پێشباس:
پێشكەوتنى خێراى دنیا لە تەك گشت بەرەوپێشچوون و سوودگەیاندن بە ژیانى مرۆیى, بەڵام زۆر شتى شێواندووە و هەندێكى ترى بەرەواژ كردووە. ئەم گەشەسەندنە تیژڕۆیە یەكێكە لەو هۆكارانەى كە زۆر لە كارە پێشین و بەراییەكان لە كۆمەڵگە پشتگوێ بخرێن لەسەر ئاستى هزرین و هۆشداریدا، لەم گۆبەندەیشدا هۆشداریى یاسایى پشكى شێرى بەركەوتووە، دنەدان بەم هۆشدارییە زۆر پاشكەوتووە و ئێسته پێویستییەكى گرنگە، چاودێران و سەرجەم ئەوانەى بەدواداچوون بۆ بارودۆخى گشتیى دەكەن، شارەزاییەكى تەواویان لەبارەى ئەم گرفتە هەیە، جگە لە كەسانى پسپۆڕ كە ڕاستەوخۆ و بە ڕوونى ئەم لێ هەڵدانەوەیە دەبینن.
بەڵام لە هەمان كاتدا گەشە و فەراژیبوونێك هەیە لە گۆڕەپان و جووڵانى یاسایى، ئەو تاكەى مامەڵە لەگەڵ وردەكارییەكانى كارێكى پێوەست بە یاسا دەكات، بەپێى پێویست هەوڵ دەدات هەموو مافە سروشتییەكانى خۆى و ئەركەكانى پێبەند بە هەر دۆزێكى یاسایى بزانێت، چونكه پێمان وایە بەشێكى بابەتەكە لاوازیى و كەموكوڕییە لەلایەن خۆت و ئەو ئاستەنگانەى بەردەم گەڕان بەدواى زانیارییە یاساییەكانە لەبارەى هەر پرسێكدا.
مرۆڤ و كۆمەڵگە:
كۆمەڵگە لە چێكردنى مرۆڤە، كۆمەڵێك سیستم و یاسا لەخۆ دەگرێت كە پێوەرێكى كۆمەڵایەتى دیارى دەكات بۆ رێكخستنى نێوان تاكەكان. مرۆڤیش وەك ئافەریندەى كۆمەڵگە لە دوو لایەنى سەرەكیى پێكهاتووە كە مادى و مانەوییە، فەیلەسووفەكان لە پێناسیدا دەڵێن، مرۆڤ لە سروشتى خۆیدا بوونەوەرێكى كۆمەڵایەتییە. كەواتە پێویستى بە ناسینى كۆمەڵە كەسێ هەیە تا لەگەڵ ژیان هەڵبكات، ئەمەیش هەمان تێگەى ئاینە بۆ مرۆڤ، بەڵام بۆ كۆككردنى پێوەندیى نێوانیان نیازمەندى بە یاسایە.
یاسا و كۆمەڵگە:
پێوەندى یاسا بە كۆمەڵگە لە بنەچەدا پێوەندییەكى قایمە، چونكە بوونى یاسا بەبێ كۆمەڵگە شتێكى دژوارە، نزیكییەكى مەحكەم لە نێوان یاسا و كۆمەڵگە هەیە، هەمیشە یاسا كاریگەرە بەم كۆمەڵگەى كە تێیدا ڕوواوە و فەرمانڕەوایەتى دەكات، جا پێوەندیى نێوان كۆمەڵگە و یاسا كارلێكه‌ر و كارلێكردنە. بەبێ لەدەستدانى هیچ خەسڵەتێكى یاسایى، بەتایبەت ئەوەى پێوەستە بە ڕەفتار و تێكڕایى، لە وێژەكردنى كردار و ئەداى تاك، دوور لە بەرتەسككردنەوە و هەراسانكردن تا بكەونە بەر تەوژمى لادانى وابەستە بە ڕەوشت و زەبروزەنگ.
