عەدنان ساڵحی بەڕێوەبەری سەنتەری موستەقبەل بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیجی، لەم دیمانەیەی "وشە"دا دووپاتی دەكاتەوە، كێشەی نێوان هەولێر و بەغدا لێكدانەوەی چەند بڕگەیەكی دەستوورە بە دوو بۆچوونی جیاواز، بۆیە ئەگەر لە سەرەتادا دەستوورەكە بەڕوونی بنووسرایەتەوە، كێشەكان كەڵەكە نەدەبوون.
*دوای 2003 تا ئێستە عێراق نەگەیشتووەتە ئەو ئاستەی بگوترێ دەوڵەتێكی دیموكراسی و خاوەن سەروەریی تەواوە، وەك چۆن ساڵانێكە سیاسەتوانانی بانگەشەی بۆ دەكەن، بۆچی؟
ئێمە تا ئێستەیش لە هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتین و نەگەیشتووین بە سەرەتاكەی، چونكە لە تەنگژەیەكی راستەقینە و مێژوویی لە ئێستە و داهاتوودا دەژین، تەنگژەی رابردوو پێوەست بە كاریگەرییەكانی دیكتاتۆریی و ئەو شوێنەوارەی كەسانێك لەو سەردەمەوە لە ناوخۆیاندا هەڵیانگرتووە، بەشێكیش لە ئێستە دەترسن بەوەی بەرەو چارەنووسی نادیاریان ببات. بۆیە هێشتا لە سەرەتای رێیەكەداین بەرەو دەوڵەتێكی گوێزەرەوە نەك دەوڵەتێكی دیموكراسی، چونكە بوونی دیموكراسی واتە بوونی سەقامگیری لە هەموو دامەزراوەكانی دەوڵەت، لە یاساكان وەك یاسای پاراستنی تۆڕی كۆمەڵایەتی و پاراستنی كەرامەتی مرۆڤ و هەڵبژاردن، تا ئێستە زۆرینەی دامەزراوەكانی دەستووری ناكاران، لەوانە دادگای فیدراڵ و ئەنجوومەنی راژە، بۆیە دوای ئەو هەموو ساڵە تا ئێستە لە هەوڵداین بۆ گەیشتن بە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەت كە ناونیشانێكی گەورەیە.
*وەك دەردەكەوێ كێشەكانی عێراق كۆتایان نایەت، ئایا بە رێیەكی هەڵەدا نەڕۆیشووین یان كێشەكە لە دەستووردایە وەك ئاماژەی بۆ دەكرێت، چارەسەر چییە؟
عێراق وەك ئەوە وایە خانوویەك لەناو رەشەبادا بنیات بنێیت كە پێویست بە سەقامگیری و ئارامی دەكات، بەڵام عێراق كەوتووەتە ناوجەرگەی ناوچەیەكی شەپۆلاوی و بە كێشە، كێشەكان لە هەموو لایەكەوە رووی تێدەكەن، بۆیە چاوەڕوان ناكرێ بنیاتێكی بەهێزی هەبێت. هەموو فاكتەرەكانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی هاوبەشن لەو دۆخەی عێراق تێی كەوتووە، جیا لە بوونی تەنگژەی ناوخۆیی كە كاریگەری زۆری كردووەتە سەر بنیاتەكەی، بۆیە زۆرینەی یاساكان و دەستووریش بە كاردانەوە بەرانبەر رابردوو نووسراوەتەوە، لەسەر بنەمای بنیاتی دەوڵەتێكی دەستووری نەنووسراوە.
بەڵكو لە سایەی ترس لە دیكتاتۆریی و رابردوو و گەڕانەوەی كەسێكی تاكڕەو بۆ دەسەڵات، بۆیە چەندان هەڵەی زەقی تێدایە و چەندان بڕگەی نادیار و وەك مینی تێدایە كە بەپێی هەوەسی سەركردەكان دەڕوات و هەریەكەیان بەپێی بەرژەوەندی خۆی لێكی دەداتەوە، بۆیە تا ئێستە لە دۆخێكی ناهەمواردا دەژین و رەنگە سەرەتای راستكردنەوەی دۆخەكە ئەوە بێت ددان بەوەدا بنێین پێویستە دەستوور راست بكەینەوە.
