حسەین لەتیف
یەكەم
دەسەڵاتی دەق بریتییە لەو هێزەی دەق لە خۆیدا هەڵیگرتووە، ئەو هێزەی مومارەسەی خۆی لەسەر رەخنە و خوێنەر دەكات. هەموو دەقێك هەڵگری بڕێك لە هێزە، هەر ئەوەیە ناچارمان دەكات چەند جارێك دەق بخوێنینەوە، چونكە دەق سروشتی داگیركەری هەیە و خەیاڵمان داگیر دەكات و تا ساڵانێكی دوور و درێژ لە خەیاڵدان و بیركردنەوەماندا دەمێنێتەوە، تا ئەوكاتەی هێزی خوێندنەوە راڤەمان گەشە دەكات.
بە گەشەكردنی هێزی خوێندنەوە و ڕاڤە، سەرسامیمان بەرانبەر هێز و هەژموونی دەق بەكۆتا دێت، ئەوكاتەی پرسیار و گومانمان لەسەر دەق لا دروست بوو، ئیتر دەق پیرۆزی نامێنێت و وەك غەوارەیەك دەیبینین یان دەبێ بە یادگاری لە خەیاڵ و یادەوەریماندا.
دووەم
ونبوونی هێزی دەق
ونبوونی هێزی دەق بە دوو شێوە دەبینمەوە:
یەكەمیان/ دەقنووسەكەی خۆی لە پەراوێزدا دەژی و دەقەكەیشی لە پەراوێزدایە. دوور و نزیكی لە شار و ناوەندەكانی چاپ و بڵاوكردنەوە و میدیا، دەقنووس دەخاتە پەراوێزەوە. میدیای كوردی هەمیشە خەریكی بەرهەمهێنانی (سەنتەر و كەنارە) بە دەربڕینە ئابوورییەكەی بورهان غلیۆن و بە دەربڕینە ئەنترۆپۆلۆجییەكەی شتراوس و بە دەربڕینە رامیارییەكەی ئیدوارد سەعید.
هێشتنەوەی سلێمانی و هەولێر بە سەنتەر و گرنگیدانی زیاتر بە تێكستی سەنتەرنشینەكان، هەر لە ئەو رووبەرەی بۆ بابەتەكانیان تەرخان دەكرێت تا كردنەوەی فایل و گرنگیدان بە دزاین و فۆنتێك كە نووسینەكانیانی پێ چاپ دەكرێت، ئەو ئاماژانە پێشان دەدەن كە نووسەرانی شارەكان رژدتر و جواننووسترن لەوانەی دەرەوەی شارەكان.
هەڵگرانی ئەم گوتارە (متعالی_باڵا)یە جیۆگرافیایی نووسینی كوردی كورت دەكەنەوە بۆ جیۆگرافیای شەقامە باریك و درێژەكەی سابوونكەران و مەولەوی، یان بۆ بازنە داخراوەكەی دەوری قەڵا و چایخانەی مەچكۆ.
كاتێكیش دەڵێین دەقنووس دەقەكانی پەراوێزین، مەبەستمان ئەوە نییە دەقگەلی پەراوێزی بێبەها بكەین، ئەوەندەی مەبەستمانە جوانییەكی شاراوە بدۆزینەوە لەو شوێنانەی چاوی میدیا نایانبینێت. دەقی پەراوێزی لە دەرەوەی بابەتە گەرم و زەقەكانی رۆژ كار دەكات، ئەمەش وا دەكات خوێنەر ئەو جۆرە لە دەق نەبینێت یان بە تەنیشتیدا تێدەپەڕێت و بۆی گرنگ نییە.
لە تێڕوانینی میدیا و دەزگە رۆشنبیرییەكانی كوردستاندا، داهێنان لە دایكبووی سلێمانی و هەولێرە، سەیری ئامارێكی دەزگە و ناوەندەكانی بڵاوكردنەوەی كوردی بكەین، دەبینین كەمترین چانسی چاپ و بڵاوكردنەوە بۆ نووسەرانی دەرەوەی سلێمانی و هەولێر هەبووە.
