مێژووی قەدەغەكردنی كتێب و سووتاندن لە سەردەمی كۆن تا ئەمڕۆ بەردەوامی هەیە، قۆناغی سانسۆركردن، قەدەغەكردن، ڕووخاندنی كتێبخانە، شەڕی دژ بە دەستنووسەكان، قەدەغەی توندڕەویی، بڵاوكەرەوەی زیرەك و ئەستەمی نووسەران، لە ئۆڤیدەوە تا زۆلشینیزن، لە باودەلایەرەوە تا یۆیس، لە هاینەوە تا ئەمڕۆ و قەدەغەكردنی كتێب لە وڵاتی چین و دنیای عەرەبی و ئیسلامی و كوردستان.
قەدەغە هەموو بوارەكانی چاپ و بڵاوكردنەوە و هونەرەكانیش دەگرێتەوە بە فلیم و شانۆ، نیگاركێشان، بابەتەكانی پۆرنۆ، توندڕەوی، بیروڕای جیاواز، ئاینی... هتد. ئەلبێرتۆ مانگوێڵ دەڵێت: (لەناو هەر كتێبخانەیەكدا، بە جۆریك لە جۆرەكان ڕەنگ و سێبەری پەرتووكخانەیەكی تر هەیە، یان بێژین كتێبخانەیەكی تری پڕ لە كتێبی قەدەغەكراو، نەفرەتلێكراو، سووتێنراو، دڕاو و لە‌بیركراو هەیە)، هەوڵ دەدەین لەم نووسینەدا خوێندنەوەیەكی مێژوویی و چەند قۆناخێكی قەدەغەی كتێب بخەینە بەردەستی خوێنەر.
مێژووی دەركەوتنی سانسۆر دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش زاین، قەیسەری رۆم تیباریووس، ڕووبەڕووی ئەكریموسیوس كرایەوە بەهۆی دەربڕینی نیگەرانی لە یاسا كۆنەكان، نووسەر بە تۆمەتی سەیر و نوێ تاوانبار كرا، داكۆكیكردن لە بیروڕای ئازاد دادی نەدا، ئەنجوومەنی پیران بڕیاری سووتاندنی سەرجەم كتێبەكانی دا.
بە بڕیاری قەیسەر ئۆگستۆس، ئۆڤیدی شاعیر بە درێژایی ژیانی لە ڕۆم دوور خرایەوە، بەڵام كتێبەكانی لەلایەن قەیسەرەوە قەدەغە نەكران، لەماوەی دوورخراوەییدا پێنج كتێبی نووسی و (تریستین) ڕەوانەی ڕۆمی كردووەتەوە. گەورەترین لەناوبردنی كتێب و دەستنووس كە دوو هەزار دانە بوون، لە ساڵی ١٢ی پێش زاین سووتێنراون.
پیاوانی ئاینی ڕۆڵی خراپیان گێڕاوە لە سووتاندن و لەناوبردنی كتێب و كتێبخانەكان لە مێژوودا. سووتاندنی نووسینەكانی ڕیفۆرمخوازی ئاینی مەسیحی، مارتن لوتەری ئەڵمانی لە ساڵی ١٥١٥ بە فەرمانی پاپا یولوو لویۆس، قەیسەری ئەڵمانیا ڕێی نەدا مارتن ببەن بۆ ڕۆم و گوتی، "دەتوانن لە ئەڵمانیا دادگایی بكەن". ئەگەر مارتن ببرایە بۆ ڕۆم، ئەوا بێگومان دەسووتێنرا، لە ساڵی ١٥٢١ ئەنجوومەنی شاری ڤۆرمس فەرمانی دا كە مرۆڤ ناسووتێنرێ تەنیا نووسینەكانی.
هەر نووسینێك بەبێ مۆڵەتی كەنیسە دەربچووایە دەسووتێنرا، لە جنێف فەنەتیكەر كاڵڤین لە ساڵی ١٥٤٦ لەگەڵ كتێبەكانی لە گۆڕەپانی گشتی بە بەرچاوی خەڵكەوە سووتێنران. لە ساڵی ١٥٥٣ پیاوی ئاینی ماگویل لەگەڵ سەرجەم كتێبەكانی سووتێنران. لە ماوەی حوكمڕانی كەنیسەدا ئەوانەی كتێبی قەدەغەشیان بخوێندایەتەوە، سزا دەدران.