جگە لە هێنانەدى ئاشتەوایى و سازاندنى بەرژەوەندى دژیەك و یەكسانیى، گرنگترین ئامانجى یاسا ڕێگریكردنە لە وەرگەڕانى دابى كۆمەڵایەتى، هەروەها پاراستنى تاكەكانى كۆمەڵگە، لە بنەواشەوە ڕۆڵى سەرەكیى دابەشكردنى ماف و ئەركەكانە بە دادپەروەرى. یاسا وەك دیاردەیەكى كۆمەڵایەتى تێگەیشتن و شیكاریى ئەستەمە بەبێ لەبەرچاوگرتنى كاریگەرى و كارلێكرانى لەناو هەر كۆمەڵگەیەك و بەڕەوا بینین و دەربڕینى ڕەزامەندى بە دانانى وەك خاڵى چارە، چونكە لە بنەڕەتدا دانراوە بۆ چارەسەریى ئەو كێشانەى دووچارى تاكەكان دەبنەوە.
یاسا وەك كێشەیەكى ئاڵۆزكاو:
یاسا بوارێكى مادى هەیە كە پێوەندییەكانى ناو كۆمەڵگە رێك دەخات، ئەمە كێشە نییە، بەڵكو بنچینەیەكى داواكراوە، بەڵام كێشەكە ئەوكاتە دەست پێ دەكات كە یاسا دوور بێت لە بوارى مانەوى، بەهاى یاسا بە پلە یەك لە بەرجەستەكردنى لایەنى ئەدەبییە، كە یاسا لە ئەخلاق دابڕێنرا ئەوا دەچێتە قالبێكى تەغریبى تەواو، چونكە تیۆرى وەزعیى لەسەر لێكجیاكردنەوەى یاسا و ئەخلاق بنیات نراوە، كە هیچ پێكهێنەرێكى ڕەوشتى لەخۆى ناگرێت. بەمشێوەیە دادپەروەریى نابێتە ئامانجێك لە داڕشتنى دەق و جێبەجێكردندا، ئەم ڕوانینە گریكییە و هاوتاى زۆربەى یاسا تازەكانە، هەستێكى بەهێز ئەفڕێنراوە بە پابەندبوونى مرۆڤ بە ڕەچاوكردنى یاساى وڵات، هەرچەند بڕواى وابێ یاساكە هەڵەیە و نائەخلاقییە، ئەمە مرۆ دەگۆڕێت بۆ ئامێرێك و بەس.
یاسا و ئەخلاق:
بیرۆكەى پایەبەرزى ڕەوشت ڕیشەى لە سۆز و گیانى مرۆڤ داكوتاوە، ئەم دابڕانە لە وەڕاستگێڕانى بیرى یاسایى دەبێتە هۆى گۆڕینى یاسا بۆ بوارێكى میكانیكى و لە بەینچوونى پێوەندى رۆحیى نێوان یاسا و كۆمەڵگە، چونكه لێرەدا دەق تەنیا گوزارشت لە لایەنى مادى دەكات. دادوەر هیچ ناكات جگە لە جێبەجێكردنى دەقە یاساییەكان، ئەم كار و هەڵچوونەیش دەبێتە هۆى بەدیهاتنى سەقامگیرى و ئاسایشى یاسایى، ئەم ئاسایشە یاساییەش وێناكردنى بە رزەفتكردنە و هیچ پێوەست نییە بە شتێك پێى دەڵێن عەدالەت.
نابێ یاسا لە نرخدارى داد خاڵى بێت، بۆى هەیە دادپەروەرى یاسایى ڕێژەیى بێ بەڵام دادپەروەرییەكى زیندووە و بۆ هەمووانە. نووسەر و رۆماننووسى جیهانى فرانس كافكا لە كورتەچیرۆكى (بەرانبەر یاسا) و رۆمانى (دادگایى) باس لە پێوەندى نێوان مرۆڤ و یاسا دەكات. ڕاستییه‌كه‌ی نووسەر دەمانباتە بەر شێوەى جوێبوونەوەى رۆحانیى لەنێوان یاسا و كۆمەڵگە، بەتایبەت كە كۆمەڵگەیەك هۆشدار نەبێت بە پرسى یاسا وەك كۆشكێكى دەروازە كراوەیە كەچى ڕێگە بە هەموو كەسێكیش نادات بێتە ژوورەوە، چونكە كارایى لایەنى رۆحى تێدا نییە.
