ئەوكاتەی كورد حوكمی بەسرەی كرد

كەریمخانی زەند پاشایەكی كوردی دادپەروەر و ناودار، زەند یەكێكە لە هۆزەكانی كوردانی لوڕ، لوڕیش‌ لە هەردوو دیوی كوردستانی باشوور و ڕۆژهەڵاتدا هەن. 

زەندییەكان لە كۆندا زۆرتر لە شارۆكەی مەلایەر سەربە پاڕێزگای هەمەدان ‌نشینگەی باباتاهیری هەمەدانی دەژیان، دواتر بەشێكیان لەگەڵ زۆر هۆز و تیرەی تری كورد گوێزرانەوە بۆ خوراسان، وەك قەڵغانی مرۆیی بۆ پاراستنی سنووری قەڵەمڕەوی وڵاتی سەفەوی لە ترسی هێرشی بێگانە.

لە سەردەمی شا عەباسی یەكەمدا (١٥٨٨-١٦٢٨ز)، پاش مردنی شا عەباس، بەشێك لە زەندییەكان گەڕانەوە سنووری پارێزگاكانی هەمەدان و ئیلام"١". لە دوای مردنی شا شاروخ دوا پاشای ئەفشارییەكان، كەریمخانی زەند كە لێپرسراوێتی لە سەردەمی ئەفشارییەكاندا هەبوو، توانی لە بەشێكی گەورەی قەڵەمڕەوی ئەفشاریدا دەوڵەتی زەند دابمەزرێنێ كە ماوەی فەرمانڕەواییەكەی ٢٩ ساڵ بوو (١٧٥٠ تا ١٧٧٩ز). 

دوای كەریمخان، دەوڵەتی زەند هەشت پاشای تری بە خۆیەوە بینی، یەكێك بوو لەو دەوڵەتانەی گەلانی ئێران كە زۆرتر سیمای دەوڵەتی كوردی پێوە دیار بووە، چونكە دامەزرێنەر و بەڕێوەبەرانی دەوڵەت زۆربەیان بە ڕەچەڵەك كورد بوون. 

هەرچەندە نوێنەرایەتی دەسەڵاتی ناوەندی فرەگەلی وڵاتی ئێرانیان دەكرد، كەریمخان خۆی هەوڵی زۆری دەدا و وا ڕەفتاری دەكرد و سیاسەتێكی وای پێڕەو دەكرد، لە بەرژەوەندی فەرمانڕەواییەكەی بێت و پارێزگاری لە خاكی ئێران بكات بە گشتی، بەڵام سیمای دەوڵەتەكە كوردی بوو. چونكە دەوڵەتی زەند پاشاكانی كورد بوون و خەڵكێكی كوردیان لە دەوری خۆیان كۆ كردبووەوە. ئەوان فەرمانڕەواییەكی دادپەروەرانەی گەلانی ئێرانیان كردووە، كەریمخان سنووری قەڵەمڕەوییەكەی فرەوان كرد، تەنانەت شاری بەسرەی عێراقیشی دوای شەڕ و گەمارۆدانێكی زۆر، بە ڕێككەوتن و خۆبەدەستەوەدان. گرت "٢".

ئەم دەوڵەتە لە سەرەتاوە پایتەختەكەی لە شیراز بوو، پاشان گوێزرایەوە بۆ شاری ئەسفەهان، بەم جۆرە كەریمخانی كورد دەوڵەتی زەندی كوردیی دامەزراند. ئەگەر دەوڵەتەكە بۆ كوردیش كاری نەكردبێت، لەبەرئەوەی سەردارانی دەوڵەتەكە زۆربەیان كورد بوون، كورد بەشداری پێكهێنانی دەوڵەتەكەیان كردووە و نموونەی باشترین فەرمانڕەوایی كوردییان بۆ گەلانی ئێران لە مێژوودا تۆمار كردووە. 

تا ئێستەیش ژمارەیەكی زۆر كورد لە شیراز هەن كە مێژووی چوونی زۆربەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی قەڵەمڕەوی پاشا كوردەكانی دەوڵەتی زەند"٣" . 