هەر پەرتووكخانەیەكی گشتی نهێنیی خۆی هەیە، لەبەر دزین، لەناوبردن، سووتان، بۆ پاراستن وەك بوونی چەند لیستێك، كلیلی لای چەند كەسێك هەبووە. قەیسەری چین قیانلۆنگ لیس ئاب لە ساڵی ١٧٧٢ تا ساڵی مردنی ١٧٩٥ قەدەغەی هەزاران كتێبی كردبوو لە لیستێكدا كە دوو هەزار ناونیشانی لەخۆ گرتبوو، قەدەغەی ئەو لیستە تا ساڵی مردنی بەردەوام بوو. قەیسەر قین شیهاونگدی ساڵی ٢١٣ پێش زاینی بە یەكەم كتێب سووتێنەر ناو دەبرێت، چی دەستنووسی كۆن و نوێی دەست كەوت لەناوی بردن، دوای مردنیشی خەڵك كۆشكی شاهانەیان تاڵان كرد، هەرچی دەستنووسی نوێی تێدابوو، سووتاندیان.
لە سەرەتای سەدەی شازدەیەم تا كۆتایی سەدەی هەژدەیەم، بەشێوەیەكی بەربڵاو سانسۆر و سەركوتكردن كەوتە سەر نووسینی كتێب. كەنیسەی ڕۆما لە ماوەی چەند ساڵێكدا توانی تەواوی ئەوروپا كۆنترۆڵ بكات، بە حوكمی تەواو پۆلیسی، چەندان لیستی كتێبی قەدەغە دەركران، "لیستی ڕۆمانی ناسراو" لە ساڵی ١٥٥٩ و ١٥٦٤ لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا جێبەجێ كرا، تەواوی ئەو ناونیشانانەی لەخۆ گرتبوو كە قەدەغە كرابوون.
"لیستی پاریس" لەلایەن كۆلیژی دینی سۆربۆن، لە ساڵی ١٥٤٤ تا ١٥٥٦ دەركرا و تێیدا ٥٢٨ ناونیشانی كتێب قەدەغە كرابوون. لە نێوان ساڵەكانی ١٥٦٤، ١٥٥٨ مامۆستایانی ئاینی لە زانكۆی لوفانیۆ بە بڕیاری كارلی پێنجەم و فیلیپی دووەم، سێ لیستیان دەكرد كە سەدان بەرهەمی قەدەغەكراویان تێدابوو. بەشێوەیەكی جیا لە ساڵی ١٥٥٨ لیستی كتێبی ڕێپێدراویان دەركرد بۆ خوێندن لە قوتابخانەكان، لە كۆتایی سەدەی حەڤدەیەم كاری هاوبەش بۆ پشكنین و لەنابردنی كتێب لە نێوان وڵاتەكانی ئسپانیا و ئیتاڵیا و پورتوگال دەستی پێ كرد. دەزگە فەرمییەكان بە كارەكان هەڵدەستان، بەشێوەیەكی زیندوو لە شوێنە گشتییەكان بە رێوڕەسمی ڕۆمانی بەڕێوە دەچوو.
