راستە دۆخی خراپی ئابووری رێگر نییە لە ئەنجامدانی ریفراندۆم، بەڵام ئابووریی سەربەخۆ و سەقامگیر مەرجێكی گرنگە لە پرۆسەی سەربەخۆیی سیاسی و راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستاندا و هەموو سەركەوتنێكی دەرەكی بەرهەمی سەركەوتنێكی ناوخۆیییە
ئەزموونی وڵاتانی تازەپێگەیشتووی دنیا پێمان دەڵێ هەموو سەركەوتنێكی دەرەكی بەرهەمی سەركەوتنێكی ناوخۆیییە، واتا لە پشت هەموو دەستكەوت و كارێكی نێودەوڵەتییەوە سەركەوتنێكی لۆكاڵی یا ناوخۆیی بوونی هەیە، بەپێچەوانەوە ئەو گۆڕانكاری و بەرەوپێشچوونە هیچ رەنگدانەوەیەكی لە ناوخۆ و دەرەوەی وڵاتەكە نابێت، رەنگە هەر ئەمەش هۆی ئەوە بێت لایەنگران و بەرهەڵستكارانی رێككەوتنەكەی نێوان گەورە كۆمپانیای رۆزنەفتی رووسیا و حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە ناوخۆدا شرۆڤەی جیاجیای بۆ دەكەن.
چونكە لەڕووی پراكتیكەوە حكوومەتی هەرێم نەیتوانی ئەوە بۆ جەماوەر روون بكاتەوە كە كاریگەریی ئەم گرێبەستە بەسەر گیرفان و دۆخی مووچەخۆران چۆن دەبێت، لەمەشدا پارتە ئیسلامییەكان و گۆڕان دۆخەكەیان قۆزتەوە و هەڵەكانی رابردووی گرێبەستەكان و خراپبوونی دۆخی هاووڵاتییان لە سایەی سیاسەتی نەوتدا هەڵدایەوە و ئەوەندەی تر جەماوەریان تووڕە كرد كە لە دژی رێككەوتنەكە بن، چونكە زۆر لەو بڕیار و هەڵسوكەوتانەی پێشتر حكوومەت لە بواری سیاسەتی نەوت و وەبەرهێنان و سیستەمی مووچە و بەرزكردنەوەی رسوومات و باجەكان و گرێبەستەكان ناویانە، لەگەڵ خواست و ویستی خەڵكی یەكی نەگرتووەتەوە، بگرە بەرپرسانی حكوومەت نەشیانتوانیوە گفتوگۆیەكی رژد و بەردەوام لە تیڤی و هۆكارەكانی تری راگەیاندنەوە لەگەڵ ئەو جەماوەرە بكەن كە خۆیان پێیان دەڵێن خۆڕاگر.
هەموو گرێبەستەكانی ئیكسۆن مۆبیل و داناغاز و كڕینی كارەبا لە وەبەرهێنەران و دەیان رێككەوتن و گرێبەستی تری گەورە كۆمپانیاكانی توركی و كەنداو و وڵاتانی بیانی، نەیانتوانیوە دۆخی خراپیی خەڵك بەتایبەتی مووچەخۆران بەرەو باشی بەرن، بەتایبەتی دوای كەمبوونەوەی شوێنەوارەكانی (دابەزینی نرخی نەوت و كەمبوونەوەی ژمارەی ئاوارەكان و هێوربوونەوەی شەڕی داعش و پێڕەوكردنی سیستەمی بایۆمەتری و كەمكردنەوەی خەرجییەكان) دەیان نیشانەی تری ئابووری و دارایی كە دەیسەلمێنن دۆخی دارایی هەرێم بەرەو باشی دەچێت.
ئەمەش پێچەوانەی ئەزموونە پێشكەوتووەكانی وڵاتانی تازەپێگەیشتوون كە دوای كەمتر لە ساڵێك لە كەوتنەوەی تەنگژە، توانیویانە خۆیان نەخشەڕێگەی چاكسازیی دابڕێژن و هەر بڕیار و هەنگاوێكیشیان هاوشتبێت پێچەوانەی ویست و خواستی گەلەكەیان نەبووە، كاتێكیش بە ناچاری هەندێك بڕیاری قورسیان دابێت لە ڕێی كەناڵەكانی راگەیاندنەوە گەورە بەرپرسانی حكوومەت گفتوگۆیان لەگەڵ هاووڵاتییانی خۆیان كردووە، بۆیە بانكی نێودەوڵەتی و سەرجەم ئاژانس و رێكخراوەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان زۆر بەگرنگی دەڕواننە شەفافییەت و كرانەوەی دەسەڵات بەڕووی خەڵكدا.
راستە ئێستە لە كوردستان بانكی نێودەوڵەتی داوامان لێ دەكات هەندێك بڕیاری قورس بدەین بەتایبەتی ئەوەی پێوەندی بە هەڵگرتنی پاڵپشتیكردنی نرخەوە هەیە، بەڵام بە بەردەوام ئەوان دووپات دەكەنەوە كە پێویستە لە ڕێی میدیاوە راستییەكان و هۆكارەكانی ئەو هەنگاوانە بۆ خەڵكی روون بكرێتەوە و جۆرێك لە بڕوا دروست بكرێت و قۆناغ بەقۆناغ هەنگاو بۆ ئەم چاكسازییە بدرێت، نەك وەك ئەوەی ئێستە دەیبینین هەر وەزیر و كاربەدەستێكی باڵا نرخ و كرێی باج و رسووماتەكانی زیاد بكات بێ گوێدانە كات و خراپی باروگوزەرانی خەڵك.