كەریمخان و نازناوی (وكیل رعایا)

 هەرچەندە كەریمخان پیاوێكی نەخوێندەوار بووە، بەڵام لە مێژوودا بە ناوبانگە بە ڕاستگویی، خاكێتی، دڵسۆزی بۆ میلەت، تەنانەت بێگانەكانیش لەمبارەوە لەسەر دڵسۆزی و پاكی كەریمخانیان نووسیوە، بۆ نموونە: "فرانكلین" كە گەڕیدەیەكی بەریتانی بووە لە سەردەمی جێنشینەكانی كەریمخاندا هاتووەتە ئێران، دەڵێ: ئەگەر پاشایەك شایانی وەرگرتنی ناسناوی گەورە بێت، كەریمخانە. هەروەها دەنووسێت، ڕێكار و ڕەوشتی كەریمخان لەگەڵ ئازادی و دڵسۆزیدا جووتە، زۆری باڵەخانەكان كە لە سەردەمی ئەودا دروست كراون، نموونەی بایەخی كەریمخانن بۆ شارستانییەت، وەك گەرماوی رعایا و بازاڕی ڕعایا، مزگەوتی رعایا، چەندان باڵەخانەی ڕازاوەی تر، تا خاوەن بەهرەو خەڵكی تر بێ كار نەبن. ئەم بیركردنەوەیە مایەی گەورەیی و شانازی ئەم پاشایەیە كە لە پاشا ڕەوشت جوانەكانە. 

هەروەها شاهێن مكاریۆس لە كتێبی (تاریخ ایران) لەبارەی كەریمخانەوە دەڵێ: فەرمانڕەوایی كەریمخان لە ئێراندا تا ئێستە كەس پێی ناگات"٤". كەریمخان لەگەڵ گرتنە دەستی دەسەڵات لە سەرەتاوە خۆی وەك وەكیلی خەڵك ناساند، بەڵام لە ماوەیەكی كەمدا توانی ناسناوی (وكیل رعایا) بەتەواوی بۆ خۆی مسۆگەر بكات، چونكە هێزی خۆشەویستی خەڵكی بۆ خۆی ڕاكێشا، ناسناوی (وكیل رعایا)ی تا مردن پێوە لكا، كە‌ مەبەست لەم ناسناوە ئەوەبوو كەریمخان ڕەوایی حوكمڕانی لە داوا و حەز و خولیای خەڵكدا دەبینییەوە، دەیگوت: من پاشای حەز و خولیای خەڵكم بێ جیاوازی.

وشەی لێكدراوی (وكیل رعایا) لە ئێستەی سەردەمی مۆدێرنە و دیموكراسیدا، واتە حكوومەتی خەڵك و هاووڵاتی، (وكیل) مەبەستی بریكارە. (رعایا)ش هاووڵاتی یا گەل یا هاونیشتمانی ناو فەرمانڕەواییەكە دەگرێتەوە. گرنگییەكەی لەوەدایە كاتێ كەریمخان ئەم ناسناوەی دانا و پێڕەوی كرد و خۆی بە نوێنەری خەڵك دانا، هیچ پاشا و سەردارێك نەدەبوونە نوێنەری خەڵك، بەڵكو هەمیشە خۆیان لە خەڵك بەبەرزتر دادەنا. پاشاكان لە سەرووی خەڵك و یاسا و دەوڵەتەوە بوون. بەڵام كەریمخان بە پێچەوانەی فەرمانڕەوایانی سەردەمەكەی، هەمیشە خۆی بە نوێنەر و پاڕێزەری خەڵك زانیوە. 

ئەو نە هیچ پەیامێكی ئاسمانی، نە ڕەوایەتی نەریتی و میرایەتی و خێزانی بۆ خۆی دانەدەنا، لە كاتێكدا سەردەمەكە سەردەمی پیرۆزیی پاشاكان بوو. تەنانەت نكوڵی لە كارە خراپەكانی پێش گرتنە دەسەڵاتی خۆیشی نەدەكرد، بۆیە هەرزوو توانی ببێتە سەركردەیەكی خۆشەویستی ناو خەڵك"ە ".

دواتر كەریمخان ئاسایشی ئێرانی لە دۆخێكی شڵەژاوەوە گۆڕی و توانی خەڵك لە دزی و كوشتن و نادادپەروەری فەرمانڕەوایانی پێش خۆی ڕزگار بكات"٦". لەگەڵ هەموو ڕێباز و ئاینەكاندا میهرەبان و نەرم بوو، هەرچەندە خۆی شیعە بوو. خەڵكی ئێران لەو سەردەمەدا پابەندی ڕێوڕەسمی شیعە بوون، بەڵام كەریمخان دژی دەمارگیریی ئاینی و مەزەوی بووە، هەرگیز بیروباوەڕی خۆی نەكردووەتە بنەمای سیاسەتی گشتی.