لە ساڵی ١٥٩٦ لیستی كلیمنتی هەشت دەرچوو بۆ قەدەغەكردن دوو هەزار و 100 ناونیشانی لەخۆ گرتبوو، لیستی قەدەغەی كلیمنتی یانزە لە ساڵی ١٧١١ دەرچوو و 11 هەزار ناونیشانی لەخۆ گرتبوو، ساڵی ١٧٥١ سەركۆنەی ڕۆحی یاسای مۆنتسكۆ كرا، ساڵی ١٧٦٢ (ئەمیل)ی ژانژاك ڕۆسۆ دەستی بەسەردا گیرا، لە ڕێكەوتی ٢٦ی ئۆگستسی ساڵی ١٧٨٩ بەیانی مافی مرۆڤ و هاووڵاتی لە پاریس دەرچوو، مافی ئازادی بیروڕا و چاپەمەنی درا، لە ساڵی ١٩٦٦ پۆڵسی شەشەم لیستی قەدەغەی هەڵوەشاندەوە... هتد
هەزاران ساڵ دواتر لە مێژووی مرۆڤایەتی سووتاندنی كتێبی تر سەری هەڵداوە، ئەوەش لە ڕێكەوتی ١٠-٥-١٩٣٣ نازییەكان لە بەردەم زانكۆی بەرلین، بەرهەمی نووسەرانی لیبراڵ و دیموكراتیان سووتاند، هەڵمەتی سووتاندنی كتێب و گرتن و ڕاوەدوونانی نووسەران و هونەرمەندان و ڕۆژنامەنووسان و رووناكبیران و دژەبۆچوونی بیروڕای نازی لە زۆربەی زانكۆ و كتێبخانە و شارەكانی تری ئەڵمانیا دەستی پێ كرد.
سەردەمی فەرمانڕەوایی ناسیونالیستی فاشیزم لە ئیتاڵیا و ئەڵمانیا و نەمسا تەنانەت هونەری وێنەكێشان قەدەغە بوو، ناسیونالیستەكان لە ١٩٣١ تەواو بەسەر قوتابخانە و زانكۆ و پەیمانگە و گۆڤار و ڕۆژنامەكاندا زاڵ بوون. میدیاكارانی ئەڵمانی لە ڕێكەوتی ١٠- ٥ی هەموو ساڵێك یادی ئەو ڕۆژە لە بەرلین دەكەنەوە كە هاوكاتە لەگەڵ هەڵمەتی نازییەكان بۆ سووتاندنی كتێب و چاپەمەنی لە ئەڵمانیا.
نازییەكان "لیستی ڕەش"یان بۆ نووسەران و بەرهەمەكانیان دەركرد لە سەرتاپای وڵات، بەرهەمەكانیان بەر شاڵاوی سووتاندن كەوتن.
ئەوانەی لە ئەڵمانیا لە ژیاندا بوون ئاوارەی وڵاتان بوون، بەشێك لە ناوی نووسەران: ڤاڵتەر بنیامین، فەیلەسووف ئێرنست بلۆخ، بێرتۆڵد برێشت، ماكس برۆد، ئۆتۆ دیكس، ئەلفرێد دبڵن، ئەلبێرت ئەنیشتاین، لیۆن فوختڤانگەر، ماریلۆسەر فلایسەر، لیۆنهارد فرانك، سیگمۆند فرۆید، یارۆسلاڤ هاسێك، هاینریش هاینە، ئۆدۆن فۆن هۆرڤات، هاینریش ئێدوارد یاكوب، فرانز كافكا، گیۆرگ كەیسەر، ئێریش كیستنەر، ئەلفرێد كێرر، ئیگۆن ئێروین كیش، سیگفرید كراكاور، كارل كراوس، تیۆدۆر لیسینگ، ئەلیكسەندەرن لێرنت هۆلێنیا، كارل لێبكنێخت، جۆرج لوكاش، ڕۆزا لوكسمبورگ، هاینریش مان، كلاوس مان، لودڤیگ ماركوس، كارڵ ماركس، ڕۆبەرت موسیل، كارل فۆن ئۆسیتزكی، ئێرڤین پیسكاتۆر، ئەلفرێد پۆلگار، ئێریش ماریا ڕێماركوێ، لودڤیگ ڕێن، یواخیم ڕینگلناز، یوسف ڕۆت، نێلی زاكس، فلێكس ساڵتن، ئاننا سێگهێرس، ئارتۆر شنیتزلەر، كارڵ شتێرن هایم، بێرتا فۆن سووتنەر، ئێرنست تۆلەر، كورت تشۆڵسكی، یاكوب ڤاسەرمان، گرێتە ڤایسكۆف، شتێفان تسڤایگ.
ئێریش كیستنەر وەك شاهێدێك بینیویەتی كاتێك بەرهەمەكانی بە بەرچاویەوە سووتێنراون، دەڵێ: ساڵی ١٩٣٣ بوو لە بەرلین لە گۆڕەپانی گەورەی تەنیشت ئۆپێرای دەوڵەت، بەپێی بڕیاری گۆبڵز سووتێنران.