*باسی زاڵبوونی تایفیی یان بەشبەشێنە بەسەر هەموو كایەكانی دەوڵەتی عێراقەوە دەكرێت كە هەندێك وەك سەرچاوەی كێشەكانی دەگەڕێننەوە، چۆن دەتوانین بەسەر ئەو دەخەدا زاڵ بین؟
رەنگە كەسانێك وای لێكی بدەنەوە كە بەشبەشێنە بریتییە لە دابەشكردنی تایفە و نەتەوە و ئاینەكان، ئەوە شتێكی ئاساییە، بەڵام راستییەكەی ئەوەی كە هەیە ئەوە نییە، بەڵكو ئەوان بەشبەشێنەیەك لەسەر بنەمای سیاسی و حزبی پێڕەو دەكەن، تۆ ئەگەر وەزارەتێك بدەیت بە كورد یان سوننە یان شیعە یان مەسیحی، واتە تۆ لەسەر بنەمای بەشبەشێنەی پێكهاتەیی دابەشی دەكەیت، بەڵام ئەگەر كەسێكی حزبی لەو پۆستەدت دابنرێت بۆ بەرژەوەندی حزبەكەی كار بكات، ئەوەیە بەشبەشێنەی راستەقینە و نەخوازراوە، چونكە ئەگەر ئەو كەسە سەر بە نەتەوە یان تایفەی خۆی بێت، ئەوە جێی رێزە.
كێشەكە ئەوەیە بەشبەشێنە لەسەر بنەمای سیاسی و حزبایەتی دەكەین لەپێناو مانەوەی چەند پارتێك كە بە بەردەوام پرۆسەی سیاسی بەڕێوە ببەن. بەشبەشێنە شتێكی ئاساییە، بەڵام لە عێراق خراپە و زیاتر حزبییە، بۆیە هیچ سوودێكی نییە مەگەر گۆڕانكاری لە رەوت و هزری حزبە سیاسییەكان و سەرانیان بێتە ئاراوە و بزانن كە دیموكراسیی لە حزبەكانەوە دەست پێ دەكات و ئەوكات بەرەو بنیاتنانی دەوڵەت هەنگاو بنێین. ئەگەرنا هەمووان زیانمەند دەبن.
*كەواتە دەتوانین بڵێین سیاسەتوانانی عێراق بەشێكن لە كێشە نەك چارەسەری، ئەوانن ئاگری تایفیی خۆش دەكەن بۆ گەرمكردنی بازاڕی خۆیان؟
بەداخەوە هەندێك كەس وای دەبینن هەڵبژاردن لە عێراق لەسەر دروستبوونی پشێوی لە دۆخی ناوخۆیی عێراق بنیات دەنرێت، لە عێراق هەمووان باس لە قێزەونیی تایفیی دەكەن، كەچی خۆیان پێڕەوی دەكەن، بۆیە لەسەر شاشەی تەلەڤزیۆن و بە ئاشكرا وا خۆمان پێشان دەدەین وەك فریشتەین، ئەوكاتەشی كاری سیاسی دەكەین وەك ئەهریمەن ئەنجامی دەدەین، ئەوەش كارەسات و دووڕووییە و زۆرینەی پارتە سیاسییەكان ئەوە پێڕەو دەكەن.
پێویستە خۆمان یەكلا بكەینەوە و دەوڵەتێكی دامەزراوەیی و دەستووریی بنیات بنێین كە نەمانگەڕێنێتەوە بۆ دیكتاتۆریی، یان بەو شێوەی ئێستە بەردەوام بین كە دەمانگەیەنێتە وێرانە، وەك چۆن ئێمەی گەیاندە داعش و هیتریش، ئەو رێیە دەوڵەت بنیات نانێت و تەنیا دەسەڵات دروست دەكات كە رەنگە گەندەڵ بێت.