ئەوەی دۆخەكەی خەستتر و خراپتر كردووە، ئەوەیە حكوومەت خۆی خاوەنی میدیا و گوتەبێژ و بەرپرسانێك نییە دەرگەیان بەڕووی كەناڵەكانی راگەیاندن كراوە بێت، وەك ئەوە وابێت گوێ لە جەماوەری دەنگدەری حزبەكەیان نەبێت، چونكە ئەگەر بێباكی كاربەدەستدانی حكوومەت بەرامبەر خەڵك بەم جۆرە بێت، ئەوا هەردوو پارتە سەرەكییەكەی كوردستان (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ) باجی قورس دەدەنەوە و رێژەی دەنگەكانیان لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو لە كەمی دەدات، لە كاتێكدا هەر ئەندامان و لایەنگرانی ئەو دوو حزبەن لە بەرەكانی شەرا هەزار و 700 شەهیدیان داوە.
ئەمە ئەوە دەسەلمێنێت كە ئەو دەستكەوتەی لە شەڕەكانی داعش بەدەست هاتووە، لە پرۆسەی حوكمڕانیدا لە دەستی دەدەین، وەك چۆن بینیمان خەڵكی سلێمانی سزای یەكێتی لە هەڵبژاردنەكانی پێشوو دا و ژمارەی كوردسییەكانی ئەو حزبە نەگەیشتەوە ژمارەی ئەو دەنگانەی پێش 10 ساڵ لەمەوبەر لەناو خەڵكیدا هەیبوو.
لە ئابووریدا پلانی درێژخایەن و پڕۆژەی دوورمەودا هەیە، بەڵام تەنگژەی درێژخایەن بەو ئاستەی كوردستان وجوودی نییە. بەتایبەتی لە دۆخی هەرێمێكدا كە لە قۆناغێكی هەستیاری وەرچەرخاندایە قۆناغی ریفراندۆم و دیاریكردنی چارەنووسی نەك تەنیا لە چوارچێوەی عێراقێكی هەڵوەشاوە، بەڵكو لە تەواوی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست و دنیادا.
راستە دۆخی خراپی ئابووریی رێگر نییە لە ئەنجامدانی ریفراندۆم، بەڵام ئابووریی سەربەخۆ و سەقامگیر مەرجێكی گرنگە لە پرۆسەی سەربەخۆیی سیاسی و راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستاندا. بۆیە كاتی ئەوە هاتووە چاوخشاندنەوە بە سیستەمی زۆرەملێی پاشەكەوتی مووچە بكرێت و سنوورێك بۆ بێبازاڕی و بێكاری لەناو دەرچووانی زانكۆ بەتایبەتی و لاوازی ئەدای كەرتی تایبەت دابنرێت و بیزنس بخرێتە خزمەتی چارەسەركردنی دۆخەكە، نەك ئەویش زیاتر خێروبێری ئەم وڵاتە بدۆشێت.
درێژبوونەوەی مەودای تەنگژەكە بێ بوونی پاساوەكانی دابەزینی نرخی نەوت و هاتنی ئاوارەكان و شەڕی داعش، زیان بە پرۆسەی سیاسی دەگەیەنێت و متمانەی خەڵكی بەتەواوەتی بەرامبەر حكوومەت و سەركردەكانی دەڕووخێنێت، ئەو متمانەیەی بۆ سەركەوتنی هەرچی پرۆسەی چاكسازی و گۆڕانكاری و راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان گرنگە، لەمەش گرنگتر حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی لەو وەزارەتانەی پێوەندی راستەوخۆیان بە ژیانی خەڵكەوە هەیە، یاخۆ وەك وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەستیار و گرنگە چاوێك بە بەرنامە و سیاسەتی راگەیاندنی خۆیاندا بخشێننەوە و بودجەیەك بۆ راگەیاندنەكانیان تەرخان بكەن و دەستی واڵا بكەن بۆ ئەوەی بتوانن لەلایەك ببنە پردێك لە نێوان خۆیان و هاووڵاتییان و یارمەتیدانی رۆژنامەنووسان بۆ دەرخستنی راستییەكان هاوكات خۆشیان بەرنامەیان هەبێت بۆ هۆشیاری و گەیاندنی داتا و زانیارییەكان، هاوكات رێگە نەدرێت هیچ بەرپرسێكی حكوومی دوور بێت لە میدیا، چونكە هەموو پۆستێك راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە خزمەتی هاووڵاتییاندایە ئیتر هیچ پاساوێك نابێت بۆ خۆدوورخستنەوە لە كەناڵەكانی راگەیاندن.
بەم شێوەیە كاتێك سەرۆكی حكوومەتی هەرێمی كوردستان رای دەگەیەنێت كە ئاسۆی دەركەوتنی چارەسەركردنی تەنگژەكە روون بووەتەوە، دەبێت لەڕووی پراكتیكەوە رەنگ بداتەوە لەسەر ژیان و بژێوی خەڵكی و مووچەخۆران، چونكە هەر قسە و لێدوانێكی بەرپرسان ئەگەر كاریگەریی لەسەر گیرفانەكان نەبێت، ئەوا كاریگەریی لەسەر شەقامیش نابێت.