دووەمجار كە هێزی دەق ون دەبێت بەهۆی هەژموونی دەقنووسەوەیە كە لە ناوەندەكانی بڵاوكردنەوەدا هەیەتی، چونكە بەهۆی پێوەندییەكانیەوە ستایشی خۆی و دەقەكەی دەكرێت، ئەمەش وا دەكات حەقیقەتی دەقەكەی نەگات بە خوێنەر، بەڵكو وێنەی دەقنووس زیاتر و خێراتر بگات بە خوێنەر، ئەوەی كە لێرەدا دەبێت بە قوربانی، دیسان حەقیقەتی دەقە.
سێیەم
دەسەڵاتی میدیا
میدیا دەتوانێ شوناسی دەقنووس و دەقی داهێنەرانە بەهەر كەسێك ببەخشێت، ئەگەر دەسەڵاتی لەناو میدیادا هەبێت. میدیای كوردی ستراتیجی نییە لە مامەڵەكردن لەگەڵ دەق و دەقنووس، ئەو دەقنووسەی ئەمڕۆ لە شاشەوە دەیبینین یان لە رۆژنامەیەك تێكستەكەی دەخوێنینەوە، ئەو خۆپێشاندەرەی دوێنێیە كە داوای چاككردنی رێگەوبانەكانی دەكرد. ئەگەر دەسەڵاتت هەبێت لە ناوەندە میدیاییەكاندا، دەتوانی بەهۆی رووخسارتەوە وەك خۆپێشاندەرێك خوێنەر بۆ تێكستەكەت پەیدا بكەیت، چونكە دەتوانی بە هەموو رووخسارێكەوە بێیتە سەر شاشە، دیسانەوە لێرەدا دەق دەبێتەوە بە قوربانی. خوێنەرێك كە میدیا و بەتایبەتتر میدیا پۆپۆلستییەكان بۆ ئەو جۆرە دەقنووسانەی كۆ دەكەنەوە، لەو تایپەی خوێنەرن بە دەربڕینی پامۆك (ساویلكەن)، چونكە گرنگیدانی میدیا و خوێنەرەكە لێرەدا بۆ دەقێك نییە كە هەژموون و هێزی بەسەر خەیاڵماندا هەیە، هێندەی گرنگیدانە بە دەقنووسێك كە ئەوەندەی لەسەر شەقام و شاشەیە، لە ناو كتێب و بیركردنەوەدا نییە.
چوار
ئەوانەی دەسەڵاتی میدیاییان بەهێزە، دەسەڵاتی دەقە ئەدەبییەكانیان دوای خۆیان دەردەكەوێت. یان بەلاوازبوونی دەسەڵاتە میدیاییەكەیان دەسەڵاتیان لە ناوەندە ئەدەبییەكەدا كەم دەبێتەوە. شێركۆ بێكەس تا خۆی لە ژیاندا بوو، بە دەگمەن رۆژنامەیەكت دەبینی وێنەیەكی ئەوی بەسەرەوە نەبێت، ئەمە پێوەندی بە دەسەڵات و پێوەندییەكانیەوە هەبوو لە ناوەندەكەدا. بەڵام لە پاش مردنی وێنەی راستەقینەی ئەو دەردەكەوێت. دەقەكانی قسە دەكەن و هێزی دەقەكانی دەردەكەون نەك هێزی پێوەندییەكانی.
پێنج
ئەزموونی بەهرۆز بوچانی كە لە گرتووخانەدا رۆمانێكی نووسی و گەورەترین خەڵاتی ئەو وڵاتەی بردەوە كە تێیدا گیراوە، ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی دەسەڵاتە بینراو و نەبینراوەكانی ناو میدیای كوردی، ناتوانن تا سەر وێنەی دەقنووسێكی ساختەمان لە وێنەی داهێنەرێكدا پێشان بدەن.