ڕەوشتێكی تری دەگمەنی كەریمخان ڕێزگرتنی ژن بووە، دەیزانی ژن نیوەی كۆمەڵگەن، ئەگەر بایەخیان نەداتێ وەك پاشاكانی پێش خۆی لەكەدار دەبێت، لەوەدا تەنانەت رەوشت جوان بوو دژی نەیاران و دوژمنی خۆیشی، كاتێك خێزانەكانیان بەدیل دەگیران، ڕێی بە بێڕێزی و دەستدرێژی بەرانبەر ژنان نەدەدا و هەر كەسێكیش ئەوانەی بكردایە، بە توندی سزای دەدا "٧"٠ 

بۆچی كەریمخان بەسرەی داگیر كرد؟ 

لە سەدەی سیانزەی كۆچیدا شاری بەسرە گرنگترین شاری بازرگانی كەنداوی فارسی ئەو سەردەمە بوو، لە هەمان كاتدا دۆخی بازرگانی ئێران و دەوڵەتەكەی كەریمخان بەهۆی شەڕوشۆڕەوە لە پێ كەوتبوون و ئێران بەدوای دەروازەیەكی بازرگانیدا دەگەڕا، بۆیە باشترین بژاردە داگیركردنی بەسرە بوو، چونكە هێڵی بازرگانی بوو بۆ ئینگلیز و فڕەنسا، ئەوە باشترین هەڵبژاردەی بووژانەوەی دەوڵەتەكەی كەریمخان بوو. جیا لەوەی كەریمخان دەیویست تۆڵە لە پاشای ئەوكاتەی بەغدا بكاتەوە كە بەسرەش لە سنووری فەرمانڕەوایی والی بەغدا بوو، چونكە موتەسەریفی خاكی بابان كە كورد بوو، لەلایەن عومەر پاشای والی بەغداوە لەكار خرا. هەروەها كاتێك خەڵكی ئێران بۆ زیارەتی كەربەلا و نەجەف دەچوون، لەلایەن والی بەغداوە سەرانەی زۆر و ماڵ و ئەسپیشیان لێ دەسەنرا. نەخۆشیی (تاعوون) كە ئەو سەردەمانە پێی دەگوترا "چاوقووڵكە" لە عێراق سەری هەڵدا، نزیكەی 100 ماڵی ئێرانی لە عێراق كەسەكانیان مردن، ماڵ و سەروەتیان لەلایەن والی بەغداوە تاڵان كرا. 

بۆ هەموو ئەمانە كەریمخان داوای لە والی بەغدا كرد دۆخەكە بگەڕێنێتەوە جێی خۆی، بەڵام بە قسەی نەكرد، هەروەها پێوەندی پتەوی والی عێراق و بەسرە بە ئینگلیزەوە كە پێچەوانەی ئاراستەی بەردەوامی دەوڵەتی زەندی بوو "٨". 

دووبارە دوای داگیركردنی بەغدا و عێراق و تاڵانكردنی لەلایەن مەغۆلەكانەوە، هەمیشە بەغدا و بەسرە لە نائارامی و پشێوی بەردەوامدا بوون، ناتەبایی نێوان عوسمانییەكان و گەلانی ئێران و لووتبەرزی عومەر پاشای والی بەغدا، كە زۆربەی داواكارییەكانی كەریمخانی ڕەت دەكردەوە. وای كرد كەریمخان پەلاماری بەسرە بدات و دوای شەڕ و گەمارۆدانێكی زۆر، بە ڕێككەوتن چووە ناو شاری بەسرە لە ساڵی ١٧٧٦ی زاینیدا "٨". 

كورد و كەریمخان 

 هەرچەندە كەریمخان پێش ‌جاڕدانی دەوڵەتەكەی لە ساڵی ١٧٥٠ی زاینیدا، بەردەوام لە شەڕوشۆڕدا بووە بۆ فرەوانكردنی سنووری فەرمانڕەواییەكەی، تەنانەت پەلاماری میرنشینی ئەردەڵانی دا، دوای سەرنەگرتنی هەوڵەكانی، بەهاوكاری ڕیشسپی و ناوبژیوانانی كوردی هەردوولا، توانی میرنشینەكە بسووتێنێ و تاڵانی بكات، تەنانەت محەمەد بەگ والی سنە ڕای كرد و خۆی شاردەوە. دواتر لە زستانی١٧٥٠ی زاینیدا كەریمخان گەڕایەوە مەلایەر، تا هێزە توركەكانی هەمەدان بخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە. 

