پەروەردە و فێركردن ئاوێتەی یەكترن، هەردووكیان وەك دوو ڕووی یەك دراویان لێ هاتووە، هەركات پەروەردە دواكەوت، فێركردن دوا دەكەوێت، ئەوەش زۆرجار بەهۆی ئەوەی لە كاتی نەبوونی پەروەردەی پێویست، تاكی خوێندكار سەرقاڵی كۆمەڵێك شتی بێسوود دەبێت، یان سەرقاڵی شتانێكە كەمترین سوودی هەیە، ئەو سەرقاڵبوونە لە شتە بەسوودەكانیشی دوور دەخاتەوە، لەبری تاكێكی سوودبەخش دەبێتە تاكێكی بێسوود، یان لای كەمی سوودێكی ئەوتۆی بۆ كۆمەڵگە نابێت.
ئەگەر سەیری وڵاتە پێشكەوتووەكانی دنیا بكەین، سەرنجی سەرەكییان لە سەر پەروەردە و فێركردنە، ساڵانە بودجەیەكی زۆر بۆ ئەو بابەتە دابین دەكەن، هەوڵ دەدەن هاوئاهەنگی هەبێت لە نێوان لایەنەكان تا بتوانن نەوەكانیان لە ئاست ویستی خۆیان بێت، چونكە دڵنیان بەبێ پەروەردەیەكی بەهێزیش ئەستەمە ئەو تاكە دروست بێت كە لە ئاستی چاوەڕوانییاندایە.
ئەگەر بمانەوێ بواری پەروەردە بەهێز بكەین، دەبێت رێنوێنییەكان بەو ئاراستانەدا بن هەموو دەزگەكانی تر ئەو كارانەی دەیكەن لە خزمەتی پەروەردەدا بن، نەك قوتابخانەكان منداڵ بەشێوەیەكی جوان پەروەردە بكەن، بەڵام لایەنەكانی تر پێچەوانەی قوتابخانە بن، منداڵ بەڕێیەكی تردا ببەن و دووری بخەنەوە لە پەروەردە و فێركردن، بۆیە دەبێ ئەو شتانەی پێوەستن بە پەروەردە، هاوسەنگ لە كوردستان بكرێن لەگەڵ پەروەردە.
وڵاتانی دنیا گرنگی بە هاوسەنگی دەدەن لە نێوان هەر شتێك كە پێوەست بێت بە پەروەردە و فێركردن، لە ساڵی 1982 لە ژاپۆن نزیكەی 36% قوتابیانی ئامادەیی بۆ ماوەیەكی زۆر لە خوێندن دوادەكەوتن، شارەزایانی دەروونی و پەروەردەكار هەڵسان بە گەڕان بەدوای دۆزینەوە هۆی دواكەوتنی قوتابیان، یەكێك لە پسپۆڕانی پەروەردەی ژاپۆن هۆكارەكەی دۆزییەوە، خواردنی گۆشتی سووری وشككراوە بوو كە دەبووە هۆی داهێزرانی جەستە و خەو و تووڕەبوونیش لای هەندێك منداڵ*.
منداڵ لە قۆناغی سەرەتایی كاریگەرە بە چاولێكردن و دووبارەكردنەوەی ئەو هەڵسوكەوتانەی لە بەرانبەرەكانی، كاریگەری كەسەكان لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر دەگۆڕێت، كاریگەری ئەكتەرێك جیاوازە لەگەڵ كاریگەری كەسێك كە لە شەقامێك دەیبینێت، بۆیە زۆربەی جار دەبینی منداڵ لە هەموو شت زیاتر كاریگەر دەبێت بە كاراكتەرەكان، ئەو ئەكتەرە چی نمایش بكات، منداڵ لاسایی دەكەنەوە.
لێرەوە بەشێك لە ئەركی راگەیاندن دەست پێ دەكات، دەبێ ڕاگەیاندن بەوپەڕی وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ پەخش بكات، چونكە بەرپرسیاری سەرەكییە لەوەی پەخشی دەكات، تەنانەت هەندێك بەرنامە و فیلم هەن نابێت بەهیچ جۆرێك پەخش بكرێن. بەهۆی ئەوەی راگەیاندن كاریگەریی گەورەی هەیە لە ئاراستەكردنی تاكەكانی كۆمەڵگە، بەتایبەت منداڵ، بەو پێیەی منداڵ خێراتر دەكەوێتە ژێر كاریگەری راگەیاندنی بینراو، هەوڵ دەدات بۆ دووبارەكردنەوەی ئەو دیمەنانەی دەیانبینێت، بۆیە پێویستە ئەوەی لە شاشە پەخش دەكرێت، رەچاوی لایەنە خراپەكانی بكرێت لەسەر منداڵ.
لە ماوەی پێشوو لە یەكێك لە كەناڵەكانی راگەیاندن ریكلام بۆ (تایتی بڕایت) بڵاو دەكرایەوە، بەو جۆرە بوو "سەرەتا قوتابییەك سەرقاڵی سەعیكردنە بۆ تاقیكردنەوە، دواتر كاتی بەدەستەوە نامێنێت، ئیتر دەست دەكات بە نووسین لەسەر دەست و قەمیسەكەی، لەوكاتەدا دایكی دەیبینێت، بۆیە دایكی خێرا قەمیسەكەی بەو تایتە دەشوات، بەیانی كاتێك قوتابییەكە لە هۆڵی تاقیكردنەوەدایە و كاتی كەم ماوە، دەیەوێت دەست بكات بە قۆپیەكردن، بەڵام سەیر دەكات دایكی قەمیسەكەی بەو تایتە شوشتووە و شوێنەواری نووسینەكەی بەسەرەوە نەماوە". جیا لەوەی دایكەكە وا دەردەكوێ كە تایتەكەی لە كوڕەكەی خۆشتر دەوێت و بە قسەی سووكیش رسوای دەكات و پەروەردەی وڵاتەكەیش تا ئاستی تەمەڵخانە تیرباران دەكات.
