەمهێنانی نەوتی كەركووك رۆڵیان هەیە، دەخوازن هەرچی زووە كێڵگەكانی نەوتی كەركووك چالاك بكەنەوە. چالاكبوونی ئەو كێڵگانەش بەوەوە گرێ دراوە رۆڵی پێشمەرگە لە پارێزگای كەركووك و ناوچە كوردستانییەكان زیاتر بێت، ناكرێ لەلایەك داعش هەڕەشە لە ناوچەكە بكات، لەلایەكی تریشەوە چاوەڕوانی ئەوەت هەبێ لەو ناوچەیە نەوت دەربهێنرێ و هەناردە بكرێت.

ئەگەر توانای بەرهەمهێنانی نەوتی كەركووك بۆ سەرووی نیو ملیۆن بەرز بكرێتەوە و لە داهاتوودا لەگەڵ نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ جەیهان هەناردە بكرێت، ئەوا ئەو هەنگاوە دەبێت بە گەرەنتییەك بۆ داهاتووی ئابووری هەموو عێراق و لە كاتی كەوتنەوەی كێشە لە بەندەرەكانی باشوور و كەنداو، ئەوا حكوومەتی كوردستان دەتوانێ بە رێژەی 30%ی لە كاریگەرییەكانی تەنگژەكە بۆ سەر ئابووری عێراق كەم بكاتەوە.

سوودەكانی بۆ هەرێمی كوردستان و كەركووك 

هەرێمی كوردستان لەو گۆڕانكارییانە سوودی زۆری پێ دەگات، لەلایەك هیچ كام لەو لەمپەرانە نامێنن كە لە رابردوودا لە بەردەم هەرێمی كوردستان بوون بۆ گواستنەوەی نەوت بۆ وڵاتانی دنیا. حكوومەتی عێراق چەندان جار سكاڵای لە ئاستی نێودەوڵەتیدا تۆمار كردووە و هەوڵی داوە لەمپەر بۆ نەوتەكەی هەرێم دروست بكات.

حكوومەتی هەرێمی كوردستانیش بۆ لابردنی ئەو لەمپەرانە، لەوانەیە هەرزانتر نەوتەكەی فرۆشتبێت یان لەو پێناوەدا بەشێك لە داهاتەكەی لە دەست دابێت، بۆیە گڵۆپی سەوزی عێراق بۆ هەناردەی نەوتی كەركووك، داهاتی نەوتی كوردستان بەرز دەكاتەوە. 

هەرێمی كوردستان جگە لە هەناردەكردنی نەوتەكەی خۆی، ئەوا لە هەناردەی نەوتی كەركووكیش كەمترین ماف كە دەیبێت، مافی ترانزیتە و ئەو سوودە بۆ پارێزگای كەركووكیشە و داهاتی پێترۆ دۆلاری نەوت ئابووری پارێزگاكە دەگەشێنێتەوە.

داهاتی نەوتی هێڵی جەیهان

زەوینە لەبارە بۆ ئەوەی هەموو توانای هێڵی جەیهان بخرێتە گەڕ و لە داهاتوویەكی نزیكدا رۆژانە یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی لێوە هەناردە بكرێت. بڕی هەناردەی نەوت لەو هێڵە لە مانگێكدا دەگاتە 30 ملیۆن بەرمیل و ئەگەر هەر بەرمیلێك بە 70 دۆلار دابنرێت، ئەوا مانگانە دوو ملیار و 100 ملیۆن دۆلار و لە ساڵیشدا سەرووی 25 ملیار دۆلاری لێوە هەناردە بكرێت. ئەو 25 ملیار دۆلارە دەبێ بە گرەنتییەك بۆ ئابووری نەك كوردستان، بەڵكو هەموو عێراق.

بەغدا و هەولێر

پێوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا تا ئاستێك ئاسایی بوونەتەوە، بەڵام هێشتا هەردوولایەن گومانیان لە یەكتر هەیە و گەورەترین كێشەی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق لە دوای مادەی 140، بریتییە لە پرسی وزە و دەكرێ ئەم كێشەیە زووتر چارە بكرێت.

دكتۆر زاهیر مەجید پسپۆڕی بواری ئابووری نەوت، بۆ "وشە" ئەوەی خستەڕوو، هەرێمی كوردستانیش لە دۆخێكی نالەباری ئابووریدایە و پێویستی بە بەغدا هەیە بۆ ئەوەی بتوانێ بەسەر تەنگژەكانیدا زاڵ بێت. 

ئەو جیاوازیی نێوان پێگەی بەغدا و هەولێر بەوە دەردەخات كە عێراق دەوڵەتێكی سەربەخۆیە، بەڵام هەرێمی كوردستان سەربەخۆ نییە و توانای مانۆڕدانی لە ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بەراورد بە عێراق كەمترە.

بەبۆچوونی ئەو پسپۆڕە، "هەر ئێستە عێراق بیر لەو دەكاتەوە رێی ئوردن وەك ئەلتەرناتیڤێك بۆ هەناردەی نەوت بەكار بێنێت، بەڵام هەرێمی كوردستان هەر دەبێ پشت بە بەندەری جەیهان ببەستێت. گرنگترین فاكتەر بۆ زاڵبوونی هەرێمی كوردستان بەسەر كێشەكان ئەوەیە، بەر لە دۆخی ئابووری و ئەنجامدانی هەر رێككەوتنێكی نوێ، لە ناوخۆ سەقامگیری سیاسیی بهێنرێتە كایەوە و لایەنە سیاسییەكان بەیەكەوە ئیش بۆ پێشخستنی هەرێمەكە بكەن".

خاڵێكی تر كە ئەو پسپۆڕە ئاماژەی پێ دەكات، ئەوەیە ئەمەریكا تەنیا هەرێمی كورستانی نییە، بەڵكو  وڵاتی تریش هەن كە دەتوانن هاوكاری بكەن لەوەی بۆشایی نەوت پڕ بكەنەوە و لە كاریگەرییەكانی هەرێمی كوردستان كەم بكەنەوە.