سمكۆ محەمەد
پێشتر هەموو بیرمەندان موناقەشەی نێوان رۆشنبیری مۆدێرن و كلاسیكیان كرد كە بە ئۆرگانی ناسراو ئەژماریان كردووە، ئەم موناقەشەیە لەوێدا كۆتای پێ دەهات كە مەرجی یەكەمی رۆشنبیر، ئەوە بووە خۆی بەدوور بگرێ لە بەڕێوەبردنی ئۆرگانەكانی دەسەڵات و تەنانەت هەندێك جومگە و موناقەشەی نێوانە دژەكانیش، یاخۆ لانی كەم تێوە نەگلێت بەو سیاسەتەوە كە هەم رۆشنبیر خۆی وەك كائینێكی چالاك و هەم هۆشیاری ببێتە قوربانی ئەو فەزا سیاسییە، بەڵام بەسەرهەڵدانی شێوازێكی تری سیاسەت لە تەواوی دنیا كە نموونەی هەستیار پەیدا بوو لە ئەستێرە و ناسراوی جیهانی، لە كوردستانیش ئەمە بوو بە خولیا بۆ هەموو توێژ و چین و خەڵك بەگشتی و رۆشنبیر بەتایبەتی.
هەڵبەت رۆشنبیر بەئاگا و بەبێ ئاگا، كەوتووەتە ناو گەمەكەوە و بووە بە بەشێك لەو كارەكتەرەی لەسەر شانۆی سیاسەت خۆیان دەنوێنن و دەسەڵات بەڕێوە دەبەن، ئیتر ئەو كاریزمایەی بەشێك لە رۆشنبیری كورد پڕوپاگەندەی بۆ دەكرد گوایە لەناو كایەی رۆشنبیریش هەیە، لەوێدا شكستی هێنا كە گرووپە رۆشنبیرییەكان بە خەیاڵی خۆیان كۆمارێكیان دروست كردبوو، خۆیان كردبوو بە قەوارەیەكی كۆمەڵایەتی جیا كراوە لە كۆمەڵگە و كەسێكیش بە سەرۆك و ئەوانی تریش لە پەراوێزی ئەو كۆمارەدا وەزیفەیان وەرگرتبوو كە بریتی بوون لە خوێنەرە بێ ئاگاكانیان، بەڵام بە بەشداریكردنیان لەسەر شانۆی سیاسەت، باشتر بڵێم بە تێوەگلانیان لە سیاسەت كە پێ دەچێت حەزی خۆیان بێت، ئەو كۆمارە نەك هەر رووخا، بگرە هەرچی خەیاڵی جوانیش هەبوو كە دەكرا لەرێی رۆشنبیری و قودرەتی رۆشنبیرییەوە بەرجەستە ببێت، لەناو زەینی تاكەكانیش رەویەوە و مایەپووچ بوو، چونكە رۆشنبیر جۆرێك گەمەی كرد كە وەك دەسەڵاتە نەبینراوەكانی تری كۆمەڵگە و لەژێرەوە هاتن و كەسی ئاسایی نەیانبینی تا بوون بەو ئەستێرەیەی خەونیان پێوە دەبینی.
هەمان شێواز لە لای رۆشنبیر بینرا كە لەڕێی بۆچوونەكانیەوە مەرامەكەی تەنیا بەدەستهێنانی دەسەڵات بوو، بەڵام خۆی نیشان نادا، لە حاڵێكدا ئەم داواكارییەی گرووپە بەناو رۆشنبیرە دەستەبژێرەكان بۆ مەهامی سیاسییانەیان گەرەكیان بوو، هیچ جیاوازییەكی نەبوو لەگەڵ گوتاری سیاسی حزبی كە لەڕێی دەسەڵاتە نەبینراوەكان، پایەكانی دەسەڵاتی بینراویان پتەوتر دەكرد.
با لەوێوە دەست پێ بكەین كە دەستەبژێر كێیە و چییە؟، هەڵبەت بۆ یەكەم جار زاراوەی دەستەبژێر لە زمانی ئینگلیزیدا بەكار هاتووە و لە فەرهەنگی "ئۆكسفۆرد"دا هەبووە و ساڵی 1823 خراوەتە ناو فەرهەنگی كۆمەڵناسی سیاسییەوە و تا سەدەی 19 كاری پێ كراوە. لە ساڵی 1930 بووە بە تیۆر و (فێلفریدۆ بارتیۆ) لە ئەمەریكا كاری پێ كردووە.