ئەو رێكلامە ماوەیەك بە بەردەوامی دووبارە دەكرایەوە، بەهۆی ئەوەی ئێستە سەیری تیڤی ناكەم نازانم ماوە یان نا؟
ئەگەر لەو وڵاتە هیچ پێوەرێك هەبووایە بۆ پاراستنی بەها بەرزەكانی پەروەردە، دەبوو ئەو كەناڵە سزا بدرێت، بەر لە هەموو شت سووكایەتییە بە قوتابی خۆی، ئینجا رێخۆشكردنە بۆ ئەوەی قوتابی فێری شێوازەكانی (قۆپیەكردن) بێت، لەوكاتەی یەكێك لە دیاردە دزێوەكانی پەروەردە و فێركردن قۆپیەكردنە، زۆرجار بەو هۆیەوە قوتابی ساڵێكی خوێندنی لە دەست داوە، كەچی بەو جۆرەش لە راگەیاندن بكرێتە بابەتی رێكلام.
ئەم رێكلامە پێمان دەڵێت، هەرچی پێی دەگوترێت حورمەت، راگەیاندن بۆ هیچ كایەیەكی ئەم وڵاتەی نەهێشتووە، بۆیە چیتر ئەركی وەزارەتی پەروەردەیە قسەی رژدی هەبێت بۆ بەرنامەكانی ئەو كەناڵانە، بەتایبەت هەندێك بەرنامە هەیە راستەوخۆ پێوەندی بە خوێندن هەیە، ناكرێت كەرەستەكانی خوێندن بەو جۆرە بكرێن بە رێكلامی بازرگانی.
بەرنامەیەكی تر هەیە بەناوی "بەزمی بەزم" جگە لە كۆمەڵێك قسەی گاڵتەجاڕ كە زیان بە منداڵ دەگەیەنێت، یەكێكە لەو بەرنامەی شێوازی پەخشكردنی بە بەرچاوی منداڵەوە گونجاو نییە، ئەو جۆرە بەرنامانە ئەگەر هەشبن، نابێ بەو جۆرە لە تیڤی بەخش بكرێن، بەڵكو لە بری ئەوە دەكرێت هەر لەو هۆڵەی ئەو خەڵكەی لێ دانیشتووە، پەخش بكرێن و خەڵك لەوێ گوێی لێ دەگرن، ناكرێ بەو ڕەهاییە بخرێنە ناو هەموو ماڵێك، ئەگەر پەخشیش كران، ئەوا ئەركی دایك و باوكە رێ نەدەن منداڵ سەیری ئەو جۆرە بەرنامانە بكەن، چونكە كۆمەڵێك دەستەواژە و هەڵسوكەوتیان تێدایە، هی ئەوە نین بخرێنە بەرچاو و گوێی منداڵ، بەهۆی ئەوەی لەسەر بەكارهێنان و دووبارەكردنەوەی ئەو جۆرە هەڵسكەوت و دەستەواژانە منداڵەكە ڕادەهێنێت.
بەشێكی تر لە راگەیاندن، پەخشكردنی ئەو هەموو وتارە ئاینییە بەردەوامەیە كە رۆژانە تیڤییەكان بێ حیساب وتاری ئاینی پەخش دەكەن، زۆرجار هەندێك پرسی ئاینی هەن ناكرێ لە تیڤی پەخش بكرێن و منداڵ بەدیاریەوە دانیشێت، چونكە بەشی زۆری وتارەكان بۆ گەورەن، دایك و باوكیش نابێ رێ بدەن لە ماڵەوە منداڵ گوێ لە هەموو وتارێكی ئاینی بگرێت.
بۆچی دەبێ منداڵ بەدیار باسكردنی "مەهدی و دەجال" دانیشێت؟، ئەو جۆرە چیرۆكانە زۆرجار كەسانی گەورە تەحەمولی ناكەن چ جای منداڵێك، یان زۆرجار وتاری ئاینی پڕە لە هاواركردن. بۆ دەبێ منداڵێك بەدیار هات و هاواری مەلایەكەوە دانیشێت؟، پێویستە تیڤییەكان رەچاوی دابەزاندنی وتارەكان بكەن، دەبێ رەچاوی تایبەتمەندی منداڵ بكەن، بەشێك لە دایك و باوك لە كۆمەڵگەی كوردی زۆرجار وەك پێویست ناتوانن هەندێك پرسیاری ئاینی منداڵ هەیە وەڵام بدەنەوە، لە بری هەندێك وتاری ئاینی، پێویستە بەرنامەی تایبەت هەبێت لەلایەن كەسانێكی شارەزا لە ئاین و لە دەروونزانی منداڵ بۆ باسكردن لە شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو منداڵانەی پرسیاری ئاینییان هەیە، ئاخر زۆرجار منداڵ كۆمەڵێك پرسیاری ئاینی هەیە، وەك ئەوەی دنیا كێ دروستی كردووە؟ كە دەڵێی خوای گەورە دروستی كردووە، دواتر كۆمەڵێك پرسیاری یەك لەدوای یەك دەكات لەبارەی خوا، زۆرجار دایك و باوك نازانن چۆن وەڵامی ئەو جۆرە پرسیارە بدەنەوە.
*ــ التربیە الیابانیە البژور، الجژور، والپمار، پم الخریف. د.أ.زكریا محمد هیبە- لاپەڕە 69.