كۆمەڵگەى ئێمە هەست دەكات یاساى نوێ نوێنەرایەتى ئەو ناكات، نایپارێزێت، چارەى كێشەكانى لە دەرەوەى ئەو چوارچێوەیە كە ناسراوە بە (یاسا)، كەس لێى نزیك نابێتەوە، تەنێ لە ئەوپەڕى پێویستى نەبێت. بەدڵنیاییەوە دەشزانێ سەتاسەت لەگەڵ ئەو نییە و جۆلانە و سپرینگێكە بەدەست كەسانى تر، چونكە بەشێكى زۆرى هەڵگرى لایەنى ئەخلاق نییە وەك دەق و دامەزراوە، بەم جیاكارییەش بەرەنجامى جیاواز دێتە كایەوە.
چەند هەڵوەستەیەكى پێویست:
دیپاچەى دەستوورى عێراقى بە ئایەتێكى قورئان دەست پێ دەكات كە پێوەستە بە ڕێزگرتن لە ئادەمیزاد (واتە بێ جیاوازیى نێر و مێ)، لە مادەى دووەم بڕگەى یەكەم (أ) و (ج)دا، باس لەوە دەكات كە بەهیچ شێوەیەك نابێت یاسایەك دەربچێت پێچەوانەى (جێگیرییەكانى ئیسلام) و (ماف و ئازادییە بنچینەییەكانى ئەم دەستوورە) بێت. لەم سۆنگەوە چەند هەڵوەستەیەك دەكەین لەبارەى لایەنى ئەدەبیى لە یاساى عێراقیى و ڕامانێكى كۆمەڵایەتى چەوت، كە وەك نموونەى دیار وەرمانگرتوون، ماناى ئەوە نییە نەنگیى و نموونەى تر نین، بەڵكو شتگەلێكى تر هەن كە لە كات و شوێنى خۆى پێویستترە باس بكرێن.
هەڵوەستەى یەكەم: ئایا یاساى عێراقیى هاوڕەگەزبازى بە تاوان ئەژمار كردووە؟
تاكیى عێراقیى هەمیشە ڕەوشت و یاسا ئاوێزانى یەكتر دەكات، رەفتارەكانى پێوەستە بەشێوەیەكى بەردەوام بە نەریتە ئەخلاقییەكان و كاریگەریى بەسەر هەڵسوكەوتى هەیە و زۆرجار لە كردارە یاساییەكانى تاكیش رەنگ دەداتەوە، بۆ نموونە پۆلیس دڵنیایە (خواردنەوەى مەى) تاوانە، بەڵام هیچ دەقێكى سزایى لەبارەى خواردنەوەى مەى لە یاساى سزاى عێراقى ژمارە ١١١ ساڵى ١٩٦٩ نابینێت.
یاساى سزاكانى ساڵى ١٩٦٩ بە سەرجەم هەمواركردنەكانیشیەوە هیچ دەقێكى تێدا نییە هاورەگەزبازى لە هەردوو رەگەزدا (نێربازى و سیحاق)ی بە تاوان ئەژمار كردبێ، ئەگەر لە نێوان پێگەیشتووان بێت ئەوانەى تەمەنى یاساییان هەیە و بە ڕەزامەندى هەردوولا كارەكە ئەنجام درابێت، سەڵت بن و پێوەست نەبن بە كەسێكى (خێزاندار) چونكه بۆ كەسى خێزاندار بە تاوان دانراوە لە مادەى (٣٧٧) یان ئەم كردارە لەگەڵ یەكێك لە مەحرەمەكاندا ڕوو بدات وەك لە ماده‌ى (٣٨٥) یاساى سزاكان هاتووە.
كەواتە هاوڕەگەزبازى بە یەكێك لە وێنەكانى ئازادیى تاك دادەنرێت بەپێى یاسا، چونكە هیچ دەقێكى یاسایى باسى قەدەغەكردن و بەتاوان لە قەڵەمدانى نەكردووە لە كۆمەڵگەدا كە كۆمەڵگەیەكى ئیسلامییە و بە كارێكى بڵح سەیر دەكرێت و پێچەوانەى سروشتى دروست و ساخى مرۆڤە.
