ژیڤان خۆرانی
هەڵكەوتەی شوێنی جیۆگرافی كوردستان بە گشتی، سنووری جیۆگرافییەكەی ناوچەیەكی بە پیت و بەرەكەتە. بە درێژایی دیرۆكی ئەم ئاخەی خودا بە كوردی داوە و لەسەری ژیاوە، دەیان و سەتان گوند و شاری تێدا هاتوونەتە دروستكردن و بوونەتە هۆی ئاوەدانبوونەوەی ناوچەكە. بێگومان لە ماوەی ڕابردوودا چەندان شوێنپێی شارستان و شارستانێتی تێدا بەجێ ماوە، ئەگەر باسی تاك بە تاكی شوێنەوارەكانی كوردستان بكەین، ڕەنگە بۆمان نەلوێ بتوانین لە دەیان وتار جێیان بكەینەوە. بۆ ئەوەی باسەكە كورت و پوخت و بابەتییانە بێت، قەڵای هەولێر بە نموونە وەردەگرین.
كوردستان یەكەمین لانكەی ژیانی مرۆڤە سەرەتایییەكانە، مرۆڤی (نیاندەرتاڵ) كە 60 هەزار ساڵ بەری هەنووكە لە ئەشكەوتی شانەدەر لە نێزیك (شاری هەولێر) ژیاون. شوێنەوارناسان زیاتر لە (٧١٤) ئامێری جۆراوجۆر و كەلوپەلیان تێدا دۆزیوەتەوە، بەهۆیەوە كشتوكاڵیان كردووە و دانەوێڵەیان چاندووە. شاری هەولێر و قەڵاكەی مێژووی دروستبوونیان دەگەڕێتەوە بۆ سێ هەزار ساڵ بەری لەدایكبوونی مەسیح.
ئەوێ ڕۆژێ لە هۆڵەندا لە ماڵی خزمێك دانیشتبووین، لە وەڕزییان سەیری تیڤیمان دەكرد، لە كەناڵێكی ئەڵمانی قەڵایەكی پیشان دا بێژەرەكە دەیگوت: ئەم قەڵایە كۆنترین قەڵایە لە مێژووی مرۆڤایەتی كە ژیانی تێدا بووبێت و تا ئێستە مابێت. پێنج هەزار ساڵ زیاترە تەمەنی. ئەو خزمەی لەگەڵم دانیشتبوو فیكەی لێ دەدا بێ ئەوەی بزانێت شوێنەكە كوێیە. بۆ بەندەی دەكرد بە كوردی گوتم: ئەوە قەڵای هەولێرە، واقی وڕ ما، چۆن؟ كە بێژەرەكە باسی كرد ئینجا بڕوای پێ هێنا. لە دڵی خۆمدا گوتم: ئەڵمانێك دەزانێ قەڵای هەولێر چییە، وەلێ كوردی بەستەزمان خۆی نازانێ!
دوو جاران گەشتم بۆ ئێران كردووە و سەرم لە بەشێك لە شوێنەواری شارەكان داوە. لە شاری ڕەزایە كە ئەوان بە "ئورمییە" ناوزەدیان كردووە، لەگەڵ دوو برادەر یەكێك هاوسەفەرم و ئەوی تر ماڵی لەوێ بوو، سەردانی مۆزەخانەی شارەكەمان كرد، چونكە ئێمە كورد بووین و فارس نەبووین، كاورای فەرمانبەری پرسگە داوای (٣٠) تمەنی لێ كردین، بە بەرچاوی ئێمەوە چەند عەجەم و فارسێكی ڕەوانەی ژوورەوە كرد، وەلێ (١٠) تمەنی لەوان وەردەگرت. بە توركی پێم گوت: بۆچی ئێمە (٣٠) تمەن بدەین؟ گوتی: "ئاخر ئێوە بیانین" تێگەیشتم لەوەی خەڵك نرخ و بەها بۆ كەلەپوور و پاشماوەی باوباپیرانی خۆی دادەنێ، ئەی ئێمە چی؟ بە ناچاری پارەكەمان دا و چووینە ژوورەوە. بینیمان لە هۆڵ و ژوورەكان، دەیان كولتوور و كەلەپووری كوردی تێدا پێشان دراوە.
لە هەموو وڵاتێكی پێشكەوتووی دنیا، بتەوێ سەردانی هەر شوێنەوار و مۆزەخانەیەك بكەی، گەرەكە بڕە پارەیەكی كەم بدەیت تا بتوانی چاوت بە شتەكان بكەوێ. بۆ نموونە مۆزەخانەی لۆڤەر لە فڕەنسا، پێویستە (٢٠) ئیڕۆ بدەی تا مۆزەكانی ناوی ببینی. چ گەشتیار بیت، چ خەڵكی وڵات بیت، یان حەز دەكەی بەرپرسی وڵات بیت، دەبێ ئەو بڕە پارە بدەی. بە هەمان شێوە لە وڵاتانی تریش هەمان تاس و حەمامە.
تا ئێستە تێنەگەیشتووین بەرپرسانی كورد، شوێنەوار و سروشت و داروبەردی كوردستانیان بۆ هێندە لە كن بێنرخ و سووك و هەرزانە؟ پێشنیاز دەكەم بۆ بەرپرسانی هەولێر و پارێزگا و پارێزگاری هەولێر، مشوورێك لەم بابەتە بخۆن. بەهۆی ئەوەی دەرگەكانی هاتوچۆی ئێستەی قەڵای هەولێر دووانن، دەكرێ پلیتێكی جوان دروست بكەن و بەكورتی دیرۆكی قەڵاتێی لەسەر بنووسن، وێنەی قەڵا و شوێنەوارەكانی هەولێری لەسەر بنەخشێنن، لە بەرامبەریشدا بڕە پارەیەكی كەم لە خەڵكی شارەكە و گەشتیارانی هامووشۆكارانی لە هەردوو دەرگەكە وەربگیرێت.
دەكرێ هەموو شوێنەوار و مۆزەخانەكانی كوردستان بەپێی سیستەمێكی ڕێكوپێك بەڕێوە ببرێن، ئەو داهاتەی دەسگیریش دەبێت، دەكرێ سوودی بۆ قەڵاكە خۆی هەبێت، یان خزمەتگوزاری و ئاوەدانكردنەوە و.. تاد. بۆ ئەو كارمەندانەی دەیپارێزن، ئەو كرێكار و ئەندازیارانەی كاری تێدا دەكەن، یان لەو دەڤەرەی شوێنەوارەكەی تێدایە خەرج بكرێت. بەهیوای پلانی باش و سەركەوتوو بۆ دەوڵەتی داهاتووی كوردستان.