كەریمخان خۆی وەك كورد ناساندووە، لە پاشایەتیدا نكوڵی لە كوردبوونی خۆی نەكردووە، بە زمانی كوردی و بە جلی كوردییەوە فەرمانڕەوایی فارس و تورك و عەرەبی كردووە، سەلماندی پاشایەكی دادپەوەرە و توانی خۆشەویستی هەموو گەلەكان بەدەست بێنێ، هەروەها ئەگەر كەریمخان نەبووایە زەندییەكان بەهۆی پێگەی شوێنەكانیان و چاوتێبڕینی خاكەكەیان لەلایەن عوسمانییەوە، بەهۆی شەڕی ناوخۆیی و بێ سەروبەری بارودۆخی ناهەموارەوە، ناوچەكەیان لە دەست دەچوو و دەكەوتە ژێر ڕكێفی یەكێك لەو هێزانەی لە ناوچەكەدا دەسەڵاتیان هەبوو، ئیتر قاجاری بووایە یا ئەفغانەكان ... هتد. 

كەریمخان توانی هەردوو قەڵای پەری و كومازان كە نموونەی دوو شارستانێتی كورد بوون لە ناوچەكەدا٫ بپارێزێ /دوو شوێنی ستراتیجی دڵگیرن لە شاری مەلایەر سەربە هەمەدان/ گوند و قەڵای پەری، لە تەپۆلكەی كێوەكانەوە دەڕوانێتە دەشتاییەكانی لوڕستان، هەروەها كاتێك موتەسەریفی خاكی بابان محەمەد بەگ لەلایەن پاشا والی بەغداوە لەكار خرا، پەنای هێنا بۆ كەریمخان "١١"، ئەویش پشتی گرت و نووسراوێكی بۆ عومەر پاشا نارد، بەڵام نووسراوەكە لەلایەن والی بەغداوە پشتگوێ خرا، هەر ئەم پشتگوێخستنە یەكێك بوو لە هۆكارەكانی هێرشكردنە سەر خاكی عێراق لەلایەن سوپای كەریمخانەوە.

كەریمخان لە مێژوودا نموونەیەكی زەقی ئیدارەی فەرمانڕەوایی كورد بوو، بۆ مێژوو سەلماندی كورد لە فەرمانڕەوایی و دەوڵەتدا دەتوانێ دادپەروەر بێت، جیاوازی نەكات لە نێوان گەلانی ژێردەستی خۆی. كەریمخان نەك هەر خۆی وەك پاشای ئێران دەناساند، بەڵكو دەیگوت پاشای هەموو هاووڵاتییانی ژێر فەرمانڕەوایەكەمم نەك تەنیا كورد.

 

مردنی كەریمخان و نەمانی دەوڵەتی زەند

 هەرچەندە ڕای جیاواز هەن لەسەر تەمەنی كەریمخان و هەندێك دەڵێن ٧٥ ساڵ و هەشن دەڵێن 81 ساڵ ژیاوە، ئەوانەیشی پێیان وایە ٨٥ ساڵ ژیاوە كەم نین، بەڵام هەموو سەرچاوەكان كۆكن لەسەر ئەوەی بە نەخۆشی سیل كۆچی دوایی كردووە. زۆربەی سەرچاوە باوەڕ پێكراوەكانیش تەمەنی كەریمخان لە نێوان ١٧٠٥ تا ١٧٧٩ی زاینی دەخەمڵێنن. واتە ٧٤ ساڵ ژیاوە و 29 ساڵ فەرمانڕەوا بووە. 

دەوڵەتی زەندییەكان دوای كەریمخان تا ساڵی ١٧٩٨ درێژەی كێشا، پاشاكانی دوای كەریمخان بریتین لە فەتحیخانی زەند- دوو خوول، عەلیخانی زەند، محەمەد سادقخانی زەند، عەلی مورادخانی زەند، باقرخان،جەعفەرخانی زەند، سەید موراد حاجیخانی زەند، لوتفیخانی زەند. بەڵام هیچیان هێندەی كەریمخان تەمەنی پاشاییان درێژ  نەبووە و كاری تەلارسازی جوانیان نەكردووە.

ئێستە شیراز یەكێكە لە شارە گەشتیارییەكانی ئێران و شوێنەوار و زۆری باڵەخانەی سەردەمی كەریمخانی تێدا ماوە. دەڵێن جارێك خومەینی لە باسی مێژووی سەركردەكانی ئێراندا گوتوویەتی ئێران تا ئێستە یەك پاشای وەك كۆرشی بە خۆیەوە نەبینیوە، مەگەر ماوەی دەسەڵاتی كەریمخانی زەند "١٢".