بە تاوان ئەژماركردن دەرهاویشتەى بنەچەیە بۆیە لێرەدا هاوڕەگەزبازى لە چوارچێوەى (ڕەوادیتن ـ ئیباحە) دەمێنێتەوە، لەگەڵ ئەمەشدا هاوڕەگەزبازى لە كۆمەڵگەدا (كۆمەڵگەى كوردستانى و عێراقى) لە بازنەى بەدڕەوشتییە، ئایا پێویستە یاسا بەرجەستەى بەها ئەخلاقییەكانى كۆمەڵگە بكات؟ یان ئەخلاق وردە وردە دەگۆڕێت تا لەگەڵ یاساكە بگونجێت؟
لە كۆمەڵگەیەكى پارێزكار و وەخۆگرى وەك هەرێم و عێراق پێویست نییە چاو بەم كەلێن و دەلاقە یاساییانە بخشێنرێ و یاسادانەر بە لەبەرچاوگرتنى دۆخ و بیروباوەڕ و دابى هێژاى كۆمەڵگە ئاوڕێك لە ئەخلاق بداتەوە؟ یاخۆ لەپێناو شتگەلێكى گەند و مایەپووچ ڕێڕەوى یاسا بۆ رووگەى توڵانەوە و دافەتان ببەین و چاوەنواڕى خۆپیشاندانى هاوڕەگەزبازان بكەین لە شەقامەكانى هەولێر و بەغدا.
هەڵوەستەى دووەم: ئایا ژنى تەڵاقدراو ناپاك (خائینە)؟
لەگەڵ ئەوەى كۆمەڵگە هەمبانەى چڕ نەریتى ساز و بڕواى مەند و خۆشخووییە، بەڵام زۆر لە بیركردنەوەى دژەوانە و تێگەى گەلۆر و هزرینى ناپەسەندى لەخۆ گرتووە و پێویستى بە چارەسەریى دەروونى و چاكسازیى كۆمەڵایەتى هەیە، لەوانەیش ئەو تێڕوانینە سەقەتەى بەرانبەر بە ژنێك هەیە كە تەڵاق دراوە، بێگومان بەردەوام وەك تاوانبار سەیر دەكرێت ئەگەر هەڵەشى نەكردبێ، چۆن بڵێى وشەى (تەڵاقدراو) نەفرەتێكە و تەنیا بە نێوچەوان و چارەنووسى ژنه‌وه نووساوە.
كۆمەڵگەى ئیسلامیى بەشێوەیەكى گشتى خڵتەى هاوسەرگیریى كاسۆلیكى (تاهەتایە)ى لە مەسیحییەت بە میرات بۆ ماوەتەوە (وەك خوویه‌كى هەڵە و ناڕاست نەك دەق) كە لاى ئەوان ڕێگە بە پیاو دەدرێت لە هاوژینەكەى جیابێتەوە ئەگەر خیانەت بوونى هەبێت. بۆیە زۆرن ئه‌وانه‌ی وا دەزانن هەر ژنێ لە مێردەكەى جیابووەوە ئەوا ناپاكە.
پرسیار دەكەن بۆچى پیاوەكەى جێى هێشتووە؟ ناپرسن بۆچى (ئەو) پیاوەكەى جێهێشتووە؟ لە دیدى ئەوانه‌دا هەمیشە پیاو كارایە، كەچى ئاین وا باسى ئەم بابەتەى نەكردووە. لێرە تەڵاق (تاوان)ێك نییە تا ئاراستەى پیاو بكرێت، بەڵكو تاوانێكە تەنیا بە بەر ژندا كراوە، وەك زینا و پێوەندییە ناشەرعییەكان و شتى تریش كە تەنیا عەیبە و لەكەداركردنە بۆ ژن و پیاو بێگەرد و فریشتەیە لە چاو و یادگەى كۆمەڵگەدا. ژنیش لە نێوان چوار دیوارى سفت و خامۆش بە كڕى كوڵ و هەراى ناخى بە با دەكات و بەرانبەر بژاردە سەیروسەمەرەكان هەنسك دەدات كە زۆربەیان كۆتاكەى بریتیە لە مەرگ.