بەپێی زانیاری ئیندێكسی نووسەر یوسف هێرمان ساڵی ٢٠١٥، نوێترین لیستی قەدەغەی ئەڵمانیا سێ هەزار ناونیشان بوو. ئیندێكسی لیبرۆم هیپترۆم لیستی قەدەغەی كەنیسەی ڕۆمی- كاتۆلیكی ساڵی ١٩٦٦، شەش هەزار ناونیشان بوو.
بەرهەمی ئیمبیرتۆ ئیگۆی نووسەر بەنێوی گوڵی سوور تا ئەمڕۆش لەناو لیستی ڕەشی ڕێكخراوی ئاینی كاتۆلیكیدایە. لەلایەن ڤاتیكان، ئەڵمانیای نازی سەردەمی گۆبڵز، ئەمەریكا كتێب و نووسەران، بابەتەكانی: فیلمی سێكسی منداڵان، ئینكاری هۆڵۆكۆست لەناوبردنی جوولەكە، توندوتیژی. پشكنینی فیدراڵی ئەڵمانیا زیاتر لە ٦٠ ساڵە بەرهەمەكانی گەنجان لە ڕاگەیاندن و چاپ و بڵاوكردنەوە دەپشكنێت، وەك: كتێب، فیلم، یاریی ڤیدیۆ، ماڵپەڕ، كحوول، پاراستن و دوورخستنەوەی گەنجان لە كاری توندوتیژی و پۆرنۆ، بەپێی یاسا قەدەغە كراوە لە خوار تەمەنی ١٨ ساڵ لەم بوارانەدا سوودمەند بن.
چەند ناونیشان لە ئیندێكسی نوێی ساڵی ٢٠١٥ بابەتەكانی وەك: ٤٩ سێكسی شەخسی، ٦٦ پرسیار و وەڵام لە قەتلوعامی جوولەكە، (سەرچڵی- موغامەرە)، جاران لە سۆدۆم، هیتلەر ڕایشی سێیەم، ژیانی هیتلەر لە ئەڵمانیا و ئەوروپا، توندڕەوی، ڤامپیر، ژن لە ئیسلامدا... هتد. لە هەرێمی بایەری ئەڵمانیا تا ئێستەیش كتێبی "خەباتی من"ی ئەدۆلف هیتلەر قەدەغەیە، چونكە بیری توندڕەوی و هاندانی خەڵك لەخۆ دەگرێت.
قەدەغەكردنی كتێب و سووتاندن و سزادانی نووسەران لە سەرتاپای دنیا بوونی هەبووە و هەیە، مێژوویەكی تاڵ و پڕ لە ئازارە، سەرشارە لە تاوان دەرهەق بە نووسەران. هەر وڵات و دەسەڵاتێك بەپێی حوكم و یاسای وڵاتەكەی ڕەفتاری لەگەڵ كتێب و نووسەر كردووە، تا ڕۆژگاری ئەمڕۆیش ستەم بەردەوامە، لە كوێ دیموكراسی نەبوو، ئاین لە دەوڵەت جیا نەبوو، یاسا سەروەر نەبوو، مافی مرۆڤ لە‌ژێر هەڕەشەی فەرمانڕەوای ئەو وڵاتەیە.
لە توركیا وەرگری خەڵاتی نۆبل ئۆرهان پاموك، كتێبەكانی لە كتێبخانە دەرهێنران و سووتێنران. لەبەرئەوەی ڕەخنەی لە سیاسەتی حكوومەتی توركیا لە بەرانبەر گەلی كورد و جینۆسایدی ئەرمەنییەكان لە ساڵی ١٩١٥، لەلایەن دەسەڵاتی عوسمانلی دەگرت.
ڕۆماننووس (سەلمان ڕوشدی) بە ڕەچەڵەك هیندی، كاتێك ڕۆمانی (ئایەتی شەیتانی لە ساڵی ١٩٨٨) چاپ كرد، (خومەینی) ڕابەری شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ١٩٨٩ فەتوای كوشتنی بۆ دەركرد، سێ ملیۆن دۆلاری وەك پاداشت تەرخان كرد بۆ هەر كەسێك سەلمان ڕوشدی بكوژێت، ئێستەیش ژیانی نووسەر لە مەترسیدایە و هێزی تایبەت دەیپارێزن.