دەستەبژێر بە دوو رێگەی جیاواز كار پێ دەكات و ئەو گریمانەیەكی سنووردار باس دەكات كە هەر تاكێك لە هەر لقێك لە لقەكانی چالاكی مرۆیی، پێوەرێك بۆ قودرەتی تاك بەكار دێنێت، تا ئاستێك لە خوێندنگەكانەوە بگرە كە قوتابی زیرەك و نا زیرەكە و لەلایەكی تر بەو چینە دەگوترێت كە خۆی لەگەڵ گشتدا جیا دەكاتەوە و چینێك سەردار و ئەوی تریش ژێردەستە. لەلایەكی تریشەوە دەستەبژێر بە ئۆرستۆكراتی لە قەڵەم دەدرێت. ت. بوتومور. النخبە و المجتمع. الموسسە العربیە للدراسات والنشر. بیروت. ترجمە . جورج جحا. سنە 1972. ل6.
كەواتە بەرژەوەندیی رۆشنبیری بەرژەوەندخواز جیایە و لە چینێكی تری بۆرژوازیدا خۆی بینیوەتەوە و خۆی دەنوێنێ، بۆیە هەر لە تێگەیشتن و نمایشی فكریشی لە ئاستانەی بەرژەوەندییەكانی خۆیانەوە تەماشا دەكەن، بۆ نموونە بیركردنەوە لە دانانی دەستوور و یاسا و تێگەیشتن لە سیاسەت و كارگێڕی و ژیانی ئاسایی، تا ئاستێك جیاوازە لە بیری خەڵك كە رەنگە گومانی لێ بكرَت بۆچی دەستەبژێرن و لەپێناو چیدا دەستەبژێری رۆشنبیری و سیاسین كە لە راستیدا ئەو دابەشبوونە كۆمەڵایەتییە لەوێوە دەست پێ دەكات كە رۆشنبیر بەناوی جیاواز بیركردنەوەوە، خۆیان جیا دەكەنەوە، ئەوەش دەكەوێتە خزمەتی دەسەڵاتی سیاسی و حاكمەوە، وەك ئەوەی دەبینین چۆن بیرۆكەی رۆشنبیری لە خزمەت دەسەڵات زیاترە لەوەی خزمەتی خەڵك بكات.
لەلایەكی ترەوە دەستەبژێر كارێكی تری جۆری دەكەن كە بەناو پێگەیاندنی نەوەیەكی جیایە لە خەڵكی ئاسایی. بۆ نموونە دەستەبژێری رۆشنبیری بەهونەرمەند و نووسەر و ئەدیب و هتد، دەستیان هەبووە لە دروستكردن و ئاراستەكردنی نەوەیەك بەرەو فەزایەكی ترسناك، ئێمە لەو كێشەیەدا هەم مانا و كەسایەتی رۆشنبیرمان لە دەست دا و زیانمان لێی كرد، هەم نەوەیەكمان بەهەڵەدا برد كە نەتوانێ خزمەتی خۆی بكات لە باری مەعریفییەوە، تا نەتوانێ بە دروستی ئەو رێچكەیە بگرێتە بەر كە لە دنیادا هەیە، بۆیە بەناچاری بوونەوە بە كۆمبارسی ئەو فیلمانەی كارەكتەرەكانی رۆشنبیری سەر شەقامیان زیندوو كردەوە و بوون بە ڤیگەری نێوان سیاسەت و رۆشنبیری كە لە راستیدا دوو چینی جیاوازن نەك دوو توێژ. لە حاڵێكدا رۆشنبیری سەرشەقام لە دوای سارتەر و هێربەرت ماركیۆز و مۆریس میرلۆ بۆنتییەوە ئەم ستایلە لەناو چوو و مۆدێلی نەما، بگرە كەوتە بەردەم رەخنەی لۆژیكی، چونكە دەركەوت هاتنە سەرشەقام بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین لە سیاسەت و دەسەڵات و حكوومەت، دواجار بەخزمەتی سیاسەت خۆی دەگەڕێتەوە، بەو پێیەی سەرەنجام هەموو داواكارییەكان لە ریفۆڕمێكی سیاسی بەولاوە، هیچ بەرهەم ناهێنێتەوە.