ژنى تەڵاقدراو ناپاك نییە، یاسا و شەریعەتیش بە ناپاك ناویان نەبردووە، تەنانەت (ژن) مافى ئەوەیشى هەیە تەڵاقەكە لەلایەن ئەوەوە بكەوێت و دەقە یاساییەكە بە ڕاشكاوى دیارە، لە مادەى (٣٤) یاساى بارى كەسیى عێراقى ژمارە ١٨٨ ساڵى ١٩٥٩ هاتووە كە دەڵێ (تەڵاق هەڵگرتنی قەیدی هاوسەرێتییە لە کاتێکدا پیاو ئەو تەڵاقە بخات یان ژن ...) بۆیە دەپرسین ئەگەر تەڵاقەكە لەلایەن ژنەكەوە بوو بە پیاوى ته‌ڵاقدراو دەڵێن ناپاك؟
هەڵوەستەى سێیەم: سێكسى كوڕ و كچ لە یاساى عێراقیدا خۆشەویستییە یان تاوان؟
لە كۆمەڵگەى هەرێم و عێراقدا زۆرینەى خەڵك مسوڵمانن و ئەوانەى سەربە ئاینەكانى تریشن پێوەستن بە دەقە پیرۆزەكان و دابى پارێزگار، بۆیە پێوەندى سێكسى نێوان كوڕ و كچێك شەرعییەتى نییە لە ڕوانگەى ئاین و نەریت لە هەموو دۆخ و هەلومەرج و بارێكدا، بەڵام لە یاساى عێراقى و یاسا بەركارەكانى هەرێم ئەم كردارە بە خۆشەویستیى ئەژمار كراوە و تاوان نییە.
ئەگەر كوڕ و كچێك سێكسیان كرد و تەمەنى (١٨) ساڵیان تەواو كردبێت و هاوسەرگیریان نەكردبێ، ڕەزامەندیان هەبووبێت و بەبێ بەرانبەر ئەم كردارە كرابێت و لە کاتی ئەنجامدانی كەسیان بەڵێنی هاوسەرگیری بەوەی تر نەدابێ و لە شوێنێكى شاراوە بێت، ئەوا كارێكى ئاساییە و تاوان نییە. بەڵام بە لەدەستدانى هەر مەرجێ لەم مەرجانە، ئەوا دەچێتە بازنەى تاوانەوە، وەك چۆن لەم مادانەى یاساى سزادانى عێراقیى هاتووە: تاوانی دەستدرێژی سێکسی سەر نەوجەوانان (مادەی 394) ـ زینا (مادەى 377) ـ تاوانی اغتصاب (مادەی 393) ـ تاوانی لەشفرۆشی (مادەی 4 یاساى نەهێشتنی بەدڕەوشتی) ـ تاوانی سێکسکردن لەگەڵ مێینەدا بەبیانووی هاوسەرگیری (مادەی 395) ـ تاوانی ئابڕووبەر (مادەی401).
دوور لەم مەرجانە ئەوا پێوەندییەكى بەناو خۆشەویستییە و هیچ سزایەكى لەسەر نییە ئەگەر لە ساتى ئەنجامدانى كارەكەش بگیرێن هیچ سزایەكیان لەسەر نییە، چونكە هیچ دەقێكى یاسایى بوونى نییە ئەم كردارە بەم شێوەیە بە تاوان ئەژمار بكات>
لێرەدا هەڵوەستەكەمان لە دوو تەوەر دەبێت، یەكەمیان پێوەستە بەو كردارە سێكسییەى دەچێتە چوارچێوەى تاوان (هەریەك لەو تاوانانەى پێشوو باسمان كرد)، پێویستە هۆكارێك هەبێت بۆ چارەسەریى ئەم دەقە یاساییانە تا پوخت و توندوتۆڵتر بكرێن و رێكخستنێكى یاسایى تایبەت بەم تاوانانە هەبێت، چونكە سەرجەم سزاكان بە قەد خراپى و دزێویى تاوانەكان نییە، هەروەها هەندێ لە مادەكان هەموار بكرێن، بۆ نموونە بڕگەى سێیەم لە مادەى (393) كە پێویستە سزاكەى بكرێت بە لەسێدارەدان بەهۆى كرێتیى و قێزەونى تاوانەكە.