* بە بۆچوونی ئێوە پێوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا بۆچی جێگیر نابێت و كێشەكانیان یەكلا نابێتەوە؟
بنەچەی بابەتەكە دەستوورە كە هەندێك لە خاڵەكانی بەشێوەیەكی ورد و دیاریكراو نەنووسراوەتەوە، بەڵكو بەشێوەی دانانی مین نووسرایەوە، ئەگەرنا هەرێم و بەغدا بۆچی ناكۆكییان دەبێت؟ ئێستەیش كێشەكان لە لێكدانەوەی چەند بڕگەیەكی دەستوورە كە حكوومەتی عێراق بە بۆچوونی خۆی لێكیان دەداتەوە و هەرێمیش بە بۆچوونی خۆی، بۆیە ئەگەر لە سەرەتادا دەستوور بەشێوەیەكی راست و روون و دیار بنووسرایەتەوە، ئەو جیاوازییە رووی نەدەدا و ئەو كێشانەی هەن كەڵەكە نەدەبوون.
پێم وایە كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا ئێستە یان سبەی چارەسەر دەبن، چونكە هەردوولا تاڵیی ناكۆكییان چەشت و عێراقێكی بەهێز دروست نابێت بێ رێككەوتنی هەرێم و ناوەند كە ئەوە روونە بە پێچەوانەیشەوە، بۆیە هەردوولا پێویستیان بە روونكردنەوەی تەواوی مادەی 140ی دەستوور هەیە و رێككەوتن لەسەر چەند خاڵێكی سەرەكی و هاوپەیمانی ستراتیجی و راستەقینە هەیە، یەكەم هەنگاویش خوێندنەوە و لێكدانەوەی دروستی مادەكانی دەستوورە، ئەوەش سەخت نییە و لە كۆتادا بە ئەنجامی باش دەگەن، چونكە وەك گوتمان هەردوولا بێ رێككەوتنیان ناگەن بە سەقامگیری.
*عێراق بە بەردەوام لە ریزەكانی دواوەی راپۆرتی رێكخراوی دیوەدەری "شەفافیەت"ی نێودەوڵەتییە، سەرەڕای چەند دامەزراوەیەكی نەهێشتنی گەندەڵی، بۆچی ئەم دیاردەی گەندەڵییە لەناو ناچێت؟
پرسی دیودەری لە عێراق دەكەوێتە سەر میزاجی كەسانێك كە خۆیان لە سەرووی یاساوە دادەنێن، چونكە لە عێراق یاسا بۆ هەمووان نییە و بەشێك خۆیان لە سەرووی یاسا دەزانن بەهەر رێیەكەوە بێت، ئەوانە ناتوانرێ سامانەكان و سەرچاوەكەیان بزانرێت كە پاڵپشتی لە كاری سیاسی و بازرگانی بۆ خۆیان دەكەن، بۆیە چەند خاڵێك و بۆشایی لەناو یاساكان هەن و تا ئەوانەش مابن، ناتوانرێ دیوەدەری لە عێراق دروست ببێت.
راستە عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیران نیازێكی راستگۆی هەیە لە نەهێشتنی گەندەڵیدا، بەڵام نە ئەو و نە دامەزراوەی دادوەری لە عێراق توانای هەڵدانەوەی دۆسییەكانی گەندەڵییان نییە، چونكە ئەوەندە گەورە و سەختن بەهاوشێوەی رووخاندنی سەدام حوسێن پێویستیان بە پاڵپشتییەكی نێودەوڵەتی هەیە، ئەو دۆسیانەی سەر بە كەسانێكی گەورەن كە باڵادەستن و سەربە هێزی ناوچەیین، بۆیە هەڵدانەوەیان ئەستەمە.
* كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا ئێستە یان سبەی چارەسەر دەبن، چونكە هەردوولا تاڵیی ناكۆكییان چەشت.
* بەشێك لە دۆسیەكانی گەندەڵی لە عێراق ئەوەندە گەورەن، بەهاوشێوەی رووخاندنی سەدام حوسێن پێویستیان بە پاڵپشتی نێودەوڵەتی هەیە.