دەستەبژێر كارێكی تری نالۆژیكی دەكەن كە دروستكردنی گرووپگەلێكن بۆ خزمەتی خۆیان، بۆ نموونە دروستكردنی كۆماری رۆشنبیری كوردی ئەو حاڵەتە نەرێنییەیشی بەرهەم هێنا كە كەس كەس نەخوێنێتەوە، یان لانیكەم هەر گرووپێك مەرجەعێك بۆ خۆیان دروست بكەن و سەرۆكی كۆمارێك و ئەوانی تریش لە خوارەوە پۆستیان هەبێت، هەروەها بۆ ئەمە هاندەرێك وەك تیپی وەرزشی تۆپی پێ هەبێت فەزاكە وەها خوڵقا، ئیتر تا ئاستێك لە بابەتی چاپەمەنی و داراییشدا و لە قازانجی رێكلام و هاندانی خوێنەریشدا هەر ئەوان كەڵكیان وەرگرت، بەپێچەوانەوە بۆ زۆربەی ئەدیبی رژد كە گرووپی نییە و بڕوای بە كۆماربەندی نییە، بە زیان كەوتەوە و بەشێكی زۆر لە نەوەی نوێ نووسەر و ئەدیبە بێ پشت و پەناكانی نەناسی و نەیخوێندنەوە، زیانی كۆماربەندی بەوەیشەوە نەوەستا، دەستیان برد بۆ وەرگێڕانی لۆكاڵی و شوناسی نەتەوەیەكیان ون كرد و نەیانهێشت لە لۆكاڵیبوون رزگارمان ببێت و بچینە دەرەوەی خۆمان و خەڵكی وەك نەتەوەكانی عەرەب و تورك و فارس بمانناسن.
ئەمە ئەوكاتە هەستی پێ دەكرێت كە كورد هێشتا تێكستێكی نییە بە زمانەكانی تر تا لەڕێیەوە بناسرێت، نەوەی نوێ هیچ زمانێك نازانێ و دەرەوەی كوردستانی نەبینیوە، ئیتر لەناو لۆكاڵیدابووندا بوو بە نەوەیەكی لۆكاڵی تر و هیچی تر. تەنیا ئەوە نەبێت لەناو خۆیاندا شەڕی گرووپ بكەن و ئەم بنەماڵەی رۆشنبیر و ئەدیب و ئەویتر بناسن و شەڕیان لەسەر بكەن، وەك چۆن شەڕ لەسەر حزبەكان دەكەن بەبێ ئەوەی بزانن حزب بۆ رزگاربوونە لە عەشیرەتگەرێتی و بنەماڵە و دواكەتوویی، ئەمە هەموو زیانەكانی كۆماری رۆشنبیری بوو. بۆیە شارچێتیش خزایە ناو ئەم ململانێیە، ئەوەیە كە هەر شارێك لەو شارانەی كە كێشەی تەناهیی نەماوە، كەڵك لە كارەكتەری رۆشنبیری (مهجور) كۆچكرد و ببینێ كە لە كەركووك نەژیاوە و ناتوانێ بژی، لێرەیشەوە لاوازكردنی شارەكە و سڕینەوەی كولتووری كۆمەڵایەتی و شوناسە كۆنەكەی كە بریتی بووە لە ژیانی پێشكەوتووانەی خەڵكی ئەم شارە.
بەشێك لە مەترسی ئەو فەزایەی كۆماریخوازەكان /مەبەست لە كۆماریخوازی سیاسی نییە بۆ دەسەڵاتخوازی سیاسی/، بەڵكو ئەوانەی كۆمارێكی وەهمی رۆشنبیرییان لە سنوورێكی تێگەیشتنی وەهمیدا دروست كردووە و دروستكردنی بتە، ئەو بتەی لەڕێی لۆژیكێكی وەهمییەوە خۆیان خستووەتە دەرەوەی رەخنە و وەك خودای یەكەمی ناو فەزای رۆشنبیری مامەڵەیان لەگەڵ بكرێ، ئەمە ئەو فەرهەنگەیە كە نەوەیەكی لەسەر راهێنرا و ئەوانی تر لە دەرەوەی بازنە كولتوورییە رۆشنبیرییەكە ببینین كە لە ئەوروپاش ئەم فەرهەنگە تا ئاستێك هەبوو، بەڵام خزمایەتی نەبوو، بەڵكو كۆمارێكی رۆشنبیری جیاواز بوو.
كەواتە كاتێك سەیری فەرهەنگی رۆشنبیری ئەم نیو سەدەی دوایی ئەوروپا دەكەین، بۆمان دەردەكەوێت بەرەو ڕووی هاووڵاتییەكی (هزر ئازاد)ین كە ئەفسانەساز و ئەفسانەنووس نییە، رۆشنبیری مۆدێرن بت دروست ناكات، بەڵكو بت دەشكێنێت، بۆیە بەشێوەیەكی سۆزاوی لەگەڵ راستییەكانی دنیادا هەڵسوكەوت ناكات، بەچەكی ئەفسانە لێكۆڵینەوە لەسەر پرۆسەی ئەقڵگەرایی ناكات. ئەقڵ دژی ئەقڵ. كۆمەڵێك وتاری فكری، فەلسەفی، ئەدەبی. كۆكردنەوە و وەرگێڕانی بۆ كوردی. فەرشید شەریفی. دەزگەی موكریان. ساڵی 2013. ل29.