لە میسر ڕۆماننووس (نەجیب مەحفووز) وەرگری خەڵاتی نۆبڵ لەلایەن توندڕەوەكانەوە بەر چەقۆ درا. قەدەغەكردنی بەرهەمێكی نووسەری كورد سەلیم بەرەكات لە ئوردن بەناوی رۆمانی دڵشاد.
لە ساڵی ١٩٦٦ ئێرانی سەردەمی شا نووسەری ناسراو عەباس مەعرووفی بە بەرچاوی خەڵك داركاری كرد و دواتر زیندانی كرا. نووسەری بەنگلادیشی تەسلیمە نەسرین كتێبەكەی لە بەنگلادیش و هیندستان قەدەغە كراوە.
عەلی شەریعەتی نووسەر و بیرمەندی ناسراوی ئێران، كتێبەكانی لەلایەن رژێمی پاشایەتی ئێران قەدەغە كران، كاتێك لە ساڵی ١٩٧٧ لە لەندەن كۆچی دوایی كرد بەهۆكاری نەزانراو، رێ نەدرا تەرمەكەی ببرێتەوە بۆ ئێران، بۆیە لە سووریا بە خاكیان سپارد.
لە ساڵی ١٩٧١ كاتێك میرزا مەنگوڕی كتێبی (گەشتیك بەرەو مەریخ)ی چاپ كرد، كتێبەكانی سووتێنران و لەلایەن خەڵكەوە بەردباران كرا و لە ڕانیە شاربەدەر كرا، بەڵام لەم چەند مانگی دواییدا وەك ڕێزلێنانێك لە ڕانیە پەیكەریان بۆ دانا.
لە ساڵی ١٩٨٥ كاتێك نووسەری كورد عەبدولخالق مەعرووف كتێبی (مرۆڤ لە كۆمەڵی كوردەواری) چاپ و بڵاو كردەوە، دەستێكی نادیار هەمان ساڵ لە گەڕەكی ئازادیی هەولێر شەهیدیان كرد. مەریوان هەڵەبجەیی نووسەر كاتێك كتێبی (سێكس و شەرع و ژن لە ئیسلامدا)ی بە چاپ گەیاند، لەلایەن ئیسلامییەكانەوە هەڕەشەی كوشتنی لێ كرا، ئەویش ناچار بەرەو تاراوگە سەری خۆی هەڵگرت.
لە ئۆكتۆبەری ساڵی ٢٠١٠ وەزیری پەروەردەی ئیسرائیل، كتێبێك كە بۆ قوتابخانە بەكار دە‌هێنرا بەناوی: فێربن، چۆن ئەوانی تر چیرۆك دەگێڕنەوە. قەدەغە كرد.
گرتن و ئەشكەنجەدان و كوشتنی نووسەران لە وڵاتانی ئێران و سعوودیە، لە ئێران لە ساڵی ٢٠١٠ حوسێن درەخشان دامەزرێنەری ماڵپەڕ بەتۆمەتی ئەوەی سووكایەتی بە ئیسلام كردووە، ١٩ ساڵ و شەش مانگ زیندانی بەسەردا سەپێنرا، لە سعوودیە فوئاد ئەلفەرحان ئۆپۆزسیۆنی ئینتەرنێت زیندانی كرا، جەمال خاشقچی ڕۆژنامەنووس و میدیاكاری سعوودی لە ڕێكەوتی ٢-١٠-٢٠١٨ چووە ناو باڵوێزخانەی سعوودیە لە ئیستەنبوڵ، بەشێوەیەكی دڕندانە كوشتیان، كوشتنی خاشقچی هەرایەكی گەورەی دنیای بەدوای خۆیدا هێنا و سەركۆنەی سعوودیە كرا.
لە چین ساڵی ٢٠١٠ كتێبی ڤانگ لیلسۆنگی وەرگری خەڵاتی نۆبڵ، گاوخینگیان قەدەغە كرد.