دووەمیان پێوەستە بە ئەژماركردنى سێكسى كوڕ و كچ بە پێوەندى خۆشەویستیى، ئەمە جگە لەوەى پێچەوانەى دەستوورە، لە هەمان كاتدا پێچەوانەى باوەڕ و دابى كۆمەڵگەیشە، شەرعییەتدان بەم كردارە لەم شێوەى باسمان كرد كەلێنێكى یاساییە و پێویستە لەم بارەشدا وەك تاوان سەیر بكرێت و جارێكى تر یاسادانەر بە شكۆمەندییەوە ئاوڕ لە ئەخلاق بداتەوە. ئەمەش نەك تەنیا بە چەسپاندنى وەك دەقێكى یاسایى لە تەك دەقەكانى تر، بەڵكو دواى ئەم قۆناغە هەوڵ و هەڵمەتى هۆشداریى یاسایى و رۆشنبیریش لەخۆ بگرێت. چونكە برەودان بە بەدڕەوشتى لەژێر هەر دروشمێك بێت، ئەوا بریتیە لە بردنى وڵات بەرەو هەڵدێر و، مانەوەى سووكە سزاى تاوانەكانى تر كە پێوەستە بە سێكس جۆرێكە لە هاندان بۆ ئەنجامدانى، ئەمانەش لە بەرژەوەندى كۆمەڵگەدا نین. بۆیە دەپرسین: ئایا كاتى هەمواركردنى ئەم یاسایە نەهاتووە؟
یاسا و سزا:
لە كۆمەڵگەیەكى وەك هەرێم و عێراق كە كۆمەڵگەیەكى ئیسلامییە و شەریعەت یەكێكە لە بنەما سەرەكییەكانى یاسادانان، پێویستە ئاگادارى ئەوە بین كە لاف و سنوور تێپەڕاندن و زلكردنى سزاكان پڕۆسەیەكى هاودژە لەگەڵ شەریعەت وەك چۆن سزاى لەڕ و مردۆخ و بێ تین هاودژیەتى، چونكە ئامانجى جەوهەرى بریتیە لە چاكسازیى تاوانبار نەك تۆڵەسەندنەوە، چونكە ئەگەر یاسا ئەم ئامانجەى لەخۆ نەگرت، ئەوا هەرگیز بڵانسى تاوان كەم ناكاتەوە، وەك چۆن ساڵ بە ساڵ لەم وڵاتە پشكى سەرپێچى و تاوانەكان لە بەرزبوونەوەدایە، بە بەردەوامیى ئەم كارەكییە نامۆیەى بووە بە ڕاستییەكى تاڵ ڕێگە بەرەو بە جەنگەڵبوون خۆش دەكات.
بۆیە توندوتۆڵكردنى یاسا بە هاوشانى بەهێزكردنى ڕشتەى ڕەوشتە لە ویژدانى كۆمەڵگەدا، بە لێكجیابوونەوەیان تەواوى رژێم تووشى ترازان و هەڵوەشانەوە دەبێت. میشێل فۆكۆ پێى وایە، هەرگیز بە گوشامكردنى یاسا و بڕیارەكان دژى تاوانبار، ئاستى تاوان نزم ناكاتەوە لە كۆمەڵگەدا. بۆیە پێویستە مەنزوومەى پایەبەرزیى ڕەوشت لە كۆمەڵگە كارا بكرێت كە زیاتر پێشگرە لە ڕوودانى تاوان.
خوڵاسە:
پوختەى پەیڤ ئەوەیە پێویستە كۆكردنەوەیەك لە نێوان یاسا و كاراكردنى دابى بەهادار و ڕەوشت و پەروەردە بكرێت، ئەمەیش نابێت قسە و مەرەكەبى سەر كاغەز بێ، بەڵكو لە واقیعدا ببینرێ و زه‌وینه و میكانیزمى جێبەجێكردنى هەبێت، هەروەها پێش هەموو شتێك پێویستە لە بنچینەى هۆى كێشە كۆمەڵایەتییەكان بگەین لەپێناو دروستى هاوكێشەى یاسا كە بریتیە لە خزمەتكردن نەك فیت و گاڵدان بە بەڕەڵایى و، ئازاردان و چەوساندنەوە.
ژێدەرەكان:
ـ منصور الزغیبی، القانون والمجتمع
ـ مروان الجبوری، ممارسه الجنس فی التشریع الجنائی العراقی
ـ اللورد دینیس اللوید، فكره القانون
ـ أحمد السكسیوی، القانون والمجتمع: من الاتصال اڵالی إلى الوصل الروحی
ـ مرتچى معاش، الحاجه إلى القانون
ـ جون رولز، العداله كإنصاف، إعاده الصیاغه
ـ حیدر البصری، القانون بین چرورتی الوجود والعمومیه