پرسی دروستكردنی ئەفسانە تەنیا ئەو چیڕۆكانە نییە كە ئێمە خۆمان دروستمان كردوون، یان ئەوەی خورافیات شەرعیەتی پێ داوە و كردوونی بە واقیعێك كە وەك ئەزموون و ئەدەب كاریان پێ كراوە، بەڵكو ئەفسانە ئەوەیە كە خودا و بت و كاریزمان، ئەم جۆرە بت و خودا و سەرۆك كۆمارانە چی وەهای لە پرسی چینایەتی كەمتر نییە كە بەناو كۆمەڵگە نوێخوازەكان لەپێناو خۆ جیاكردنەوە خۆیان لەگەڵ خەڵك جیا دەكەنەوە، ئەمە ئەوكاتە باشتر هەستی پێ دەكرێت كە دەبینین نووسەرێك یان دەستەبژێرێك لە بەناو رۆشنبیر لەسەرووی موقەدەسەوە تەماشا دەكرێن لەلایەن گرووپێكی گەورەی گەنجانەوە، باشترین نموونە ئەو دەستەبژێرەیە كە لە كوردستان هەن و لە چوارچێوەی تیۆرەكەی (كارل مانهایم) جێیان دەبێتەوە.
مانهایم باس لە دەستەبژێری سەنعەتی دەكات كە نەوەیەك دەكات بە كۆیلەی كەرەستەی رۆژانە. ئەمانیش نەوەیەك دەكەن بە كۆیلە بە بەكارهێنانی بیری تەسك و كتێبی خۆیان و رێگرن لە خوێندنەوەی كتێبی نووسەرانی تر.
مەبەست لە سەركەوتوو چییە، ئەمە ئەو پرسیارەیە كە دەمانباتە ناو باسی دەروونییەوە، چونكە یەكەم ئەمە خراپ تێگەیشتنە لەو چەمكەی كە هەڵگریەتی وەك شوناس، دووەم بە كۆیلەمردنی چینێكی تری خوێنەرە كە دیسان خراپ تێگەیشتنە لە خۆبەرهەمهێنانەوەی خۆی لەڕێی دەقەوە بۆ خوێنەر.
دەوری دەستەبژێر تەنیا لە بەكۆیلەكردنی نەوەیەكی نوێ نییە بۆ خوار و پەراوێزی نووسینەكانیان، بەڵكو لەناو سیاسەتیشدا ئەمانە سەركەوتوون، بۆ نموونە باریتۆ بنوی باسی ئەو دەستەبژێرە دەكات كە هەم ئۆپۆزسیۆنن و هەم لەلایەكی ترەوە بەرژەوەندخوازن، بەناڕاستەخۆ سوودیان بۆ دەسەڵات هەیە، ئەوەی شەرعییەت بە ئاڵوگۆڕی دەسەڵات دەدەن و لە پاشماوەی كۆتای چینایەتی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا جێیەك بۆ نەوەی نوێ دەكەنەوە، ئەو دەستەبژێرەن كە حەماسەتیان بۆ پارادۆكسییە، لەلایەك بۆ نیشتمان و لەلایەكی تر بۆ خەڵك كە لە هەردوو بارەكەدا كەڵك وەردەگرن.
لە حاڵێكدا لەگەڵ هەر شۆڕشێكدا ئەو دەستەبژێرە بە نووسین و شیعر و ئەدەبیان و رۆژنامە، دەبن بە پێشڕەوی خەڵك و بەناوی خەڵكیشەوە هەم خۆیان دەگۆڕن و هەم بارودۆخەكە. وەك ئەوەی لە كوردستان بەر لە كەوتنی سۆڤیەت بینیمان دەستەبژێر چۆن بەناوی ئیدیۆلۆژیاوە كەڵكیان لە دۆخی سیاسی وەردەگرت، ئاوایش لە دوای شكستی سۆڤیەتەوە بەهەمان شێوە گۆڕان و رەخنەیان لە دۆخی چەقبەستوویی گرت و بەناوی ئازادییەوە كەڵكیان وەرگرت.