قەدەغەكردنی كتێبی كوردی لە پێشانگەی كتێبی شاری وان- توركیا، ئەم پێشانگەیە ساڵانە لەلایەن شارەوانی وان رێكدەخرێت، لە مانگی ١٢- ٢٠١٨ بە فەرمانی سەرۆكی سەپێنراوی شارەوانی وان "قەیوم" لە ئاكەپە، بەشداری و فرۆشتنی كتێبی كوردی قەدەغە كرد، ئەوەش بە ئاشكرا بە خوێنەرانی كورد راگەیەنراوە كە فرۆشتنی كتێبی كوردی قەدەغەیە.
لەم مانگەیشدا، قەدەغەكردنی كتێب لەلایەن ئاسایشی سلێمانی پایتەختی ڕۆشنبیری و میری بابان لە كوردستانی باشوور، لە ڕێكەوتی ٧-١-٢٠١٩ سێ كتێبفرۆش كە ئەندامی ڕێكخراوی گەنجانی وڵاتپارێز بوون، لە بەردەم باخی گشتی لەلایەن ئاسایشی سلێمانی هاتنە گرتن و ٥٠٠ كتێبیش دەستیان بەسەردا گیرا، كە بریتی بوون لە كتێبەكانی رێبەری زیندانیكراوی پەكەكە عەبدوڵا ئۆجەڵان و ساكینە جانسز و چەندان كتێبی تری فیكری.
لە هەمان ڕۆژدا سینەما سالم داخرا كە بڕیار بوو فیلمێك لەسەر ژیان و خەباتی ساكینە چانسز پێشكەش بكرێت، ساكینە چانسز ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری پەكەكە و دوو هەڤاڵی تری بەناوەكانی "فیگان دۆغاان و لەیلا شایلەمەز" رۆژی ٩-١-٢٠١٣ لە پاریسی پایتەختی فڕەنسا لەلایەن دەزگەی هەواڵگری توركیا تیرۆر كران.
لە ڕێكەوتی ٨-١-٢٠١٩ لە بەردەم زانكۆی سلێمانی، دوو كتێبفرۆشی تری هەمان رێكخراو هاتنە گرتن، تا ١٠-١- ٢٠١٩ بە دوو جار كتێبفرۆشەكان ئازاد كران، بەڵام سەرجەم كتێبەكان لەلایەن ئاسایشەوە دەستیان بەسەردا گیراوە و ئازاد نەكراون.
رۆژی ١١-١-٢٠١٩ لە رێوڕەسمی یادكردنەوەی تیرۆركردنی ساكینە چانسز و هەڤاڵانی لە سەكۆی ئازادی پاركی ئازادی شاری سلێمانی، ئاسایش ٥٢ كەسی لە ژن و پیاو و منداڵ گرت.
بەگوتەی گیراوەكان دوای ئازادكردنیان بە چەند جارێك و چەند ڕۆژێك سووكایەتی زۆریان پێ كراوە بە جنێودان و لێدان و راگرتنیان لەبەر سەرما، پێنەدانی خواردن و....هتد.
دیارە ئەو هەوڵەی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لەسەر داوای دەوڵەتی توركیایە بۆ باشتركردنی پێوەندییەكانیان و كردنەوەی فڕۆكەخانی سلێمانی، جێی داخە بۆ هێزە كوردییەكان كاتێك دەبنە ماشەی دەستی داگیركەرانی كوردستان و دژ بە چالاكی رێكخراو و پارتە سیاسییەكانی پارچەكانی تری كوردستان بەكار دەهێنرێن.
سەرچاوەكان
1-Der Index, Yosef Hermann, 2015
2 – Bücher Verbotenen, Werner Fuld, 2012
3 – Verbotenen Mario Infelise,2011
٤ – چەمكێك لە مێژووی قەدەغەكردنی كتێب و ستەم، یوسف مەنتك، ڕۆژنامەی هاووڵاتی، ژ١٠٣٣، دووشەم ١٥-٤-٢٠١٣- ژ: ١٠٣٤ سێشەم ١٦-٤-٢٠١٣